Угапьева Александра Семеновна

 

Тыыл бэтэрээнэ Угапьева Александра Семеновна

Ийэбит Угапьева Александра Семеновна I Бордоҥ Тигиилээх аҕатын ууһуттан төрүттээх, Сүөдэр Угааппый сиэнэ. Аҕата Угапьев Семен Федорович (1882-1931), ийэтэ Марфа Андреевна (1889-1954) Хатыы Уһун (Ньыха Боотур) аҕатын ууһуттан Килиим Өндүрэйин кыыһа. Бииргэ төрөөбүттэр 6-лар; үс уол, үс кыыс; улахан эдьиийдэрэ Александра (1910-1956), убайа Угапьев Егор Семенович (1911-1942), орто убайа улахан Ньукулай Семенович-Лөллөй (1919-1942), кыра убайа Ньукулай-Эһиэччин (1921-1962), кыра эдьиийэ Христина (1928-1964).

Ийэбит Александра Семеновна Хатыы нэһилиэгин Күһүт диэн сиригэр 1931 сыл, кулун тутар 25 күнүгэр төрөөбүтэ, сэрии кэмин оҕото, үлэ,-тыыл ветерана, сэрии кыттыылааҕын огдообото.
Ийэтэ, Марфа Андреевна, оҕолорунаан 1934 сыл саас Ньурбачааҥҥа көһөн киирбиттэр. «Наука Ленина” холкуоска чилиэнинэн киирэн “Бэрэ” диэн Ньимискиэннээх хоту өттүгэр сүөһү көрөн кыстаабыттар. Ийэтэ Марфа Андреевна кыайыылаах хотуулаах, эр киһиттэн хаалсыбат буолан от-мас тиэйиитигэр-таһыытыгар барытыгар үлэлээбит. Тириини аһара үчүгэйдик таҥастаан, имитэн ыстааннары, этэрбэстэри, үтүлүктэри тигэр эбит. Куобах тириитин имитэн элбэх үтүлүк, бэргэһэ, куллуку тигэн оҕолорун кыһыҥҥы таҥастарын бэрийэр, аттаран суорҕаннары тигэттиирэ. Аһара үчүгэй иистээх буолан дьахталлар көрдөһөн тирии имиттэрэллэрэ, уу киирбэт этэрбэс тиктэрэллэр эбит. Кыһыҥҥы хараҥа уһун киэһэлэргэ оҕолоругар араас остуоруйалары, үһүйээннэри, номохтору кэпсии – кэпсии тириитин имитэр, ииһи иистэнэр этэ – диэн ийэбит ахтан кэпсииринэн эрэ биһиги сиэннэрэ эбээбит туһунан билэбит, үлэһитин, сатабыллааҕын, үчүгэй иистээҕин, ханнык да үлэттэн иҥнэн – толлон турбат хорсун санаалааҕын, туоһунан тигэттиир ыаҕыйалара олох тэстибэттэр үһү.

Ийэбит Ньимискиэннээх начаальнай оскуолатыгар бастакы уонна иккис кылааска үөрэммит. 1939 сыл сайыныгар кыргыттарбын үөрэттэриэм диэн ийэтэ Ньурбаҕа көһөн, оройуон остолобуойугар иһит сууйааччыннан үлэлии киирбит. Күһүнүгэр ийэбит эдьиийинээн Христиналыын Ньурба бастакы нүөмэрдээх оскуолатыгар үөрэнэ киирбиттэрэ. 4-үс кылааһы 1941 сыллаахха үчүгэйдик бүтэрбитэ.
Ийэбит Алекандра Семеновна эрэйдээх-муҥнаах оҕо сааһын туһунан элбэхтик кэпсиирэ. Аҕам эрдэ, мин төрүөм иннинэ өлөн, тулаайах аҥаардаах хаалан эрэй бөҕөтүн көрсүбүттэрин. Аччыктыылларын, тоҥоллорун – хаталларын, олорор дьиэлэрэ суох буолан ыалтан ыалга дьуккаах олорбуттарын. Тоҕус ыйдаах тоһуттар тымныылаах кыһыҥҥа таҥас-сап мөлтөҕө, аһыыр астара бүтэн сылбырхай уу иһэн баран утуйалларын, ийэлэрэ барахсан араас элбэх, бүппэт остуоруйаларын, үһүйээннэрин истэ сытан утуйан хаалалларын, холбуй үүккэ тары ытыйан дагда оҥортоон сиэтэлиирин. Арай сэрии иннинэ убайыгар Дьөгүөргэ сүктэрэн – көтөхтөрөн атаахтыырын, убайа маһынан наһаа үчүгэй ынахтары, оҕустары оҥортоон биэрэрин, убайа оҥортообут оонньуурдарын сөбүлээн, харыстаан оонньуурун куруук ахтааччы. Ийэбит сэрии кэминээҕи олус эрэйдээх оҕо сааһын ахтан кэпсиирэ, араас үлэҕэ эриллэн, сынньалаҥа суох, сүрэххэ астарыахха диэри үлэлээн муҥнаналларын. Тыылга оҕо – дьахтар, оҕонньоттор – эмээхситтэр эрэ хаалбыттара, кыанар – хотунар, эдэр – сэнэх дьоннор бука бары Аҕа дойдуну көмүскүүр уоттаах сэриигэ ыҥырыллан, сэриилэһэ барбыттара. Сэрии кэмигэр оҕотуттан кырдьаҕаһыгар диэри кыайыы туһугар бэйэни харыстаммакка үлэлээһин диэн ытык сорук турбута, ол бириэмэтинээҕи холкуостар күүстээх, илии үлэлэригэр утуйары, сынньанары умнан, түүнү – күнүһү аахсыбакка үлэлээн – хамсаан барбыттара. Бэл диэтэр кыра саастаах оҕолор аҕаларын, убайдарын солбуйан холкуос араас үлэлэригэр туруммуттара. Оччотооҕу сорук, күннээҕи нуорманы толорбокко эрэ үлэттэн арахсыбат буолуу этэ. Биһиги ийэбит, Александра Семеновна, 1942 сылтан, уон биирдээх эрэ кыысчаан бу ытык соругу толорорго сэмэй кылаатын киллэрсэн барбыта. “Наука Ленина” холкуоска араас үлэҕэ барытыгар үлэлээбитэ – от уонна ыһыы үлэтигэр оҕус сиэтээччиннэн, күһүнүгэр бурдук хомууругар, ыраастааһыныгар күүһэ кыайарынан үлэлээбитэ. Онтон 1943 сылтан субай сүөһүнү үүрүүгэ, сирпэннэн бурдук быһыытыгар, баайыытыгар, молотилкаҕа бурдук сыстарыытыгар, сиэмэ бурдугун күһүн сыпной пууҥҥа Ньурбаҕа тиэйэн киллэрэн туттарыыга, саас атынан төттөрү тиэйэн таһааран ыскылаакка ыраастааһыҥҥа. Кыһынын тибии типтэриитигэр, чуурка эрбээһинигэр, оҕуһунан, атынан от – мас тиэйиитин көмөлөһөөччүтүнэн сылдьыспыта, ити курдук холкуос бүппэт элбэх үлэтигэр хара сарсыардаттан киэһээ хойукка дылы, күннээҕи нуорматын толорон, улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлэһэн, кыайыы туһугар диэн сылайары – элэйэри умнан туран дьулуурдаахтык үлэлээбитэ. 1945 сыллаахха оҕуруот аһын олордууга сылдьыбыта – хортуоска олордуу, сайынын көмүү, сыыс отун хомуйуу, күһүн хостооһун, онтон оҕуһунан тиэйэн подвалга илдьэн туттарыы. 1947 сыллаахха уот кураан туран, аһыыка сута буолан от – бурдук үүммэтэх. Холкуостар хоту Бүлүү үрэхтэрин бастарыгар, сорохтор чугастыы Сунтаар диэкки Үөннүүр үрэҕэр, ийэм аах Бүлүү хоту өттүгэр, иккис Күүлэккэ окко үлэлээбиттэр.

Ыһыктара бүтэн, оннооҕу холкуос бэрэсэдээтэлиттэн бурдук иэс ылан, балыксыттартан мунду ылан, онон аһаан сылдьыбыттар. Оттоон бүтэн, онноҕу холкуоска хотон тутарга дуогабардаах буолан, аны мас кэрдэн, ойууртан таһан хотон туппуттар. «Наука Ленина» холкуос субай сүөһүтэ манна кыстыы кэлиэхтээх эбит. Ыкса күһүн дьиэлэригэр кэлэн бурдук ыскылаатыгар үлэлээбиттэр. Онтон сир тоҥон, муус туран аны Бүлүү эбэ уҥуоругар Ойбон диэн сиргэ ыанньык сүөһүлэри кыстыкка көһөртүүргэ үлэлээбиттэр. Саас сири паардааһын, ыһыы үлэтэ, окко кирии, сиилэс угуута, холкуос бүппэт үлэтигэр ийэм аах күүскэ үлэлээбиттэрэ. Ийэбит дьүөгэ кыыһынаан Таанньалыын кыһынын бурдук ыскылаатыгар харабынайынан үлэлээбиттэрэ, сылгылар кэлэн түүн ыскылааттан бурдугу сиэбэттэрин курдук маныыллара. Саас буола хаарын, туора күрдьэҕинэн субурҕа курдук күрдьэн хаар типтэриитигэр, сиэмэ бурдугун ыраастааһыныгар, чууркалары эрбээһиҥҥэ, онтон да атын холкуос бүппэт үлэтигэр сылдьыбыттара.
1951 сыллаахха ийэбит Александра Семеновна холоонноох доҕорун Попов Ньукулайы көрсөн ыал буолан, Ыраах Убайааҥҥа дьиэ туттан, ньир бааччы олорбуттара. Аҕабыт Попов Николай Иванович фронтовик милитаристическай Японияны утары сэрии кыттыылааҕа, биэс оҕолоохтор, сиэннэрдээхтэр, хос сиэннэрдээхтэр.

Ийэбит Александра Семеновна наҕараадалара:
• «Ветеран тыла и труда»;
• Нагрудной знак «Ветеран тыла»;
• Медаль «За доблестный труд в Великой Отечественной Войне 1941-1945»;
• Медаль «Маршал Советского Союза Жуков»;
• Юбилейный медаль «50 лет Победы в Великой Отечественной Войне 1941-1945»;
• Юбилейный медаль «70 лет Победы в Великой Отечественной Войне 1941-1945».

Александра Семеновна бииргэ төрөөбүт улахан убайа Угапьев Егор Семенович, 1911 сыл төрүөх, 26.06.1942 сыллаахха Ньурба (РВК) ыҥырыллыбыта. Сталинград куорат уоттаах сэриитигэр 1942 сыл алтынньы ыйыгар өлбүт, онно көмүллүбүт.

Ийэбит таайа Мярикянов Александр Гаврильевич, 1911 сыл төрүөх, Ньурба РВК 1942 сыллаахха бэс ыйын 23 күнүгэр ыҥырыллыбыт. Рядовой, улаханнык бааһыран 1943 сыл, тохсунньу ый 13 күнүгэр Баку куорат госпиталыгар өлбүт.

Тастыҥ убайа Жарханскай Ефрем Лазаревич 1922 сыл төрүөх, Ньурба РВК 1942 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр ыҥырыллыбыт. 5-ис стрелковай полка рядовойа.1944 сыл олунньу 14 күнүгэр уоттаах сэригэ өлбүт. Хижинцы дэриэбинэҕэ, Лисянскай оройуоҥҥа Киевскай уобаласка көмүллүбүт.

Тастыҥ убайа Жарханскай Иван I Лазаревич 1916 сыл төрүөх, Ньурба РВК 1941 сыл, балаҕан ыйын 1 күнүгэр ыҥырыллыбыт. Сержант Беларуссия Гомельскай уобалаһыгар ыараханнык бааһыран 1943 сыл өлбүт, онно көмүллүбүт.

Үлэ фронугар

Тастыҥ убайа Угапьев Николай Николаевич 1903 сыл төрүөх, Ньурба РВК 1943 сыл бэс ыйыгар үлэ фронугар Тикси пордугар ыҥырыллыбыт. 1945 сыл алтынньы 23 күнүгэр демобилизацияламмыт.Дойдутугар кэлэн холкуоска араас үлэҕэ үлэлээбитэ. Медаль «За доблестный труд в ВОВ». 1950 сыллаахха өлбүт.

Орто убайа Угапьев Николай Семенович 1919 сыл төрүөх, Ньурба РВК 1943 сыл үлэ фронугар Тикси пордугар, Нордвик бухтаҕа ыҥырыллыбыт. 1945 сыл алтынньы 23 күнүгэр демобилизацияламмыт. Анаабыр оройуонугар үлэлии хаалбыт. 1965 сыллаахха өлбүт.

 

 

 

Автор: Кыыһа М.Н.Тихонова(Попова).