Веревкина Мария Прокопьевна

 

Кыайыы 80 сылын көрсө
Төрөөбүт алааспыттан куорсун анньынан…
Үлэ Кыһыл Знамята орденнаах педагогическэй үлэ уонна тыыл бэтэрээнэ, ССРС уонна РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, ЫБСЛКС КК «Лучшему вожатому» бэлиэлээх, «Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр үтүөлээх үлэтин иһин» мэтээллээх, Саха сирин үөрэҕириитин Бочуоттаах бэтэрээнэ, Бүлүү улууһун уонна Чернышевскай нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо Веревкина Мария Прокопьевна.

Дьиэ кэргэним туһунан.

Мин,Веревкина Мария Прокопьевна , 1930 сылга от ыйын 7 күнүгэр Ходуһалаах диэн алааска төрөөбүтүм.

Төрөөбүт төрүт буор ханнык да сирдээҕэр олус күндү, кэрэ. Былыр муҥхаланар улахан күөллээх этэ. Манна Малтааскы, Уйбааскы, Саахтыйа, Нотойо, Кырдыргыыр, Чуук, Аллан, Борооску, Ньаакыан, Тыраха диэн ыаллар олорбуттар.

1930 сылга биһиги кыра эрдэхпитинэ олороллоро: Моонньоколор, Кыллайдар, Туккалар, Мэхээскилэр, Дьигискэннэр диэн ыаллар. Борооскулар диэн аймахтарбытын кытта хас да сыл дьуккаах олорбуппут. Кинилэр Мэхээлэ, Баһылай диэн учуутал уонна Дьөгүөркэ диэн улахан уолаттардаахтар этэ.

Мин аҕам сэбиэттиир сылларыгар 1937 сыллаахха маҥнайгы Верховнай Сэбиэт быыбара буолбута. Нэһилиэк уопсай мунньахтара манна буолаллара. Биһиги дьиэбит Сугулаан диэн ааттанара. Аан маҥнай 1937 сылга телефон манна киирбитэ.

Холкуостар сылларыгар дэриэбинэ тула бурдук төгүрүччү ыһыллар этэ. Өлгөм бурдук үүнэрэ. Ол иһин бурдук астыыр молотилка манна үлэлиир этэ. Ходуһатыгар уонтан тахса тонна от оттоноро. Ото үчүгэйинэн кини отун төрүөххэ, ыһыы көлөтүгэр анаан уураллар этэ. Кэлин күөлэ курааннаан уолан хаалбыта. Хонуутугар биир сыл ыһыахха ат сүүрдүбүттэрэ.

Оҕо сааһым бу алааска олус дьоллоохтук ааспыта. Күөх хонуутугар күөлэһийэн үөскээбиппин олус күндүтүк саныыбын.

Эһэбит Элиэкэ Көстөкүүн олус уус киһи этэ. Онон биһиги хоп курдук ампаар дьиэлээхпит, уһаайбабыт төгүрүччү соппулуоттаах, боруоталаах, калиткалаах, кыһыҥҥы, сайыҥҥы дьиэлээх этибит. Элбэх сүөһүбүт суох этэ. 4 ыанар ынахтаах буоларбыт. Киэһэ, сарсыарда ынах үүрэрбит, күнүһүн ньирэйдэри көрөрбүт. Күөлтэн иһэр уубутун ыаҕайанан таһарбыт. Ойууртан уокка оттор мутукпутун сүгэрбит.

Бурдук ичигэстээн, хатаран, суорунаҕа бурдук тардарбыт.

Миигиттэн 5 сыл балыс быраатым Уйбааны кытта оонньуурбут. Сылаабай буолан, 4 сааһыгар хаампыта. Мин үксүн сүгэн сылдьарым.

Биһиги төрөппүттэрбит иллээх-эйэлээх этилэр, биирдэ да этиһэллэрин истибэтэҕим. Биһигини ыһыытаан-хаһыытаан, таһыйан ииппэтэхтэрэ. Көнөтүнэн сүбэлээн-амалаан, тапталынан ииппиттэрэ.
Бэйэлэрэ үөрэҕэ суох буолан, үөрэхтэнэрбитигэр кыахтарынан үөрэттэрбиттэрэ. Аҕабыт үөрэҕэ суох да буоллар сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитин сөҕө саныыбын. ВЕРЕВКИН диэн илии эрэ баттыыра.
Уйбаан биһиккини Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэттэрэн, учуутал буолар кыаҕы биэрбиттэрэ. Үгүс оҕолор сэрии буолбутугар үөрэхтэн уурайан, холкуос үлэһиттэрэ буолбуттара.

Үөрэттэрэн, учуутал буолан, нэһилиэк оҕолорун үөрэхтээһиҥҥэ син көмөлөөх буолбуппар дьоммутугар улахан махталлаахпын.

Оонньооботох оҕо сааһым.

Мин оҕо сааһым Бүлүү оройуонун II Чочу нэһилиэгэр Ходуһалаах диэн алааска ааспыта. Күп – күөх көнө хонуута, Саһарчы буспут бурдуктаах бааһыната, минньигэс балыктаах көлүччэтэ, ама ханнык алааска тэҥнэһиэй?!

Быраатым Уйбааны кытта алааспыт күөх хонуутугар күөлэһийэн үөскээбиппитин олус да күндүтүк саныыбын. Атах сыгынньах сылдьан, ынах хомуйарбытын, ньирэйдэри эккирэтэрбитин. Убайбыт Дьөгүөркэни кытта моҕотойдоон ырбаахыбытын хайыта түһэрбитин. Күөлгэ киллэрэн тыыга олордон баран, «море волнуется» дии-дии хачайдыыра көрдөөх да буолара.

Оскуолабыт биэс биэрэстэлээх Чуондулу диэн алааска баара. Онно сатыы сылдьан үөрэнэрбит.

Мин 1941 сыллаахха төрдүс кылааһы бүтэрбитим. Бэс ыйын 22 күнүгэр үөрэ-көтө ыһыахтыы сырыттахпытына куораттан райсовет бэрэстэбиитэлэ Миронов Илья Трофимович тахсан, «сэрии буолла» диэн иһитиннэрбитэ ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии суостаах сурах буолан иһиллибитэ, киһи барыта кэри-куру буолбута.

Ол күнтэн ыла байыаннай балаһыанньа буолбута. Маҕаһыыҥҥа туох да суох буолбута. Уулуссаҕа «Родина–мать зовет!», «Беспощадно разгромим и уничтожим врага!» диэн киһини ыстыыгынан анньан эрэр хартыына ыйаммыта ынырык этэ. Дьоннору сэриигэ хомуйуу буолбута. Ааҕар балаҕан таһыгар ат бөҕөнү хомуйан, ыаллар аҕаларын, уолаттарын атаарар ытаһыылара, куоракка дьоннору илдьэр борокуот үөгүлээһинэ кулгаахпар билигин да иһиллэр курдук. Ама да ааспытын иһин бу ынырык түгэн этэ. Гуляев Филипп диэн ыалтан үс уол бииргэ барыыта, ийэлэрэ акка соһулла сылдьан ытааһына киһи тулуйбат хартыыната этэ. Куоракка киллэрэн, борокуотунан илдьэллэрэ, борокуот киһи куйахата күүрэр хаһыыта дьону олус долгутара.

Эр дьон учууталлар сэриигэ баран, оскуолабыт түөрт эрэ кылаастаах буолбута. Үгүс оҕолор атын сиргэ баран үөрэнэр кыаҕа суох буолан, үөрэхтэн уурайбыттара.

Мин, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан диэбит курдук, бэһис- алтыс кылааска куоракка, сэттис кылааһы Бөтүҥҥэ үөрэнэн бүтэрбитим. Хам аччык сатыы сылдьан үөрэнэрбит. Сайынын улахан дьону кытта тэҥҥэ холкуоска үлэлиирбит: от мунньарбыт, бурдук быһарбыт, оҕуруокка үлэлиирбит. Күһүн мунхаҕа сылдьарбыт. Балык кэлэр этэ да, бэрт кыратык биэрэллэрэ, үксүн фроҥҥа уураллара. Аччыктааһын, хоргуйуу, тоҥуу- хатыы сорун эппитинэн-хааммытынан билбиппит. Бэс үөрэтин, уу судураан хааһыны сиэн күнү туоруурбут. Лэппиэскэ кэмчи буолара. Аһылыкпыт айылҕа тугу бэрсэринэн буолара. Бурдук үүннэҕинэ лэппиэскэ сиирбит, аҕабыт балыктаан, куобахтаан аһыырбыт.

Оччотооҕу сокуон кытаанах этэ. Бааһынаҕа тохтубут бурдугу хомуйарыҥ, бэйэҥ сүөһүгүн өлөрөн сиириҥ, оннооҕор кутуйах хаһааһыттан эбинэрбитин боболлоро. Биһиги таспытыгар Иванов диэн биригэдьиир олороро. Кини ичигэстээбит бурдукпутун тутарын иһин ойуурунан саһа-саһа барарбыт. «Государство бурдугун уораҕыт» -диирэ.

Сэриини кытта хосуһан, сут-кураан сатыылаабыта. Дьон олоҕо быста дьадайбыта, хоргуйан өлүү элбээбитэ. Ордук 1943 сыллаахха дьоннор хоргуйан өлөллөрүн илэ харахпытынан көрөрбут. Дьоннор быста ыран, кубарыйан баран суолга охтон түһэн өлөллөрө. «Ырааһыйан» өлбүт диэн буолара. Ыал ыалынан хоргуйан өлөллөрө. Федоровтар диэн ыал ийэлэрин кытта алта оҕо хоргуйан өлбуттэрэ. II Чочуга отучча киһи өлбүтэ.

1941 сыллаахха байыаннай үөрэх саҕаламмыта, Чуондулуга штабтанан. Оҕолор ону үтүктэн, бары сэриилэһэ оонньуур буолаллара. Автомат, трещетка диэн оонньуур оҥостоллоро.
Оскуолаҕа сбордарга, походтарга «Священная война» (Вставай, страна огромная, вставай на смертный бой!), «Катюша», «Капитан Гастелло» о.д.а. ырыалары уоспутуттан түһэрбэккэ ыллыыр буоларбыт. Үлэҕэ, үөрэххэ көҕүлүүллэрэ.

Дьоннор араадьыйанан «тиһэх сонуннары», Сталин тыл этиитин күүтэллэрэ, сэрииттэн үс муннуктаах суруктары кэтэһэллэрэ. Сороҕор хара суруктар кэлэннэр ыаллары аймыыллара.

Ийэлээх аҕаларбыт биһигини иитэр туһугар хараҥаттан хараҥаны ыпсаран, аччыктыыры, тоҥору аахсыбакка, ыарахан үлэни санныларыгар сүгэллэрэ.

Ийэбит ыарахан үлэ кэнниттэн түүнүн куобах үтүлүк, кээнчэ, куллука тигэн фроҥҥа ыытарга иистэнэрэ. Бурдук баар буоллаҕына тардан, лэппиэскэлээн, хааһылаан аһатан утутара. Биир ынаҕын ыан күөрчэхтээн, суораттаан сиэтэрэ. Ийэм сэрии содулуттан олохтон эрдэ барбыта. Ийэ барахсан күн анныгар туохтааҕар да күндү киһи эбит. Кини тапталын сылааһа өйбөр-сүрэхпэр умнуллубат ахтылҕан буолан сылдьар. Ыччаттар, ийэлэргитин харыстааҥ диэн баҕа санаабын этэбин.

Оҕо сааһым сэрии ыарахан сылларыгар ааһан, тыыннаах ордон, үөрэнэн, учуутал идэтин ылбыппар дьоммор махталым муҥура суох. Иккис улахан махталым таайбар Кузьминов Василий Иннокентьевичка. Алтыс кылааһы бүтэрэн баран үөрэммэккэ сырыттахпына Армияттан кэлэн баран, Бөтуҥ 7 кылаастаах оскуолатыгар, онтон педучилищега акка мэҥэстэн киллэрэн үөрэттэрбитигэр хаһан да умнуллубат улахан махталлаахпын.

Учуутал буолан 54 сыл устата ыччаты иитиигэ үлэлээн, үлэм сыаналанан, элбэх наҕараадаҕа тиксэн, күн бүгүҥҥэ диэри чиэскэ-бочуокка сылдьарбыттан астынабын. Үөрэппит, көччүх гынан көтүппүт ыччаттарым махталлара санаабын өрө көтөҕөр, олоххо кынаттыыр.

Кыайыы буолбут үөрүүтэ.
Мин 1945 сыллаахха Кыайыы буолбут үөрүүтүн Бөтүҥҥэ көрсүбүтүм. Таайым Кузьминов Василий Иннокентьевич сэрииттэн бааһыран кэлэн, 1944 сыллаахха акка мэҥэстэн Бөтүҥ сэттэ кылаастааах оскуолатыгар илдьэн үөрэттэрбитэ. Никииппэр кыыһа Балбааралаах диэн ыалга олорон үөрэммитим. Оскуола дириэктэрэ Протопопов Нифонт Михайлович, завуч Корякин Георгий Георгиевич диэн сүрдээх билиилээх, опыттаах салайааччылар үлэлииллэрэ.
Саас ыам ыйын 9 күнүгэр үөрэнэ кэлбиппитигэр кылааспыт салайааччыта Иванов Иосиф Иннокентьевич «кыайыы буолбут» диэн биллэрбитигэр бары ойон туран, «ураа» дии-дии ытыспытын таһыммыппытын өйдүүбүн. Онтон таһырдьа тахсан стройдаан сэбиэт дьиэтигэр тиийбиппит. Дьиэ сарайа суох этэ. Учууталлар дьиэ үрдугэр тахсан саанан салют ыппыттара. Үөрүү-көтүү бөҕө буолбута.
Киэһэ кулууп дьиэтигэр улахан бырааһынньык буолбута. Киһи бөҕө мустубут этэ. Бастаан миитин буолбута. Онтон концерт буолбута. Холкуос бэрэссэдээтэлэ Иванов Иван Дмитриевич, сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Федорова Евдокия Никитична, оскуола дириэктэрэ Протопопов Нифонт Михайлович тыл эппиттэрэ. Чаай тэрийбиттэр этэ. Дьоннор көстүрүүлэҕэ турар кыһыл арыгыттан кутта-кутта иһэллэр этэ.
Онтон маассабай оонньууга оһуохай буолбута. Армияттан кэлэ сылдьар Саввинов Николай Саввич (Сэрбэкэ) кимиэхэ да солбуттарбакка киэһэттэн сарсыардааҥҥа диэри оһуохай эппитэ кулгаахпытыгар хас да хонукка сылдьыбыта. Ураты кылыһахтаах, имэҥнээх-илбистээх кэрэ куолаһын салгыбакка истэн, тэҥҥэ хаамсан сөхпүппүт. Суукка аҥаарын кэриҥэ тохтообокко этэр уһун тыыннаах оһуохайдьыты мин бу иннинэ истэ-көрө илигим. Биһиги оҕолор түһүлгэ иһигэр киирэн кыра түһүлгэ оҥорон үтүктэр этибит. Урут оҕолору бырааһынньыкка эрдэ үүрэр буолаллара, бу киэһэ улахан дьону кытта тэбис-тэҥҥэ сарсыардааҥҥа дылы сылдьыбыппытыттан наһаа астыммыппыт. Улуу Кыайыы үөрүүтүн Бөтүҥҥэ көрсүбүппүн олох умнубаппын.
Сэттис кылааһы үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрбитим кэннэ таайым Баһылай эмиэ атыгар мэҥэстэн Бүлүүтээҕи педучилищеҕа киллэрэн үөрэттэрбитэ. Бытыакаптар, Баһаараптар диэн үчүгэй баҕайы ыалларга олорон, училищены 1948 сыллаахха бүтэрбитим.
Бүтэрээппин, 18-таах кыыһы Баппаҕаайы 7 кылаастаах оскуолатыгар начальнай кылаас учууталынан анаан ыыппыттара. Эдэр үчүгэй коллективка түбэһэн, табыллан үлэлээбитим. Маҥнайгы коллективпын олох умнубаппын: директор Корякин И.И., завучтар Харлампьев А.Г., Томскай Ф.С., коллегаларым Гоголева М.Ф., Федорова Е.Н., Алексеев Е.С., Николаев Ф.И. бары да үтүө дьон этилэр, эдэр учууталга элбэхтик көмөлөспүттэрэ.
Саллыбытым диэн – суолуттан. Ынырык бадарааннаах суолунан сатыы кумаардаах кэмҥэ 5 хонон тиийэрбит.
4 сыл үлэлээн баран, дойдубар Чуондулу оскуолатыгар кэлэн 50 сыл, барыта 54 сыл олохпун оҕо иитиитигэр анаабыппынан киэн туттабын-диэн ахтыытын түмүктүүр 94 хаарын уулларан, оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин тапталларыгар угуттанан, олох дьолун толору билбит, үгүс оҕоҕо билии аартыгын арыйан улахан олох суолугар үктэнэллэригэр кыах биэрбит үтүөкэн учуутал Мария Прокопьевна Веревкина. Кини үөрэппит, такайбыт оҕолоро бары үлэһит үтүөтэ буолан, билигин бэйэлэрэ элбэх оҕо, сиэн эһээлэрэ, эбээлэрэ ааттанан, олох үөрүүтүн билэн олороллоруттан Мария Прокопьевна астынар. Кини билигин Бүлүү улууһун Чинэкэ нэһилиэгэр, аатын ааттатар кэнчээри ыччаттарын ситиһиилэринэн кынаттанан, кыыһыгар Корякина Любовь Прокопьевнаҕа олорор.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ