Васильевы Николай Платонович и Анна Даниловна

Дьиэ-кэргэн үтүө үгэс ситимэ.

Туох барыта алаһа дьиэттэн, аал уоттан саҕаланар. Хас биирдии ыал олоҕун тутула, оҕотун иитиитэ биир тэҥ буолбат. Арассыыйа биллиилээх этнопедагога, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх учуутала Константин Спиридонович Чиряев этэн турар: «Аан дойду араас омуктарын тыһыынчанан сыллааҕы олохторугар ураты суолтаны ылан кэлбит туспа айылҕалаах, дьикти күүстээх илгэлээх дьиэ-кэргэн буолар” — диэн. Кини дьиэ-кэргэн олоҕун уонунан сылларга дьаныһан туран үөрэппит. Научнай, педагогическай үлэлэри суруйбут киһи этэринэн, саха киһитэ оҕотун батыһыннара сылдьан бэйэтин холобуругар көрдөрөн үөрэтэр. Кырдьыга даҕаны оннук дии саныыбын.

Билиһиннэрэр ыалым . Былатыанабыстар дуо дэнэн, убаастанан ааттанар ыал. Үтүө суобастаахтык үлэлээн, алта оҕону көрөн-харайан, ыал бастыҥа аатыран, Ньурба улууһун Хаҥалас нэһилиэгэр дьоллоох олоҕу олорон ааспыттара. Билигин кинилэр олохторун оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар, ааттаталлар, үйэтитэллэр.

Анна Даниловна 1925 сыллаахха Акана нэһилиэгэр, Быдан учаастагар төрөөбүт. Кини ийэтэ Даарыйа элбэхтэ төрөөбүт эрээри оҕото Аана соҕотох тыыннаах хаалбыт. Ону даҕаны оҕо турбатын иһин, абааһыттан куоттаран, Дмитриевтар (Дыргылар) диэн ыалга улаатыар диэри ииттэрбиттэр. Даарыйа кэргэнэ Даньыыл (Ньолбо Хоноһо) эрдэ ыалдьан өлбүт. Кини тыыннааҕар син кыанар ыал эбиттэр. Даарыйа кыыһынаан Ааналыын, иккиэйэҕин хаалан, Акана икки Чкалов ыккардыгар, алааска олорбуттар. Ол саҕана сэрииттэн күрээбит бандьыыттартан куттанан, дьиэлэригэр эр киһи баар диэн, чугаһаабаттарын курдук, киэһэ аайы тахсан Даарыйа сааннан ытан тыас таһаарара үһү.

Николай Платонович 1948 сыллаахха олоҕун аргыһын Сергеева Анна Даниловнаны көрсөн, харахтарынан хайҕаһан сүрэхтэринэн сөбүлэһэн ыал буолбуттара. Ити кэмҥэ ыал аҕата Николай Платонович сэбиэт сэкиритээринэн, Анна Даниловна нолуогабай ааҕынынан үлэлииллэрэ. Аканаттан ыраах олорор буоланнар Анна Даниловна бастакы оҕотун оҕолоноору, атынан Аканаҕа киирэн иһэн, аара быстараннар, атын алааска олорор Эмилийээннэр диэн ыалга тиийбиттэригэр, ол ыаллар ийэлэрэ Суоппуйа төрөтөр. Ол курдук эдэр ыал бастакы оҕолоро Василий тохсунньу томороон тымныытыгар, ыал дьиэтигэр, күн сирин көрөр. Бастакы оҕолорун кэнниттэн сыллата үс кыыс оҕо төрөөн, ыалдьан кыраларыгар өлбүттэр. Анна Даниловна сэттэ кылаас үөрэхтээҕэ. Кэргэн тахсан баран, элбэх оҕолоох буолан уонна ыалдьан инбэлиит буолан үлэлээбэтэҕэ, дьиэҕэ олорбута. Кини оҕолоругар олус кыһаллара истиҥ тапталынан угуттаан ийэ сылаас сыһыанынан сыдьаайан, иистэнэн оҕолорун таҥыннаттыыра. Сиэнэ кыратыгар кырынаас түүтүттэн саҕынньах тигэн куорат дьонун сүрдээҕин сөхтөрөн турардаах. Атын да сиэннэригэр түүлээхтэн үтүлүк, бэргэһэ, унтуу тигэн үөрдэрэ, махталларын ылара. Анна Даниловна 1941-1945 сыллардаах Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин мэтээлинэн, Улуу Кыайыы 30-40-50 сылларыгар үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, үлэ бэтэрээнэ бэлиэннэн наҕараадаламмыт. Улуу Кыайыы 50 сылыгар тыыл бэтэрээнэ диэн бочуоттаах аат иҥэриллибитэ. Ол кэннэ бастакы уонна иккис истиэпэннээх ийэ буолуу бэлиэ хаһаайына буолбута. Кини 1998 сыллаахха суох буолбута.

Ыал аҕата Николай Платонович 1929 сыллаахха ыам ыйын 22 күнүгэр, колхуостаах дьиэ кэргэнигэр алтыс оҕоннон төрөөбүтэ. Сэрии бүтэр сылыгар 1945 сыллаахха Хаҥалас сэттэ кылаастаах оскуолатын үөрэнэн бүтэрэн, Ньурба бастакы нүөмэрдээх оскуолатыгар үөрэнэ киирэр. Онно билэр дьоно суох буолан, олоҕор табыллыбакка, үөрэммэккэ Хаҥалаһыгар төннеөн кэлэр. Дьоҕурдаах оҕону таба көрөн, 1946 сыллаахха нэһилиэк сэбиэтин сэкиритээринэн үлэлэтэллэр. Ити кэмҥэ эдэр эрчимнээх үчүгэй куоластаах уол кулууп араас тэрээһиннэригэр көхтөөхтүк кыттан сыанаттан түспэт артыыс буола түһэр. Үлэтин быыһыгар нэһилиэк араас уопсастыбаннай үлэлэригэр эмиэ көхтөөхтүк кыттар. Талааннаах тэрийэр дьоҕурдаах эдэр киһини 1950 сыллаахха Хаҥалас кулуубун сэбиэдиссэйинэн аныыллар. 1953 сылтан «Кыһыл сухаһыт» колхуос бухгалтерынан талыллан, онтон колхуос счетовод кассирынан, хонуу биригэдьииринэн үлэлиир. 1958 сылтан 1962 сылга диэри эмиэ сэбиэт сэкиритээринэн үлэлэтэллэр. 1962 сылтан 1969 сылга диэри олохтоох маҕаһыын атыыһытынан, кэлин нэһилиэк партийнай тэрилтэтин сэкиритээринэн талыллан үлэлээбитэ. Ити кэмҥэ нэһилиэк элбэх бастыҥ ыччата, үлэҕэ үрдүк көрдөрүүлээх үлэһиттэрэ партия кэккэтигэр киирбиттэрэ. Николай Платонович эдэр сааһыттан ССКП чилиэнэ буолар. Оччолорго хомуньуус киһини ханна ыарахан, кыаллыбат учаастак баар сиригэр ыытан үлэлэтэр кэмнэрэ этэ. Онон Николай Платонович 1969 сылтан 1977 сылга диэри бөдөҥсүйбүт Марха сопхуос Хаҥалас учаастагар биригэдьииринэн, ферма сэбиэдиссэйинэн үлэлиир. Кини 1941-1945 сыллардаахха Аҕа дойду улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин мэтээлинэн, үлэтигэр ситиһиилэрэ, Улуу Кыайыы 30-40 сылларыгар үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, үлэ бэтэрээнэ бэлиэннэн бэлиэтэммиттэрэ. Сүөһү бородууксуйатын бэлэмнээһиҥҥэ уонна оҥорон таһаарыытыгар ситиһиилэрин иһин Саха АССР Верховнай советын Президиумун бочуотунай грамотатынан эмиэ наҕараадаламмыта. Маны таһынан Марха сопхуос парткомун, рабочкомун администрациятын уонна хомсомуол оройуоннааҕы кэмитиэтин социалистическай куоталаһыы түмүгүнэн производствоҕа үрдүк ситиһиилэрин иһин элбэх бочуотунай грамоталардаах.

Николай Платонович сүрдээх үчүгэй майгылаах, налыччы, үтүө санаалаах, нэһилиэгин олохтоохторугар, бииргэ үлэлээбит үөлээнннээхтэригэр, бииргэ үөскээбит дойдутун дьонугар олус ытыктанар киһиннэн биллэр. Дьон кыһалҕатын өйдүүр, сүбэ-ама биэрэр буолан, үрдүктүк сыаналанара, нэһилиэк биир киэн туттар киһилэрэ этэ. Ытыктаан Былатыанабыс эрэ дииллэрэ.
1977 сыллаахха Былатыанабыстар Дьокуускай куоракка көһөн кэлэллэр. Анна Даниловна ийэтэ Даарыйа Акимовна куоракка көһөн кэлсэн 100 сааһын аһаран баран өлбүт. Кини биирдэ массыынаҕа олорсон иһэн этээстээх дьиэлэри көрөн, дьиэ үрдүгэр дьиэ турар эбит диэн наһаа соһуйбут уонна сөрү диэн сөхпут эбиттээх. Николай Платонович куораттааҕы эдэр натуралистар станцияларыгар сопхуоһунан, истибэт оҕолор өрөспүүбүлүкэтээҕи оскуолаларыгар дириэктэри хаһаайыстыбаннай чааска солбуйааччыннан, онтон, Октябрьскай РОВД-га военизированнай охранаҕа үлэлээбит. Үлэтигэр олус кыһалымтыа,,ирдэбиллээх. Кини үлэлиир кэмигэр оскуола ис-тас көрүҥэ биллэ тупсубут, ырааһырбыт. Техническэй үлэһиттэри булуу күүһүрбүт. Пенсияҕа да тахсан баран дьиэтигэр тэһийэн олорботох, хара ыалдьан сытыар диэри үлэлии сылдьыбыт. Кини 1986 сыллаахха орто дойду олоҕуттан барбыт. “Билигин санаан көрдөххө мин Николай Платонович курдук үтүө-мааны майгылаах, киэҥ көҕүстээх, дьоҥҥо үчүгэйи эрэ баҕарар киһини олорорум тухары дэҥҥэ көрсүбүппүн. Дьиҥэ даҕаны киһи киэнэ кэрэтэ этэ” — диэн кинигэҕэ ахтыытыгар суруйбуттаах ССРС доруобуйатын харыстабылын туйгуна үлэ-тыыл бэтэрээнэ Дьокуускай олохтооҕо Вера Елисеевна Валь.

Мин ийэм Анна Даниловналыын Хаҥаласка олорон наар ыалдьыттаһаллара. Иккиэн иистэнэр буолан сүбэлэһэллэрэ, үллэстэллэрэ ханна барыай. Дьокуускайтан кэллэр эрэ сылдьан ыалдьыттаан, ийэбин кытта уруккуну-хойуккуну санаһан итии чэйдээх истиҥ сэһэргэһии буолара. Улахан убайым сүүрбэ сааһын ааһа сылдьан, кэргэнин аҕатын сылгыта күһүн ууга түспүтүн быыһаары муустаах ууга киирэн, тымныйан улаханнык ыалдьыбытын Дьокуускайдаппыттара. Ийэм Дьокуускайга билэр ыала суох буолан, кыһалҕаттан, Былатыанабыстарга түспүт этэ. «Дьиэбэр курдук сырыттым, күндүлэнэн, мааныланан массыынаннан тиэйэ сырыттылар”- диэн олус астынан, санаатар эрэ хойукка диэри махтанара, олус үчүгэйдик саныыра.

Былатыанабыстаах 38 сыл бииргэ эйэ дэмнээхтик олорон кыамматтарга, кыһалҕалаахтарга көмөлөһөн ыал мааныта ааттанан, алта оҕолорун барыларын атахтарыгар туруортаан, үөрэхтээх, үтүө үлэһит дьон оҥортоон, сиэннэрин көрсөн, үөрүүлэрин үллэстэн, киһи бу орто дойдуга кэлэн ааһар иэһин барытын толорон аастахтара. Күн сирин көрдөрбүт бастакы оҕолоро Василий үрдүк үөрэхтээх юрист, 30 сыл устата Дьокуускай куоракка судьуйаннан быыбарданан үлэлээбитэ. Кристина оҕо уһуйаанын иитээччитэ этэ. Валера ГАИ-га үлэлээбитэ, полиция подполковнига билигин пенсияҕа олорор. Коля СГУ медицинскэй факультетын бүтэрэн, быраас идэтин баһылаан 30-ча сыл иккис нүөмэрдээх клиническэй балыыһа кылаабынай бырааһа, медицинскэй наукалар кандидаттара, Дьокуускай куораттааҕы Дума 4 төгүл быыбарга депутат этэ.

Бэрт кыратык кэлэн ааһар олохпутугар кэрэтик, дьоһуннаахтык, олорон ааһар дьон элбэхтэр, оннук дьон туһунан хаһыатынан, араадьыйаннан төһө кыалларынан үгүстүк, киэн тутта сырдата, кэпсии, билиһиннэрэ сатыыбын. Оҕолор, сиэннэр доруобай сылдьан үөрэххэ, үлэҕэ ситиһиилэриттэн, кинилэр үчүгэй дьон кэккэлэригэр сылдьалларыттан ийэлээх аҕаҕа онтон ордук дьол баар үһүө. Чахчыта даҕаны Былатыанабыстар сиргэ кэлбит иэстэрин оҕо-уруу тэнитэн дьоллоох олоҕу олорон аастахтара. Үтүө дьон аата үйэлэргэ ахтылла турдун диэн баҕа санаабынан түмүктүүбүн Валентина Сартаева-Васильева.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ