Васильев Гаврил Платонович

Аҕабар махтанан…

Бу орто дойдуга хас биирдии киһи туохха эрэ ананан төрүүр, ол олох суруллубатах сокуона. Улуу сэрии кыайыыта улахан эрэйинэн кэлбитэ. Тыылга хаалааччылар сор-муҥ бөҕөнү көрөн, күүстээх үлэлэринэн, тулуурдарынан Кыайыыны уһансыбыттара. Кинилэр аччыктаан да туран тиэрдиллибит былааны толорор туһугар эт сэниэлэрэ эстэрэ, өлөллөрө сүтэллэрэ муҥура суоҕа. Маннык кытаанах, киһи эрэ барыта тулуйбат эрииргэ-мускуурга тыыннаах хаалбыттар улахан дьоллоро этэ. Тыйыс усулуобуйалаах Сахабыт сиригэр тыылга Улуу Кыайыыны уһансыбыт, кини тыыннаах туоһутунан биһиги төрөппүттэрбит буолаллар.

Биһиги аҕабыт 1933 сыллаахха Ньурба улууһугар Хаҥалас нэһилиэгэр Бүгээхтээххэ “Ынах манаабыт” диэн алааска төрөөбүтэ.

Кини “Бычыамнар” диэн халыҥ аҕа ууһун сыдьаана буолар. Аҕабыт оҕо сааһыгар тулаайах хаалан, эрэйи, элбэх кыһалҕаны көрсөн улааппыта. Оччотооҕу оҕолор курдук хара үлэҕэ эриллэн кыайыылаах-хотуулаах санаалаах, үлэни үрдүктүк сыаналыыр дьоһун киһи буола улааппыта. Кини норуокка «Холкуоһа суох» диэн аатынан биллэрэ. Итинник аатынан ааттаннар даҕаны, биһиги аҕабыт колхуос, сопхуос биир бастыҥ, туруу үлэһитэ этэ. Ол курдук, олох эдэр сааһыттан сүөһүгэ сыстан, үйэтин тухары, сүөһү көрөөччүнэн, бостуугунан үлэлээбитэ.

Бииргэ үлэлээбит, алтыспыт дьоно аҕабытын үлэҕэ дьулуурдаах, эппиэтинэстээх, үтүѳ майгылаах киһинэн бэлиэтииллэр. Түргэн-тарҕан туттунуулаах, уһаппакка-кэҥэппэккэ толоругас үлэһит буолан ытыктанара. Хаһан даҕаны дьону хос саҥарбат, олус элэккэй, сэмэй майгылаах киһи буолан дьоҥҥо-сэргэҕэ сөбүлэтэрэ.

Күн күбэй ийэбит Николаева Александра Алексеевна 1932 сыллаахха Ньурба оройуонугар Ɵҥөлдьө нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Сэрии саҕана Ɵҥөлдьө нэһилиэгэр тыа оҕотун сиэринэн күүһэ кыайарынан дьонугар көмөлөһөрө. Кэлин 1946 сыллаахха Аканаҕа көһөн кэлэн, колхуос чилиэнэ буолбута, сотору, хоһуун, үлэһит кыыһы комсомолга ылбыттара. Онтон 1952 сыллаахха аҕабытынаан Васильев Гаврил Платоновичтыын эдэр саастарыгар ыал буолан, олохторун холбоон, Хаҥаласка көһөн кэлбиттэрэ. Ийэбит 3-с Пятилетка холкуоска үлэлии киирбитэ.

Аҕабыт ийэбитинээн сэттэ оҕоломмуттара, түөрт уол уонна үс кыыс. Хомойуох иһин, дьылҕа хаан ыйааҕа сорох ардыгар олус ыарахан кэми тосхойор. Биһиги ийэбит эдэр сааһыгар ыарахан ыарыыттан күн сириттэн күрэммитэ, олохтон туоруор диэри фермаҕа ыанньыксыттаабыта. Онон аҕабыт сэттэ оҕону тутан хаалбыта. Кини биһиги туспутугар эппиэтинэһин хайа да түгэҥҥэ умнубатаҕа. Барыбытын атахпытыгар туруортаабыт үтүөтэ, кини иннигэр төлөммөт ытык иэспит буолар.

Билигин кэлэн санаатахха, биһиги аҕабыт киһи киэнэ хоһууна, булугаһа-талыгаһа бэрдэ эбит. Төһө да сэбиэскэй кэм буоллар, аҥардас аҕа сэттэ оҕону иитээһинэ, аһатара-таҥыннарара ыарахаттардааҕа биллэн турар. Ону ол диэбэккэ, аҕабыт холкуос араас үлэтигэр түүннэри-күнүстэри үлэлээн, биһигини киһи оҥортообута.

Кини үтүѳ суобастаахтык өр сылларга эҥкилэ суох үлэлээбит үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыта, наҕараадаларынан бэлиэтэммитэ. Кини бэйэтэ сэмэй киһи буолан, ону барытын ааҕа сатаабат этэ.

Ыйыталастахха, чопчу бу иһин диэн биэрбиттэрэ диэбэккэ, боростуойдук «көтөх муҥунан» диэн кэбиһэрэ.

Аҕабыт, эһээбит үлэтинэн эрэ муҥурдаммакка, туохха барытыгар сыстаҕас киһи этэ. Кини булт диэн баран муннукка ытаабыт киһи диэтэхпитинэ сыыспаппын. Төһөлөөх элбэх эдэр уолаттары булка уһуйбута буолуой?! Хас сыл ахсын Хаҥалас муҥхатын тэрийэр үтүѳ үгэстээх этэ. Дьон дьиэлэригэр балыктаах баралларыттан кимнээҕэр да ордук үөрэрэ, астынара. Күһүн буоллар эрэ, сааһыгар сөбө суохтук, чэпчэкитик туттан муҥхатын бэрийэрэ. Булт араас көрүҥнэригэр барытыгар, улахан да, кыра да булка, нэһилиэгэр инники күөҥҥэ сылдьар этэ.

Бэл биирдэ аарыма тайаҕы туоһапканнан сиһин булгу ытан өлөрөн турардаах. Оттон кус, куобах, балык кээмэйдэммэт этэ. Бэргэһэбит, этэрбэспит таҥаһыгар кыһаллыбат этибит. Кини эрэ бултаабыт түүлээҕинэн таҥнарбыт.

Аҕабыт үөрэҕэ төһө да кыра буоллар, сахалыы мындыр өйдөөх, тугу барытын баарынан сыаналыыр, сатыам суоҕа, кыайыам суоҕа диэн толлон турбата. Эриэккэһэ диэн баар санаабытын барытын олоххо киллэрэрэ. Бэйэтэ бултуур үүтээн, оттуур дьиэ туттубута.

Сиэннэрин туһугар олус кыһаллара, кыраларыттан бүөбэйдэспитэ, өр сылларга муспут олоххо киэҥ уопутун иҥэртээбитэ. Саха киһитин сиэринэн, батыһыннартыы сылдьан айылҕаны таптыырга үөрэппитэ, булт албастарыттан үллэстибитэ.

Биһиги аҕабыт бочуоттаах сынньалаҥҥа да тахсан, быар куустан олорботоҕо. Үгүс сылларга олус элбэх сүөһүнү тутан олорбута, куруук сылгы тутара. Ону таһынан, сөбүлүүр дьарыгынан дьарыктанара, бултуура. Аҕабыт тѳһѳ да сааһыран, мөлтөөн истэр, санаата батарбакка, тыатын диэки бара турара.

Олус аһыныгас, амарах санаалааҕа. Албыны-түөкүнү утарара, кырдьыгынан эрэ сылдьара. Олоххо, дьоҥҥо муударай сыһыанынан биһигини элбэххэ үөрэппитэ, такайбыта.

Аҕабыт барахсан барыбытын көрөн-харайан, атахпытыгар туруортаан, олох суолугар чиҥник үктэннэртээн, үөрэхтэнэн, үлэһит үтүөтэ дьон буолан, оҕо уруу тэнитэн, билигин бэйэбит эбээ-эһээ дэтэн, төрөппүттэрбит ааттарын ааттатабыт, кинилэр тустарынан үтүө өйдөбүлбүт үйэтитиллэр. Олохторун салгыыр сиэннэригэр төрөппүттэрбит чиэстээхтик үлэлээн, чиэһинэйдик олорон ааспыт олохторугар, дьоллоох олоҕу уһансыбыттарын киэн тутта кэпсиибит, билиһиннэрэбит-диэн ахтыытын түмүктүүр үөлээннээҕим, Арассыыйа Саха сиринээҕи «Дууһабытынан эдэрбит” киинин «үрүҥ көмүс” волонтера — Марфа Гаврильевна Федорова, Саха өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах бэтэрээнэ, Ньурба оройуонун Хаҥалас нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, өрөспүүбүлүкэҕэ уопсастыбаннай түмсүүлэр үлэлэрин сайдыытын өйүүр «Эйгэ» уопсастыбаннай тэрилтэ “Норуот билиниитэ” бэлиэтин хаһаайына.

Билигин, Марфа Гаврильевна, Арассыыйа хабааныгар үлэлэһэр уопсастыбаннай хамсааһын биир көхтөөх чилиэнэ, бочуоттаах сынньалаҥҥа олорон, дьиэтээҕи түбүгүттэн ордон, сынньалаҥ кэмин сөптөөхтүк аттаран, сүрэҕин баҕатынан, сырдык санааннан салайтаран, нэһилиэгин, улууһун, өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрсэр. Оҕону кыра сааһыттан үөрэттэххэ ордук ылынар, билиини иҥэринэр — диэн санааттан сыал-сорук туруорунан, өрөспүүбүлүкэҕэ уһуйаан, кыра кылаас оҕолоругар «Эбээ үөрэҕэ” бырайыагы хаһыс даҕаны сылын салайан көхтөөхтүк үлэлэтэр, киэҥ эйгэҕэ тарҕатар. Өрөспүүбүлүкэҕэ биир санаалаахтара араас улуустартан өйүүллэр, кытталлар. Марфа Гаврильевна үтүө майгытынан, истиҥ сыһыанынан, көхтөөх уопсастыбаннай үлэтинэн биир санаалаахтарын ортотугар ытыктабылы ылыан ылар. Онтон бииргэ төрөөбүттэрэ, сиэннэрэ Гаврил Платонович ииппитин-такайбытын туоһулаан, бары даҕаны талбыт идэлэригэр үтүө суобастаахтык үлэлээн, дьоннорун ааттарын ааттатар оҕолор. Ыра санаалар ыллык буолан, кэрэ санаалар кэпсээн буолан, үтүө санаалар кынат буолан, чөл туруктаныҥ, ситиһии аргыстаныҥ-диэн баҕа санаабын тиэрдэн биириини бэлэмнээтим Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ.