Уарова Мария Афанасьевна

 Уарова Мария  Афанасьевна (1926 г.р.)

Биһиги ийэбит Мария Афанасьевна Уарова сэттэ оҕо күн күбэй ийэтэ, элбэх оҕо эйэҕэс эбээтэ этэ.  Тапталлаах кэргэнинээн Илья Николаевич Уаровтыын Сунтаар улууһун, Бордоҥ нэһилиэгин Сардаҥа бөһүөлэгин элбэх оҕолоох ыала  буолан дьоллоохтук олорбуттара. Улуус, нэһилиэк киэн туттар бигэ туруктаах бастыҥ ыаллара этилэр. Аҕабыт Илья Николаевич үксүн холкуоска биригэдьииринэн, кэлин леснигинэн үлэлээбитэ. Ону таһынан иллэҥ бириэмэтигэр бултуурун сөбүлүүрэ, онон элбэх бириэмэтин ойуурга-хонууга атаарара.  Дьиэҕэ сэттэ оҕону көрүү-харайыы, астарын-таҥастарын бэрийии элбэх сыраны, бириэмэни эрэйэрэ. Ону ийэбит барахсан олох ыарырҕаппакка үөрэ-көтө биһигини көрөн-харайан  улаатыннартаабыта. Оттон аҕабыт бултаан-алтаан араас булт этинэн улахан дьиэ кэргэни аһатара, түүлээҕин туттаран харчы да киллэринэрэ. Кыра эрдэхпититтэн  аҕабыт уолаттарынаан оттоон-мастаан, ийэбитинээн көмөлөөн  сүөһү иитэннэр, дьиэбитигэр үрүҥ ас дэлэй буолара. Онон ийэлээх аҕабыт биһиэхэ сэттэ оҕоҕо кыһалҕата суох  дьоллоох оҕо сааһы биэрбиттэрэ диэн этэр кыахтаахпыт.

Ийэбит Мария Афанасьевна 1926 сыллаахха кулун тутар ый 10 күнүгэр Дьаархан нэһилиэгэр Баҕана күөлэ диэн сиргэ төрөөбүтэ. Аҕата Афанасий, ийэтэ Бороскуобуйа Фоковтар нэһилиэккэ ытыктанар үлэһит дьон этилэр. Сэттэ оҕоломмуттарыттан аас-туор олохтон түөртэрэ эрэ тыыннаах хаалбыттара. Ийэбит олох кыра сааһыттан улахан дьону кытта тэҥҥэ холкуос араас үлэтигэр эриллэн улааппыта. Бэйэтин саастыылаахтарын курдук дьоллоох оҕо саас үөрүүтүн, оонньуутун толору билбэтэҕэ. 15 саастааҕар Ийэ дойдуну көмүскүүр кырыыстаах сэрии саҕаламмыта. Фроҥҥа ыҥырыллыбыт эр дьону солбуйан оҕо-дьахтар күүстээх үлэҕэ туруммута.  Сэрии сылларыгар төһө да ыараханын иһин, ийэбит Тээттиир оскуолатыгар үөрэҕин  салҕаабыта. Оччолорго кинигэ, тэтэрээт суоҕар үөрэнэргэ олус ыарахан этэ диэн ийэбит кэпсиирэ. Үөрэнэ-үөрэнэ кыайыы туһа диэн киэһэ хойукка дылы холхуос үлэтигэр харса суох үлэлииллэрэ. Сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан ийэбит хомсомуол кэккэтигэр киирэр. Ити сыл Илимнииргэ сэбиэт сэкиритээринэн, онтон Илимниир, Хадан, Бордоҥ нэһилиэктэригэр нолуогабай ааҕынынан анаан үлэлэтэллэр. Үлэтин тас өттүгэр биир саастыылаахтарын кытта нэһилиэк общественнай олоҕор көхтөөхтүк кыттара, холкуос араас үлэтигэр барытыгар үлэлэһэрэ.  Сэрии ыар сылларыгар дьон-сэргэ нолуогу төлүүргэ сүрдээҕин ыарырҕаппыттара биллэр. Үгүстэр  Кыайыы туһа диэн баардарын-суохтарын  бүтэһигэр дылы  кытта биэрэллэрэ, оттон сороҕор биэрэрдэрэ да суох  буолара.  Оннук түгэннэргэ ийэбит дьон балаһыанньатын сөпкө өйдөөн туох кыалларынан, төһө сатанарынан көмөлөһөр эбит, ол иһин ити нэһилиэк кырдьаҕастара хойукка дылы ийэбитигэр махтаналларын киэн тутта истэр этибит. Сэрии сылларыгар бэйэтин харыстаммакка хорсуннук үлэлээбитин иһин,  ийэбит Сталин төбөлөөх мэтээлинэн  1945 сыллаахха  наҕараадаламмыта.

Элбэх харах уулаах, үгүс дьон олоҕун аймаабыт кырыыстаах сэрии кыайыынан түмүктэнэн,  дьон-сэргэ сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ. Сир-сир аайы кыра, улахан “ Кыайыы ыһыахтара” ыытыллыбыттара.  Ийэбит үлэтинэн Толстойунан, Хаданынан, Бордоҥунан сылдьара. Бу сылдьан, эдэр Маайа кыыс Бордоҥ нэһилиэгин бастыҥ ыччатыныын  Илья Николаевич Уаровтыын сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, харахтарынан хайҕаһан  ыал буолбуттара. Аҕабыт, Маайатын дьонун кытта билсэ,  Дьаархаҥҥа сылдьар бириэмэтигэр, былыргыттан ыһыаҕынан аатырар Уһун-күөл  Уулаах Атаҕар , оройуон Улуу Кыайыыга анаммыт ыһыаҕа ыытыллыбыта. Оройуон дьоно-сэргэтэ бу улахан ыһыахха хото мустубута, биллэр оһуохайдьыттар, күүстээхтэр, быһыйдар бары кэлэннэр, оонньуу-көр оройуттан тутуллубута диэн оччотооҕу  хаһыаттарга  элбэхтик суруллубута. Атах оонньуутугар биһиги аҕабыт хойутаан кэлэн, таҥаһын уларыттыбакка, көстүүмүнэн бачыыҥканан ыстанан, оройуон ааттаах быһый дьоннорун куоталаабытын туһунан хаһыакка суруллубутун ааҕаммыт киэн туттабыт.

Биһиги бииргэ төрөөбүттэр сэттиэбит. Улахан убайбыт Панкратий. Онтон кэнникилэр хайдах эрэ иккилии буолан бааралаһан төрөөбүт курдукпут. Айыы тойон таҥара бэйэ-бэйэлэрин көрсөн-харайсан улааттыннар диэбит курдук дьоммутугар  биһигини  иккилии-үстүү сыл арыттаан ханыылаан бэлэхтээбит эбит. Убайым Володя Наташалыын,  кинилэртэн аҕыйах сыл кэнники төрөөбүттэр биһиги  быраатым Сашалыын, кэлиҥҥилэр  Афоня Агашалыын. Биир дьиэ кэргэн оҕолоро бэйэ-бэйэбитигэр истиҥ иһирэх сыһыаммыт таһынан өссө ордук чугастык өйдөһүү , биир интэриэстээх буолуу, бэйэ-бэйэни ахтыһыы бааралаһан төрөөбүттэргэ күүстээх курдуга.

Биһиги дьоммут иккиэн кинигэ, хаһыат ааҕалларын сөбүлүүллэрэ, биһиэхэ араас сэһэннэри, кэпсээннэри, үһүйээннэри аахпыттарыттан кэпсииллэрэ. Биһиги дьиэбитигэр “Хотугу сулус” сурунаал кэлэрэ улахан үөрүү буолара. Оччоҕо киэһэ аайы улаханныын-кыралыын остуол тула олорорбут уонна аҕабыт сурунаалы ааҕарын тыыммакка да олорон истэр этибит. Ийэбит дьиэтээҕи түбүгүттэн ордон биһигини кытта бииргэ олорон эмиэ истэрэ, олус сэргиирэ. Итинник киэһэлэр өйгө-санааҕа дириҥник иҥэллэр уонна оҕо сааһыҥ кэрэ өйдөбүлэ буолан олоҕуҥ устата эйигин арыаллыыллар эбит. Аҕабыт уустаан-ураннаан ааҕара үчүгэй да буолара, бары айымньы иһигэр сылдьар курдук буоларбыт. Биһиги киинэттэн кэллэхпитинэ, эмиэ остуол тула ис хоһоонун кэпсээһин, ырытыһыы буолара. Ону дьоннорбут эмиэ наһаа сэргээн истэллэрэ.  Ити курдук иллээх-эйэлээх, сахалыы тыыннаах дьиэ кэргэҥҥэ иитиллэн оҕо сааспыт наһаа кэрэ, дьоллоох этэ.  Ийэлээх аҕабыт биһиги  бары өттүнэн эргиччи  сайдыылаах, үөрэхтээх дьон буолуохпутун олус баҕараллара. Ол иһин иккиэн төһө да кыра хамнастаах үлэҕэ үлэлээтэллэр маҥнай  проигрыватель, магнитофон онтон гармошка, балалайка, баян, аккордеон , гитара атыыласпыттара. Инньэ гынан Сашалаах Афоня бэйэлэрэ үөрэнэн ити инструменнарга үчүгэйдик оонньуур буолбуттара уонна  музыка алыптаах кэрэ эйгэтигэр дууһаларын туттарбыттара, айар-тутар дьоҕурдара сайдыбыта.

Ийэбит сэттэ оҕотугар уонча сыл олорон баран маҥнай дьааһылаҕа оҕо көрөөччүнэн, онтон  детсадка ньээҥкэнэн үлэлээбитэ. Биһиги оскуола дьоно буолбуппутугар, чугастан көрө-истэ сылдьаары, Бордоҥ орто оскуолатыгар остуорастаабыта. Ийэбит биһиги туспутугар олус кыһаллара, биһиги эмиэ киниэхэ кыахпыт баарынан көмөлөһө сатыырбыт. Оскуолаҕа баран муоста сууйсарбыт, дьиэ ис-тас үлэтин толорорго  эрдэттэн үөрэммиппит. Ийэбит биһигини иитэригэр бэйэтэ туспа ньымалардааҕа. Дьиэбитигэр хас биирдиибит тус-туһунан үлэлээҕэ, онтубутун санатыыта, хос-хос соруйтарыыта суох толорорбутун ситиһэрэ. Улахаттар кыраларга, уолаттар кыргыттарга көмөлөһүүлэрэ үгэс курдук буолара.Киэһээҥҥи аһылыкка остуол тула мустан олорон күннээҕини түмүктүүр кэпсэтии ыытыллара. Ким эрэ хайҕанара, ким эрэ сэмэлэнэрэ. Кини биһигини күүскэ мөхпөккө эрэ намыын куолаһынан тугу сыыспыппытын этэрэ уонна ону хайдах көннөрөрү сүбэлиирэ.  Дьоннор итэҕэстэрин ыйан туран, кинилэр курдук буолумаҥ диэн    уобарастаан этэн үөрэтэрэ, сэмэлиирэ ордук тиийимтиэ этэ. Төһө да кыыһыран тымта сылдьыбатар ийэбит этиитэ биһиэхэ булгуччулаах буолара. Уолаттары үрдүктүк тутара . Билигин санаатахха ийэбит дьиҥ сахалыы иитии мындырдарын  төрүттэриттэн утумнаабыт уонна онтун биһигини иитэригэр туһаммыт эбит.  Ити курдук, биһиги бары дьиэбитигэр ийэбит көрүүтүгэр олорон, оскуоланы бүтэрэн биир-биир орто анал, үрдүк үөрэх кыһаларыгар үөрэнэн,  идэ ыламмыт үлэһит дьон буолбуппут. Ыал буолан алаһа дьиэ тэринэн, оҕо-уруу тэнитэн, дьоммутун үөрдүбүппүт. Ол гынан баран үөрүү уонна хомолто тэҥҥэ сиэттиһэн сылдьаллар диэн этии оруннааҕа, олоххо баара биһиги дьиэ кэргэҥҥэ эмиэ биллибитэ. Ол курдук аҕабыт Илья Николаевич  саас ортолоох  муус доруобай  киһи,  дэҥҥэ түбэһэн олус хомолтолоохтук соһуччу суох буолбута. Ол кэнниттэн кыра уолбут Афоня оскуоланы саҥа бүтэрээт, олоххо саҥа үктэнэн иһэн, эмиэ оһолго түбэһэн, барыбытын ытаппытынан  орто дойду олоҕуттан барбыта. Бу үлүгэрдээх олох ыар охсуутун ийэбит барахсан хайдах тулуйбутун сатаан санаабаппыт. Төһө да доруобуйатыгар күүскэ оҕустардар, ийэбит олоххо дьулуурдааҕын, олоҕу таптыырын, күүстээх санаалааҕын, инникигэ эрэллээҕин өссө төгүл көрдөрбүтэ. Ийэбит барахсан бу күн сириттэн,  сирдээҕи олохтон арахсыар диэри сиэннэрин көрсөн-харайсан, кинилэр тустарыгар күннэтэ кыһаллан , сүбэ-ама биэрэ сыппыта.

Ийэбит барахсан  бу орто дойдуга төрөөн, ыал буолан  оҕо төрөтөн, дьон оҥортоон, сиэн көрөн олоҕун бүтэһик күннэригэр төһө да ааспыт ыарахаттарын санаатар, мин дьоллоохпун, үөрүүлээх күннэрим элбэх этилэр диэбитэ буолуо диэн биһиги бигэ эрэллээхпит. Күн күбэй ийэбит, аҕалаатар аҕабыт баҕа санааларын  толорон, үөрэхтэнэн,  идэбитинэн үчүгэйдик үлэлээн, оҕо-уруу тэнитэн кинилэр үтүө ааттарын ааттата сылдьарбытыттан үөрэбит. Биллэн турар, айылҕа мүччүрүйбэт сокуонунан, сорохторбут күн бүгүн биһиги кэккэбитигэр суохтар, кинилэр олохторун оҕолоро, сиэннэрэ дьоһуннаахтык салгыыллар.

Улахан уол Панкратий Ильич “Бордоҥ сопхуоска” техник-осеменаторынан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ, элбэх наҕараадалардаах. ” Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа”, “ Мастер золотые руки” , “Лучший по профессии” диэн анал ааттар хаһаайыннара. Тиэхиникэни хасыһарын сөбүлүүрэ, хаһаайыстыбаҕа наадалааҕы бэйэтэ оҥороро. Куурусса, куруолук иитиитинэн дьарыгыра сылдьыбыта. Доруобуйатын туругунан оскуола кэнниттэн салгыы үөрэммэтэҕэ. Бырааттара, балтылара үөрэнэллэригэр күүс-көмө буолбута.

Иккис  уол Владимир Ильич идэтинэн үрдүк үөрэхтээх инженер-строитель. Саха Республикатын үтүөлээх, Российскай Федерация бочуоттаах тутааччыта, Саха Республикатын бочуоттаах архитектора, Сунтаар улууһун, Элгээйи, Бордоҥ, Сунтаар нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо. Үрдүк үөрэҕи бүтэриэҕиттэн нэһилиэк, улуус таһымнаах  салайар үлэҕэ сылдьыбыта. Айылҕаттан айдарыылаах уус, худуоһунньук этэ. Кэргэнинээн Светлана Гаврильевналыын алта оҕону атахтарыгар туруордулар, үлэһит оҥордулар.

Эдьиийим Наталия Ильинична омук тылын учуутала, Саха Республикатын үөрэҕириитин туйгуна, Сунтаардааҕы политехническэй лицей психологынан үлэлээбитэ. Кэргэнинээн Иван Николаевичтыын икки кыыс оҕолоохтор.

Мин, Тамара Ильинична үрдүк үөрэхтээх алын кылаас учууталабын. В. Г. Павлов аатынан Сунтаар начальнай оскуолатыгар учууталлыыбын. Саха Республикатын үөрэҕириитин туйгунабын, “Учууталлар учууталлара” анал бэлиэ хаһаайкатабын,” Саха-Азия оҕолоро”  фонда лауреатабын. Кэргэмминээн Борис Егоровичтыын үс оҕолоохпун.

Быраатым Александр Ильич орто анал музыкальнай үөрэхтээх, Бордоҥ орто оскуолатыгар, Сунтаардааҕы политехническэй лицейгэ технология учууталынан, Сунтаардааҕы оҕо искусствотын оскуолатыгар прикладной искусствоҕа уһуйааччынан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Саха Республикатын култууратын туйгуна,” Саха-Азия оҕолоро” фонда лауреата. Кэргэниниин Зоя Васильевналыын түөрт оҕолоохтор.Александр айылҕаттан бэриллибит дэгиттэр талааннааҕа. Уран тарбахтаах мас, тимир ууһа, худуоһунньук, анал үөрэхтээх музыкант, аккомпаниатор, уус-уран оҥоһуктарга норуот маастара.

Кыра бырааппыт Афоня олус талааннаах оҕо, оскуоланы бүтэрээт, оһолго түбэһэн суох буолбута. Олус үчүгэйдик уруһуйдуура, элбэх куонкурустар кыайыылаахтара этэ. Музыкальнай инструменнарга барыларыгар оонньуура.

Балтыбыт Агаша үрдүк үөрэхтээх финансист, Саха Республикатын эргиэнин туйгуна. Кэргэнинээн Валерий Юрьевичтыын Дьокуускайга олороллор.

Ийэбит сэттэ оҕону төрөтөн, харайан улаатыннартаан “ Ийэ буолуу” бастакы, иккис  истиэпэннээх мэтээллэринэн,  Сталин төбөлөөх, “Үлэ бэтэрээнэ” уонна элбэх  үбүлүөйүнэй мэтээллэринэн  наҕараадаламмыта.

Күҥҥэ тэҥнээх күндү ийэбит- биһиги туспутугар күннэтэ кыһаллыбыт, биһиги туспутугар ардыгар санаарҕаабыт, үгүстүк үөрбүт, солбуллубат соҕотох киһибит туһунан сырдык өйдөбүл үйэлэргэ сүппэтигэр, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэ туруоҕар бигэ эрэллээхпит.

Авторы: Т.И.Герасимова, Т-А.балданова, ученица 6 класса.