Варламова Елизавета Егоровна

 

Эбээбит туһунан үтүө эрэ өйдөбүл

Биһиги аҕабыт ийэтэ, эбээбит Варламова Елизавета Егоровна (Илистиэбэ) Таатта Дэбдиргэтиттэн төрүттээх кыыс биһиги эһэбитигэр Пестряков Петрга кэргэн тахсан үс уолу, биир кыыс оҕону төрөппүттэрэ.

Аҕабыт 30-с сыллар иннилэригэр Уус-Алдан оруйуонун Курбуһах нэһилиэгэр , хоту Сараахха “Ойох алааһыгар” төрдүс “оһоҕос түгэҕинээҕи”оҕонон күн сирин көрбүт. Кэргэнэ эрдэ өлөн икки Уйбааннар уонна кыыһа Барыскыа, биһиги аҕабыт буолан олорбуттар. Онтон улахан Уйбаан улаатан үлэ фронугар барбыт, онон сэрии бүппүтүн кэннэ онон-манан тэлэһийэ сылдьан Үөһээ Бүлүүгэ тиийэн Васильев Никон Алексеевич (Ньыыкан ойуун) кыыһын ойох ылан, онтон уоллаах кыыс оҕоломмут (Пестряков И.И., Пестрякова З.И.). Кэлин дойдутугар кэлэн баран уһаабакка олохтон туораабыт.

Оттон Аччыгый Уйбаан баара-суоҕа 20 сааһыгар тымыр быстан өлөөхтөөбүт.

Кыыһа Барыскыа  Таатта II Байаҕантайыттан төрүттээх Атласов Роман Иванович (1913)диэн киһилиин холбоһон Чирэпчигэ ыал буолан олорон сэриигэ баран кыргыһыы толоонуттан эргиллибэтэх. Киниттэн икки кыыс оҕо хаалбыт: улахана- Аграфена Романовна, кырата — Анна Романовна. Улахан кыыһы аймахтарыгар Тааттаҕа ииттэрэ ыыппыттар. Инньэ гынан Арыпыас  үлэһит (сиэстэрэ) буолан баран кэлбит, трахомалаах дьону эмтээбит.

1944 сыллаахха  Ли Һан Ку (Баһылай) диэн кэриэй киһитигэр иккистээн эргэ баран кыыстаах уол оҕолонор. Баһылай майгыта олус үчүгэй, аламаҕай киһи эбитэ үһү. Хортуоска, хаппыыста, оҕуруот  аһа бөҕөнү олордоро дииллэр. Сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри кирээдэ быыһыгар олорон үлэлиирэ, ол оннугар элбэх күнү аахсан элбэх эти, арыыны ылара эбитэ үһү.

Кини дьону эмтиирэ, төбөлөрө ыалдьар дьону кистээн хаанныыр, быччаххайдаах оҕолору быччаххайдарын суох оҥорор эбит.

Быыбардыыр быраабы бирбиттэригэр олус үөрбүт. Кини наһаа үчүгэйдик сахалыы саҥарара үһү. Бырааһынньыктарга бэйэтин тылынан ыллыыр эбит.

Онон эбээбит элбэх ыччаттардаах, кэскилин кэҥэппит кэнчээри дьоннордоох.

Убайбыт Курилкин Василий Васильевич 70 саастаах сиэнэ, сааһын тухары совхозка тракториһынан үлэлээн бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор, тыа хаһаайыстыбатын ветерана эбээбит туһунан үтүө тылынан ахтар:” Эбээбин Илистэпиэйэни олус сылаастык ахтабын, кыра сылдьан, биэспин туолуохпар диэри эбээбэр куустаран утуйан сылаанньыйарым, онтон биэспин туолан улааппыт аатыран туспа утуйар буолбутум. Ол курдук, эбээм  миигин сайын аайы Нүөдүрүкү сайылыкка биригэдьиир – Омуоһап Баһылайынан (Ниһиэй) биир миискэ дьэдьэни үргээн биэрэн миигин атынан ыллаттаран сайылатар этэ. Онно тиийэн күнүһүн дьэдьэнниирбит, киэһэтин ынах хомуйан, ынах ыырыгар тарбатар, ол быыһыгар ньирэй хомуйарым.

Оччолорго убайым Бүөтүр кэргэнэ суоҕа инньэ гынан наар холкуос үлэтигэр, окко-маска сылдьара. Онон мин эбээбэр доҕор буолан сайылаһарым.

Кэлин колхуостар бөдөҥсүйэннэр Быччыылыкка киирбиппит, онно эбээм сайын күүлэйдии тиийэн баран миигин “Ат туйаҕар” илдьэ кэлэн сайылаабыппыт. Фермаҕа көмөлөһөр этибит уонна чааһынай сүөһүбүтүн көрөрбүт.

1957 сыллаахха оскуолаҕа киирбитим кэннэ, оччолорго кинилэр “Ат туйаҕар” кыстаан олороннор убайым тутууга үлэлии сылдьан аттары айааһыыр этэ. Инньэ гынан хас өрөбүл аайы үлэ кэнниттэн миигин бөһүөлэктэн киирэн ылан эбээбэр таһаарара. Онно сыарҕаттан түһэн хаалыа диэн суорҕанынан эрийэрэ уонна тириинэн бүрүйэн кэбиһэрэ, сыарҕаттан түспэтин диэн төргүүлүү баайара, сыппытынан бэрт начаас тиийэрбит. Онно тиийдэхпинэ эбээм: үстээх, биэстээх, сүүрбэлээх алтан харчыны мунньубутун биэрэрэ. Онон бөһүөлэккэ киирэммин киинэҕэ сылдьарым.

Онтон Быһыттаахха көһөн киирбиттэрин кэннэ кинилэргэ олорон үөрэммитим.

Ол сылдьаммын арай биирдэ оронтон турбат буолуохпар диэри ыарыйдым. Санаабар, уҥуохтарым хайыта барар курдуктара. Дьон барыта үлэҕэ тарҕаспыттарын кэннэ  эбээм уокка ас биэрэ-биэрэ алгыыр этэ. Ол кэнниттэн утуйан хаалбыт этим. Уһуктубутум били ыарыым ханна да суох буолбут этэ.

Убайым кэргэннэммитин да кэннэ кинилэргэ олорон үөрэммитим, эбэм куруук аттыбар баара. Онно Юркалаах Илииһэни көрсөр этибит. Баалынайга соһон лаҥкынарбыт.

Эбээбит дьон кэпсииринэн, сүрдээх эйэҕэс-сайаҕас, кэпсээннээх-ипсээннээх, өрүү дьон ортотугар сылдьар буолара үһү. Кини дьаһаллаах, эрдэттэн –эрдэ дьаһайан-хоһойон үлэни-хамнаһы үмүрүтэн, дьыаланы быһааран сылдьара.

Кини ханна да сырыттар “тумус” тутталлар эбит:”Илистэпиэйэ туох диирэ буолла?”- диэн наар сүбэ-соргу оҥостоллоро, ”- диэн эбээтин туһунан ис иһиттэн сырдаан кэпсиир.

Ону таһынан, кэргэнин аймахтарын көрсүһэн, оҕолоон кэлин уолугар Бүөтүргэ (аҕабытыгар), кийиитигэр (ийэбитигэр) сыһыаран дьон оҥортоон олох суолугар бигэтик үктэннэрбиттэрэ. Билигин бэйэлэрэ ыал эбээлэрэ, эһээлэрэ буолан тэнийэн олороллор.

Эбээбит биһигини наһаа бүөбэйдиирэ, атаахтатара, таптыыра. Дьоммут ханна эрэ бардахтарына барыбытын хоонньугар, атаҕар илдьэ сытара. Эмсэх оҥорон биэрэрэ. Эбээбитин кытта утуйарбытын наһаа астынарбыт.

Кини хайдах эрэ ис иһиттэн чэнчис уонна киһи ис туругун таайар  буолан эбитэ дуу, дьону кытта олус эйэлээх, көрдөһө-ааттаһа сылдьар курдуга…

Оннооҕор биир дьыл Аммаҕа от сии кыстыы барарбытыгар барсан, биһигини көрсөн дьоммутун үлэлэтэн абыраатаҕа аҕай… Аны санаатахха, Аммаҕа тракторынан айаннааһын кырдьаҕас киһиэхэ төһөлөөх сылаалааҕын этэ да барбаккын.

Дьиэбит иннигэр турар самнархай дьиэҕэ олороммут күһүҥҥү хараҥаҕа чүмэчи уотугар ийэбит иистэнэ олордоҕуна, бырааппынаан Митялыын кини таһыгар оонньуу сырыттахпытына дьиэ таһыгар иккитэ-үстэ атах тыаһа тыаһаабыта. Биһиги куттанан ытаабыппытыгар ийэбит эбээбитин уһугуннарбыта. Онно эбээбит таҥнан тахсаары туран: “Оҕолорбун тоҕо куттаатылар, бээ, билигин мин тахса сылдьыам,”- диэбитэ уонна тахсан тайах маһынан ботугуруу-ботугуруу сири тоҥсуйбута, онтон биһиги уоскуйан утуйбуппут.

Мин биирдэ тииһим ыалдьан эрэйдэммиппэр, ытаабыппар олбуорбут иһигэр турар кырдьаҕас сэргэҕэ тиийэн ботугураан баран испиискэ тоноҕоһун курдугу аҕалан ыстаппыта бэрт сотору ыарыым ааһан оонньуу сүүрбүппүн бу баардыы өйдүүбүн.

Кини мин сэттэлээхпэр оскуолаҕа киирэр сайыммар олохтон барбыта. Аҕабыт наһаа аһыйбыта быһыылааҕа да, хайдах эрэ аралдьытына сатаан күлбүтэ буолара уонна эбээбин мөхпүтэ буолара. Олус кыра буолан газик массыына кэннин аһан халлаан күөх сырдыга покрываланы тэлгэтэн  кыһыл хоруобун укпуттара. Аны санаатахха, олус да кыра эбит. Мин да хараастабытым эрээри оскуолаҕа киирээри сылдьар буолан улааппыт киһи курдук сананарым. Дьоҕус киһи сэмэйдик үгүс тыаһа – ууһа суох олохтоох сиригэр айаннаабыта…

Эбээм туһунан истиҥ өйдөбүл оҕо сааһым умнуллубат түгэнэ буолан сылааһынан угуттуур, билигин бэйэм сиэннэрбэр сүрэҕим сылааһын иҥэрэн чыычаахтарбын сылаанньыйа таптыыбын, атаахтатабын, онтон бэйэм дуоһуйабын.

 

 

Автор: Гуляева Е.П.