Захаров Григорий Ефимович

       Биһиги аҕабыт  улэ, тыыл ветерана Захаров  Григорий Ефимович ийэтэ Сергучева Анна Гурьевна диэн сытыы-хотуу, түргэн-тарҕан  туттуулаах дьахтар Дьанхаадыттан төрүттээх эбит. Аҕата Захаров Ефим Львович төрүт Сыымах олохтооҕо, Анна Гурьевна киниттэн  быдан эдэр дьахтар  киниэхэ иккис кэргэнэ эбит.  Аҕам ийэтэ Анна Гурьевна ийэлээх аҕам холбоһуохтарыттан кинилэри кытары олорон, оҕо-уруу  көрсөн, дьиэни-уоту дьаһайсыһан олорбут.

Таайым Матвей Васильевич Мучин  «Дьылҕам кэрэһиттэрэ» кинигэтигэр аҕам туһунан маннык ахтар: “Кириисэ 1942с. Төнүлү оскуолатын ахсыс кылааһыгар үөрэнэ тиийэн баран сэрии содулуттан үөскээн тахсыбыт нэһилиэктэргэ сутааһын буолбутуттан сибээстээн ийэтин уонна балтын Марфа Ефимовнаны иитэр сыалтан Сыымаҕар төннөн кэлэн кадровай булчут быһыытынан үлэлиир. Куобахтаан, кырынаастаан, тииҥнээн, солоҥдолоон  Тиэрэ, Күөлэ, Тиэрэгэй, Хахсыҥа үрэхтэрин араас систэрин, маардарын оччоттон аттаах, хайыһардаах, икки атаҕынан устатынан-туоратынан сыыйбыт ахан киһи”-диэн.

Аҕабыт биһигини аһатаары кыһыҥҥы тымныыга хара тыаны кэрийэрэ, куобахтаан кэлэрин чүмэчи уотугар оҕолоро остуол тула олорон кэтэһэрбит. Аҕабыт сыарҕатыттан куобах сүгэн киирэрэ олус да күндү буолара!

Өргөннөөх алааспыт минньигэс балыгынан күндүлүүрэ,  байанай тосхойдоҕуна тайах да этин элбэхтэ сиэн улааппыт дьоммут.

Эдэр эрдэҕинэ аҕам Баатараҕа, Мэҥэҕэ да биллибит спортсмен, аатырбыт кылыыһыт эбит. 1935-1936 сыллаахха  Сыымах оскуолатыгар маҥнайгы кылааска киирэр. 4 кылааска үөрэнэ сылдьан хайыһарга оскуолатыгар бастаабыт. Онтон эр ылан 5 кылаастан спорт атын көрүҥнэригэр кылыыга, куобахха, ыстаныыга, сүүрүүгэ дьарыктаммыт. Онуоха учууталлара элбэҕи сүбэлиир уонна элбэхтэ эрчийэр эбиттэр.

Кэлин оскуоланы бүтэрэн баран нэһилиэгин иһигэр наар бастыыр эбит. Ол курдук 100м. сүүрүүгэ оччотооҕуга олус түргэн 10,2 сөк. көрдөрүүлээх, онтон кылыыга 12 туоска 43м.60см. түспүт эбит.

Аҕам 1946 сыллаахха  Кыайыы ыһыаҕар буолбут күрэхтэһиилэргэ ийэбинээн бииргэ кыттан, сүүрүүгэ, кылыыга бастаабыта биллэр.

Оччотоогу бириэмэ ирдэбилинэн  син  атын үөлээннээхтэрин курдук аҕабыт бэйэтин кэмигэр колхуос, сопхуос үлэтигэр, ол быыһыгар өссө эдэр эрдэҕинэ потребкооперация маҕаһыыннарыгар  Сыымахха уонна Өргөннөөххө  атыыһытынан үлэлии сылдьыбыта.

Элбэх сыл Өргөннөөҕүнэн, Сыымаҕынан сылгыһытынан үлэлээбитэ, хас да сайын Өргөннөөххө 500-600 төбө сүөһүгэ бостууктаабыта. Ол быыһыгар саха киһитин быһыытынан киэһэ, сарсыарда оттоон сыралаһар этэ.

Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан да баран аҕабыт кэтэх сүөһүтүн көрбүтэ-истибитэ.         Бииргэ төрөөбуттэрбиттэн балтым Светлана Григорьевна кэнниттэн аҕабын кытта саамай уһуннук алтыспыт, бодоруспут Сыымахха олорбут кэммитигэр биһиги Поповтар ыал буолабыт. Кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ, сааскы ылааҥы күннэргэ, сайыҥҥы өҥүрүк куйааска, күһүннү силбик күннэргэ аҕабытын кытары элбэҕи кэпсэтэн, сэһэргэһэн, санаа атастаһан кэлбиппит билигин санаатахха, наһаа кэрэ кэмнэр эбиттэр.

Өргөннөөххө саас бултуу барара туьунан улахан үөрүүлээх тэрээһин буолара. Сарсыарда олох эрдэттэн киирии-тахсыы саҕаланара,  ботуоҥкатын хомунуута, ас-үөл бэлэмнэниитэ, ол быыһыгар  арааһынай «көрүдьүөстээх» моменнара (поменнара),  аҕам бэйэтин атын кытары олох киһилии кэпсэтиитэ туспа сэһэн, тэлиэгэтигэр таһаҕаһын тиэниитэ, быата-туһаҕа, аны ийэбиттэн көҥүл ылан өтөҕөр «дьоьуннаах» кэһиитэ, бултуур саата, ботуруона, табаҕа, испиискэтэ, чүмэчитэ  о.д.а.  Онно кинини төһөлөөх  өрө көтөҕүллүү, өтөххө үөлээннээхтэрин кытта көрсүһүү  үөрүүтэ кууһарын бэйэтэ эрэ билээхтиирэ эбитэ буолуо…

Нэһилиэгин остуоруйатын интэриэһиргиирэ, былыргыны урукку дьон туһунан олус элбэҕи билэрэ-көрөрө, хаһан эрэ истибитин өйүгэр тутар, умнубат дьоҕурдааҕа.

Аҕам чахчыта даҕаны нэһилиэгин остуоруйатын үчүгэйдик билэр этэ, кини дьонун, кырдьаҕастарын туһунан, үгүс үһүйээннэри, чахчылары да кэпсиирэ.

Сыымах алаастарын, тыаларын, көлүкэлэрин, сыырдарын-эниэлэрин, сыһыыларын, сайылыктарын  барытын ааттарын-суолларын кытта билэрэ.       Дойдутун наһаа таптыыра, кини хас маһыгар, хатынар өрүү сүгүрүйэрэ, сайын аайы ийэбэр сибэкки бэлэхтээх кэлэрэ уонна онтукатыттан наһаа астынар буолара.

Ону оччотоогу эдэр сааска биьи улаханнык аахайбатахпытыттан билигин кэмсинэбин, кини кэпсээнин истэн, сэҥээрэн, дьиҥэр сурукка-бичиккэ киллэрэн тиһиллиэхтээх эбитэ буоллаҕа дии!

Аҕабыт  Колесова Т.С. салайар Баатара нэһилиэгин музейын советыгар киирэн үлэлэспитэ, элбэх чахчылары кэпсээн, суруйтаран хаалларбыта.

Баатара нэһилиэгин  историятын кинигэтигэр аҕам нэһилиэк бастакы коммуниһа, ревкомеһа Петров Петр Степанович – Баалкылаах туһунан ыстатыйатын суруйбута (2002с).

«Өктөөп» колхозка сылгы итиитин уонна бастакы сылгыһыттар Захаров Алексей Иванович – Түүлэҥи Өлөксөй, Варламов Иннокентий Елисеевич –Татар Лэгэнтэй, Попов Игнатий Назарович – Герой Ф.К.Попов улахан убайа, Назар Кузьмич уола. Кини сылгы ферматын сэбиэдиссэйэ эбит. Сылгы иитиитигэр колхоз салалтата улахан суолтаны биэрэрин,  сүүрүк сылгылар туһунан  бэртээхэй ыстатыйаны суруйан хаалларбыта.

Аны сэрии иннинэ 1938 сыллаахха  ыччаттарга, комсомолецтарга аналлаах ОСОАВИАХИМ диэн байыаннай –патриотическай тэрилтэ туһунан  суруйбута. Бу тэрилтэ чилиэттэрэ бары значоктаах эбиттэр, бары сүрдээх дьоһуннаах ыччаттар, өссө  ОСО диэн анал аттаах эбиттэр. Сыымах алааһа оччотооҕуга эргиччи күрүөлээх буолан ону тула атынан сүүрдэллэрэ, күрэхтэһэллэрэ  диэн ахтар.

Советскай Союз Геройа буолбут Ф.К.Попову 1935 сыллаахха сайын “Тиэрэгэйгэ”, “Атырдьах Бэс” диэн сайылыкка окко бииргэ үлэлээбиттэрин, үлэ кэннэ мохсуо бырахсар, сасыһа оонньуулларын, кылыыга, сырсарга куоталаспыттарын туһунан уонна кинини 1941 сыллаахха “Бычалыма” алаас мунхатыгар көрсүбүтүн туһунан  ахтыы суруйан хаалларбыта эмиэ баар.

Сыымахха Ф.К.Попов туһунан «Биһиги Сүөдэрбит» киинэ устуутугар дойдутун дьонун, үөлээннээхтэрин кытта бэркэ турунан туран кыттыбыта, Сүөдэр аҕатын Кууһума оҕонньору оонньоон сүрүн оруолу толорбута.         Инникитин дьонун-сэргэтин туһунан үйэтитиигэ үлэлииргэ өссө да элбэх былааннаага, хомойуох иьин,  кыайан туолбатаҕа.

Биһиги аҕабыт Захаров Г.Е. суруксуттуурун сөбүлүүр этэ. Өргөннөөххө элбэх тэтэрээккэ суруйан хаалларбыт биир дойдулаахтарын туһунан бэлиэтээһиннэрин “Ийэлээх аҕабыт алгыһынан” диэн Кыайыы 75 сылыгар таһаарбыт кинигэбитигэр киллэрэн үйэтиппиппит.

  М.Г.Попова, Хос сиэнэ Трифонов П,  11 “Б” кылаас уорэнээччитэ.