Васильевы Варвара Прокопьевна и Николай Данилович

Дьоһуннаах олохторунан киэн туттабыт.

Сэрии сылын оҕолорун олохторо барыта майгыннаһар курдук эрээри, хас биирдии киһи олоҕо кэпсэммэтэх сэһэн. Тустаах дьоҥҥо төһөлөөх ыараханын бэйэлэрэ эттэринэн-хааннарынан билэн, тулуйан, олорон аастахтара. Төрөөбүт дойдуларыгар муҥура суох бэриниилээх, Ийэ сирбит чэлгийэ сайдарын туһугар, төрүүр оҕо төлкөлөнөрүгэр, туох баар кыахтарын ууран, Кыайыыны уһансыбыт, тыылга үлэлээбит, оччотооҕу оҕо-дьахтар, доруобуйаларынан кыаммат дьоннор Кыайыы туһугар тоҥору-хатары, аччыктыыры умнан, дьоруойдуу үлэлээбиттэрэ. Төрөппүттэрбит үтүө холобурдарын салгыыр, сэрии хонуутугар олохторун толук биэрэн, сураҕа суох сүппүтэри, кыаммат өттө тыылга хаалан, сыралаах үлэлэринэн эйэлээх олоҕу уһансыбыт, билигин биһиги кэккэбитигэр суох дьоннорбутун үйэтитэр ытык иэспит. Тустаах дьоҥҥо төһөлөөх ыарахан кэмнэр ааспыттарын, сымыһахтарын быһа ытыран, харахтарын уутун көрдөрүмээри тыйыс буола сатаабыттарын, санаабытыгар да оҕустарбакка аһарбыт эбиппит, хайдахтаах курдук эр санаалаахтарын, олоххо, кэрэҕэ тардыһыылаахтарын, кэргэттэригэр, дойдуларыгар муҥура суох бэриниилээх тапталларын ыһа-тоҕо кэпсээбэккэ олорон ааспыттарын… Сүгүрүйэбит, өлөрү кыайбыт үтүө ааттарыгар, махтанабыт Ийэ дойдуларын туһугар Улуу Кыайыыны уһансыбыттарыгар.

Биһиги ийэбит, Васильева Варвара Прокопьевна, 1930 сыллаахха Ньурба улууһун I Хаҥалас нэһилиэгин “Ампаардаах” диэн сиригэр Сыбылыктар диэн халыҥ аҕа ууһугар төрөөбүт. Аҕата, Саввинов Егор, ийэтэ Варвара 16-та оҕоломмуттарыттан ыарахан, аччык сылларга элбэх оҕо туораабыт. Биһиги ийэбит ахсыс оҕо эбит. Улахан оҕолоро эрдэ ыал буолан Ньурбанан, Маарынан тарҕанан олорбуттар, ийэм убайдара Бүөтүрдүүн уонна Куонаанныын хаалбыттар. Ийэбит убайа Куонаан сэриигэ ыҥырыллан барарыгар атаарбыттарын үчүгэйдик өйдүүр, кэпсиир этэ.

Былыр оҕо турбат ыала оҕолорун куоттаран атын ыалга ииттэрэ биэрэллэрэ. Ийэм иннигэр элбэх оҕо туораабыт буолан, ийэбитин «абааһылартан муннарабыт”- диэн аймахтарыгар, элбэх оҕолоох ыалга Васильев Прокопийдаахха (Дьондуораптарга) ииттэрэ биэрбиттэр. Ийэбит барахсан, сэрии ыар сылларын оҕото буолан, 4 кылааһынан үөрэҕин түмүктээбит. Кыра сааһыттан хонууга бурдук быһыытыгар, хомуйуутугар сылдьыбыт. Үлэһит киһиэхэ аһылык кээмэйдээх буолара диэн кэпсиирэ. «Сайын от үлэтигэр суоратынан, иэдьэгэйинэн, быппаҕынан эрэ аһаан үлэлиирбит үгүс этэ, хаһан кэлиэр диэри суорат ымдаан буолара, дьэ төһө да ааспытын иһин ыарахан кэмнэр этилэр” – диэн сонньуйа ахтара.

Аҕабыт, Васильев Николай Данилович, 1922 сыллаахха Ньурба улууһун I Хаҥалас “Сууттааҕар” күн сирин көрбүт. Бииргэ төрөөбүттэр үһүөлэр эбит, улахан убайа сэрии иннинээҕи аччык сылларга суох буолбут. Ол кэннэ ийэлэрэ икки кыра оҕолорунаан огдообо хаалбыт. Онтон Васильев Данил Васильевичка (Тайылаҕа) иккиһин кэргэн тахсар. Аҕыйах сыл олорон баран ийэлэрэ суох буолар. Онон аҕабыт кыра сааһыгар эһэбитигэр Тайылаҕа хаалар. Тайыла уолу бэйэтин оҕотун курдук иитэн-такайан улаатыннарар. Аҕабыт быраатын Афанасийы, биирин туола илик оҕону, аймахтарыгар ииттэрэ биэрбиттэр. Онтон эһэбит элбэх оҕолоох ыалтан Мотуруона диэн кыыһы ииттэ ылар. Кэнники иккиһин кэргэннэнэн баран Баһылай диэн уолланар. Эһэбит ииппит кыыһа эдьиийбит Мотуруона эдэр сааһыттан ыанньыксытынан үлэлээбит, 14-15 ынаҕы ыан, тарбыйахтарын бэйэлэрэ көрөн-истэн, манаан-аһатан, хомуйан сылдьыбыттара. Эдьиийбит үлэҕэ килбиэнин иһин Сталин мэтээлинэн наҕараадаламмыта, тыыл, үлэ бэтэрээнэ этэ.

Эһэбит Тайыла сааһыран да баран таах олорботох киһи, биһигини, сиэннэрин, илдьэ сылдьан «Саһылынан” оттуур этибит. Оччолорго барыта илии үлэтэ, илиинэн охсуу, мунньуу, оҕуһунан от кээһиитэ.

Ыарахан үлэ да буоллар, оҕолор олус сөбүлүүр этибит. Саха киһитэ оҕуһун мииннэ эрэ тойуксут – дииллэринии, эһэбит барахсан оҕуһун мииннэ да туойбутунан барара. Биһиги сүүрэн кэлэн сыарҕаҕа олорсо охсорбут. Күһүнүгэр бырыһыаҥҥа син элбэх оту аахсан ылара.

Сэрии сылларыгар, ас-таҥас кырыымчык кэмигэр сарсыардаттан киэһээҥҥэ дылы үлэ үөһүгэр сылдьар – сайынын от оттооһуна, сааһын мас кэрдээһинэ, кыһын сүөһү көрүүтэ. Кыһын өссө атынан Өлүөхүмэ быыһыгар, Бодойдбоҕо эт, арыы эргинэн кэлэллэр эбит. Кэнники холкуос саҕана детсадка муус, мас тиэйиитигэр үлэлээбит. Колхознай, совхознай тутул, үлэ бэтэрээнэ. Сэрии кэнниттэн, 1946 сыллаахха, биир бастакынан Сталин мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Ийэлээх аҕабыт 1949 сыллаахха сүрэхтэринэн сөбүлэһэн ыал буолбуттар. Онтон сыллата оҕолонон, ийэбит уһун кэмҥэ үлэлээбэккэ оҕолорун көрөн олорбута. II степеннээх «Медаль материнства» наҕараадаламмыта.

Ийэбит аҕыйах сыл арыы собуотугар үлэлээбитэ. Онтон биһиги улаатарбытыгар оскуолаҕа Додохов Василий Николаевич директордаан олорор кэмиттэн саҕалаан, кэлин, Спиридонов Ефим Васильевич дириэктэрдиэр дылы уһун кэмҥэ техүлэһит этэ. Хас үөрэх сыла саҕаланыыта оскуола өрүмүөнэ, кырааската, түннүк сууйуута-сотуута, ыраастааһын үлэтэ барыта кинилэр илиилэринэн ааһара.

Ити курдук үлэлээн-хамсаан биһиги төрөппүттэрбит бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыттара. Олох ыарахаттарын эт санныларынан тэлэн, 50 сыл бииргэ эйэ-дэмнээхтик олорон, алта оҕону күн сирин көрдөрөн, кинилэр тапталларынан угуттанан, ситиһиилэриттэн үөрэн, сиэн, хос сиэн минньигэһин билэн дьоллоох олоҕу олорбуттара.

Уоллара Егор Павлович Алтаннааҕы СПТУ-ну бүтэриэҕиттэн 2008 сылга дылы төрөөбүт дойдутугар бэтиринээринэн үлэлээбитэ. Сопхуос да, олохтоохтор да сүөһүлэрэ барыта кини илиитинэн, көрүүтүнэн ааспыта. Түүн буоллун, күнүс буоллун саас сүөһү төрөөһүнэ, сүөһүгэ-сылгыга быһыы биэрээһинэ – барыта кини үлэтэ буолара. Билигин Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын бэтрээнэ, бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор.

Аҕабыт быраата Василий Данилович киномеханик идэлээх этэ. Ол эрэн нэһилиэк араас үлэтигэр эриллибитэ, ордук аҕабытын кытта тутууга үлэлээбитэ. Эргэ кулуубу үрдэтэн, эпсиэйдээн баран сахалыы оһуор оҥорбуттарын өйдүүбүт, туттаҕына-хаптаҕына орун оннугар оҥорон таһаарар эбит этэ. Кэнники сылларга Маалыкайга Марта Климовнаны кэргэн ылан, кыыс оҕолонон олорбута. Маалыкайга сопхуоска кочегарынан үлэлээбитэ.

Биһиги төрөппүттэрбит, Николай Данилович уонна Варвара Прокопьевна Васильевтар, сэрии уонна сэрии кэннинээҕи ыар сыллары эттэринэн-хааннарынан билбит, төрөөбүт нэһилиэктэрэ сайдарын туһугар сыраларын биэрбит дьон буолаллар.

Аҕабыт Николай Данилович бастаан “Илимнииргэ” оскуолаҕа киирэн үөрэммит. Оҕо сааһыгар Аҕыс-Тоҕус Мэхээлэни, Кылатчановтары уонна да атыттары кытта оонньуур-көрүлүүр, сүүрэр-көтөр, моҕотойдоон мэниктиир этибит диэн кэпсиирэ. Онтон Кутуйах Харахха 7 кылаастаах саҥа оскуола аһыллар. Ол кэмҥэ ыаллар аҕа уустарынан, түбэлэринэн араас алаастарынан бытанан, ыһыллан олорор кэмнэрэ этэ – Ампаардаах, Илимниир, Ойбон Эбэ, Киэҥ Ыарҕа уо.д.а. Биһиги эһэбит аах Илимнииргэ олорбуттар. Ол да иһин буолуо, аҕабыт 4 кылааһынан үөрэнэн бүппүт. Ас-таҥас тиийбэт, сэрии аччык сыллара буолан, аҕатыгар хара үлэҕэ эриллибитинэн барбыт.

Аҕабыт холкуос, сопхуос сайдарыгар күүһүн харыстаабакка үлэлээбитэ. Нэһилиэккэ оччолорго от, бурдук үүнүүтэ үрдүк, ынах сүөһү да элбэҕэ, сылгы да үгүс этэ. Ити кэмнэргэ хонуу, тутуу биригэдьииринэн үлэлээбитэ. «Марха» сопхуос Хаҥаластааҕы отделениетыгар 1960-с сыллар бүтүүлэригэр управляющайынан Антоновкаттан Михайлов Иннокентий Михайлович үлэлии кэлбитэ. Кини бэйэтин сатабыллаах салайааччы быһыытынан көрдөрбүтэ. Нэһилиэккэ тутуу үлэтэ күргүөмнээхтик баран, онно аҕабыт прорабынан, биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Ол курдук кулууп саалатын үрдэппиттэрэ, Ленскэйтэн буруус мас аҕалтаран специалистарга анаан 4 квартиралаах дьиэ, саҥа маҕаһыын, хортуоска подвала, интернакка салҕааһын, начальнай оскуола туппуттара. Ынахсыкка, Сууттаахха, Туойдаахха, Ордьоҕоҥҥо сүөһү тутар хотонноро тутуллубуттара, отделение техниката элбээн киэҥ-куоҥ, ичигэс гараж үлэҕэ киирбитэ.

Сыралаах үлэтэ сыаналанан 1965 сыллаахха Москуба куоракка ВДНХ-ҕа барар чиэскэ тиксибитэ. Үлэҕэ килбиэнин иһин Сталин мэтээлинэн, араас махтал суруктарынан, грамоталарынан, Ньурба улууһун дьаһалтатын уонна бэтэрээннэр сэбиэттэрин ааттарыттан сэбиэскэй норуот Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыытын 55 сыла туолар өрөгөйдөөх үбүлүөйүнэн наҕараадаламмыта. Тыыл, үлэ бэтэрээнэ. 1969 сыллаахха нэһилиэк сэбиэтин депутатынан талыллан, оройуоҥҥа буолар мунньахтарга үгүстүк кыттыыны ылара.

Хаҥаласка 1973 сыл сайыныгар «Ойбон Эбэ» диэн сиргэ 25 миэстэлээх «Сарыал» оҕо үлэ-сынньалаҥ лааҕыра аһыллыбыта. Онно салайааччытынан Васильев Владимир Прокопьевич анаммыта, онтон оҕолору үлэ үөрүйэхтэригэр уһуйар наставнигынан биһиги аҕабыт Николай Данилович үлэлээбитэ. Сайын устата көхтөөх үлэ түмүгэр тонна оту оттоон туттараллара.

Аҕабыт сааһыран да баран кыайарын-хоторун тухары илиитин үлэттэн араарбатаҕа, сайынын от оттуура, кыһынын сүөһүтүн көрөн, биһиэхэ оҕолоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр этинэн, үрүҥ аһынан көмөлөһө олорбуттара.

Биһиэхэ сахаларга былыр былыргаттан ынах сүөһү ыалы түмэр күүстээх, онтон билигин үгүс ыал сүөһүнү туппата, илии үлэтэ сүтэн эрэрэ киһини мунчаардар.

Биирдиилээн киһи олоҕо «чыпчылыйыы эрэ түгэнэ” элэҥнээн ааһар. Ол эрээри сыллар, үйэлэр усталарыгар хас биирдии киһи олоҕун салҕыыр ыччаттардааҕа көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн ууһаан-тэнийэн, киһи аймах үүнэн-сайдан иһэр. Ийэлээх аҕабыт олохторун билигин кинилэр оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салҕыыллар. Күн сирин көрдөрбүт күндү дьоммут биһиэхэ куруутун холобур буолаллар, биһиги кинилэр үтүө дьыалаларынан, дьоһуннаах олохторунан киэн туттабыт-диэн ахтыытын түмүктүүр Дьокуускайга олорор, үлэлиир улахан кыыстара Аграфена Николаевна. Үөрүүлээх эрэ сонуннар үмүөрүһэн истиннэр, кэрэ эрэ кэпсээннэр кэккэлэһэн кэллиннэр диэн санааннан салайтаран, кытаанах доруобуйаны, этэҥҥэ буолууну баҕарабын Валентина Сартаева-Васильева, Дьокуускай.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ.