Товарищева Пелагея Ниловна (1916 — 1963)

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр тыылга ийэм эбэтэ, биһиги хос эбэбит Товарищева Пелагея Ниловна, Таатта улууһун Күнээйи нэһилиэгин  үүт-табаарынай фермаҕа уонна хонуу үлэтигэр биригэдьиирдээбит. Кини холкуос чулуу үлэһитэ,  нэһилиэк комсомольскай тэрилтэтин секретара эбит. Эбэм Ирина “Ийэбит туһунан иһирэхтик” ахтыытын “Чөркөөх” кинигэҕэ ааҕаммын, хос эбээм Балаайа туһунан билиибин кэҥэттим. 2009 с. ыам ыйын 8 күнүгэр тахсыбыт “Таатта” хаһыакка “Кыайыы кутаатын төлөннөөх хаһыаттара” рубрикаҕа 1945с. бэс ыйын 1 күнүгэр суруллубутунан “Бойобуой” колхоз председателэ Е.И. Владимиров, партийнай тэрилтэ секретара Д.Д. Попов, комсомольскай тэрилтэ секретара П.Н. Товарищева, стахановец колхозтаахтар И.В. Сталиҥҥа суруктара, эҕэрдэлэрэ уонна И.В.  Сталин 104.450 солкуобайдаах Гос.заем облигациятын хомуйбуттарын иһин харда эҕэрдэтэ уонна махтала бэчээттэммиттэр. Онтон  2004 с. “Таатта” хаһыатбэс ыйын 12 күнүнээҕи нүөмэригэр улуус мунньаҕын депутата Филатов Г.С. “Дьиҥ-чахчы историческай чахчыларга олоҕуран суруйуохха” диэн  ыстатыйатыгар Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар хос эбээбит колхоз ферматыгар биригэдьииринэн үлэлээбитин, оччотооҕу салайааччылар үтүө дьаһаллаах, холкуос  хас биирдии үлэһитин олоҕор кыһаллар, көмөлөһөр буоланнар хоргуйбатахпыт диэн үтүө тылларынан ахталларын туһунан суруйар.

“Холкуостаах Ньукуу сэһэнэ” кинигэни үлэ, тыыл бэтэрээнэ Н. С. Кириллин суруйбут. Нэһилиэк дьонноругар Маҥаастар диэн аат иҥэриллибитин, Маҥаастар биллэр дьоннорун туһунан сырдаппыт. Чөркөөх уонна Тана ыаллара – барыта 19 ыал бэйэлэрин баайдарын-дуолларын холбоон, “Бойобуой” диэн холкуос буолбуттарын, коллективнай хаһаайыстыба тэринэн уоттаах сэрии, умайар уот кураан сылларыгар хайдах үлэлээбиттэрин туһунан архыып докумуоннарыгар олоҕуран уонна өйүгэр туох хаалбытынан кэпсээбит. Оччолорго кини оҕо эбит. Мин хос эбээм, дьон таптаан ааттыырынан  Ниловна, ити сылларга холкуоска хонуу биригэдьииринэн эмиэ үлэлээбит. Оччолорго иэдьэгэйтэн атын күндү ас суох эбит. Ньукуу бастакы үлэтэ былахтааһын буолбут. Ол туһунан кини маннык суруйбут: “Биригэдьиирим эппитин курдук быспыт былахпын түүтэхтии баайа-баайабын охторбут хатыҥмар өйөннөрү туруору ууран иһэбин. Ону биригэдьиирим аахпыт буолар уонна сарсыҥҥытыгар: “Дьэ, Ньукуу, бэҕэһээ күннээҕи нуормаҕын бачча бырыһыан толорбут эбиккин, онон бачча грамм иэдьэгэй ылыахтааххын”,  — атыгар ында сылдьар бэрэмэдэйиттэн хаппыт иэдьэгэйи баһан ылан , кыра баҕайы хоонтоор ыйааһыныгар ыйаан саппыйабар кутан биэрэрин, ама, хаьан умнуомуй. … Оттон сааһыгар Тааттабытыгар уу бөҕө   кэлэн, өҥ сайын буолан бааһынабытыгар бурдук бөҕө үүнэн көрүөхтэн үчүгэй гына өрө анньан таҕыста.Хас эмэ сыл тухары бурдук үүммэккэ лэппиэскэни сиэбэтэх дьон лэппиэскэ сиэхпит диэн, хамсыыр-хамсаабат барыта от үлэтигэр тагыста. Биригэдьиирбит хас күн аайы биирдии үлэһит ким тугу үлэлээбитин, төһөнү охсубутун, муспутун харахпыт ортотугар мээрэйдээн суруйан, ааҕан иһэрэ олус астык”.

Биир күн сэбиэт бэрэссээдээтэлэ Филатов Федор Еремеевич лэппиэскэ оҥотторбутун хос эбээм аҕалбытын Ньукуу олус истиҥник ахтар: “Биригэдьиирбит… бу сырыыга сур атыгар  бэрэмэдэйин тобус-толору лэппиэскэ бөҕөнү аҕалла. … сыа-сым курдук тутан-хабан ыйаан биэрэрин аҕыс уонча сыл аастар даганы бу баар курдук харахпар көрөбүн. Онно дьон хайдах курдук сирэйдиин-харахтыын сырдаан, өрө көтөҕүллэн  биригэдьиирдэрин тула олороллорун сатаан тылбынан кэпсиир кыаҕым суох…”.

Биирдэ биригэдьиирдэрэ Ньукууга уонна Анааскы диэн уолга кытах оннугар тахсыбыт оту охсуҥ диэн сорудах биэрбит. Уолаттар хотуурдарын угун тайахтанан кэпсэтэ турбуттар. Ол туран Анааскы хаҥас атаҕын хотуурун биитигэр быһа үктээн кэбиспит. Хата, сотору буолаат биригэдьиир кэлбит уонна уолу атыгар мэҥэстэн илдьэн бэрэбээскилэппит. Сарсыныгар биригэдьиир хас да уолу ат кыраабылыгар олордон атахтара педальга төһө тиийэрин бэрэбиэркэлээбит. Ньукуу, кыра буолан, оҕус сиэтээччи буолан астыммыт.

1943 сыл сайына өҥ буолан, бурдук бөҕө үүммүт. Ону быһан, кыһыҥҥыга хаһаанаары от курдук кэбиспиттэр. Ардах түһэн, кэбиһиилэр сытыйан, буруйдаахтары сууттаан эрэллэр үһү диэн сурах кэлбит. Икки бурдуктара сытыйа сыһан дьыала тэриллибит. Хос эбээм барахсаны биригээдэтин дьоно “кыыспытын быыһыахха” диэн буолбут: “…холкуостаахтар тугу да быраҕан туран, дьон барыта ким бириэмэлээҕинэн сорох күнүс, сорох киэһэ тиийэн аргы оҥоро-оҥоро, ол үрдүгэр сытыйан эрэр бурдукпутун куурда быраҕаммыт киһибитин быыһаан турабыт.

Ити сылтан аҕыс уонча сыл ааста, аан маҥнай үлэҕэ уһуйбут, киһи эрэ барыта сөбүлүүр, ытыктыыр биригэдьиирбин көрбөтөх эбиппин, киһи киһитэ, оннун булунан дьон кэккэтинэн сылдьара буолуо, сылдьыбыта буолуо диэн эрэл санаалаахпын”, — диэн Николай Семёнович Кириллин суруйбут. Кини бу кинигэтэ куйаар ситимигэр эмиэ баар.

Ити курдук хос эбээбит  Балаайа олох  эдэриттэн чулуу үлэһит, олоххо көхтөөхбуолан дьон махталынан ахтар, ытыктыыр үтүө киһилэрэ эбит. Ньукуу эрэммитин курдук, Ниловна кэлин партийнай тэрилтэ секретара, дьоһун киһи буолбут. Эбэм кэпсииринэн, хомойуох иһин, аас-туор олоххо күүстээх үлэни өрө туппут хос эбэм доруобуйатыгар оҕустаран ыалдьар буолбут.Эбэм аҕата, биһиги хос эһээбит, Попов Дмитрий Кононович, 1939с. бастакы Бүтүн Сойуустааҕы Тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар  кыттыбыт, Быыстапка Улахан Кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Онтон 1942 с. фроҥҥа Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Сталинградка сэриилэспит.1943 с. бааһыран кэлбит. Эбээм, аҕам сэриигэ бааһыран  доруобуйата айгыраан, эмиэ уһун үйэлэммэтэҕэ,саамай күндү дьонум, ийэлээх аҕам тоҕус эрэ саастаахпар, кырдьар сааска тиийбэккэ,  суох буолаахтаабыттарадиэн хараастан кэпсээччи.

Хос эбээбит тыылга таһаарыылаахтык үлэлээн, “1941-1945сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн наҕараалаламмытын 2013 сыллаахха тахсыбыт “Чөркөөх” кинигэҕэ аахпытым. Эбээлээҕим үһүөн этэҥҥэ үлэһит буолбуттара: Фёкла Дмитриевна педагогическай наука кандидата, СГУ-га, ХИФУ-га уһуннук үлэлээбитэ, доцент этэ. Кыра эдьиийэ  аҕатын курдук овощевод идэлээх, оттон мин эбээм СГУ-ну бүтэрбит ветеран-учуутал. “Таатта” хаһыакка журналист Д. Собакин “Олохпут историята умнуллубат” диэн ыстатыйатыгар “Онон үтүө дьон геннэрэ оҕолоругар бэриллибит”, — диэн суруйбута эһигини эмиэ элбэххэ эбээһинэстиир, эһиги эмиэ  кыһанан үөрэниэхтээххит, оччоҕо ситиһиилээх үлэһит, сүрэхтээх үтүө дьон буола улаатыаххыт диир. Эбээлээхпит төрөппүттэригэр 1963 с. муус устар 29 күнүгэр Ленин аатынан колхоз правлениета оҕолоро үчүгэйдик үөрэнэллэрин иһин Махтал сурук биэрбиттэрин харыстаан уура сылдьаллар. Ити курдук, биһиги аҕа көлүөнэбит үтүө холобурун эмиэ сыаналыахтаахпыт, кинилэр сырдык ааттарын өрө тутуохтаахпыт. Эбээм бииргэ төрөөбүттэрин оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин кытта сылын аайы бииргэ хаан-уруу аҕа көлүөнэ дьоммутун кэриэстээнКыайыы күнүн  бииргэ бэлиэтиир үтүө үгэстээхпит.

С. Федотов,  Саха политехническэй лицей 5 «В» кылаас

 

Мин  хос эбээм Товарищева Пелагея Ниловна Аҕа дойду сэриитин
кэмигэр, тыылга холкуоска биригэдьииринэн үлэлээбитин туһунан Николай
Семенович Кириллин “Холкуостаах Ньукуу сэһэнэ” кинигэтиттэн ахтыытын
киэҥ туттаммын үллэстэбин.
Товарищева Пелагея Ниловна ыарахан сут уонна сэрии сылларыгар
холкуоска хонуу биригэдьииринэн улэлээбитэ, оччолорго иэдьэгэйтэн ордук
кунду аспыт суох буолан турар-турбат бары иэдьэгэй сиэрибит улэ5э
тахсар буоларбыт. Мин арыый бороохтуйан, ыанньыксыт санаьым мин
оннубар бэйэтин кыыьын кемелеьееччу оностон баран, миигин биир астаах
со5ус сиргэ-хонуу улэтигэр ыытта, ол бараммын бастакы улэм диэн былах
былахтааьын буолла. Биригэдьиирим олорор сирбиттэн чугас Умсан
Тенургэстээ5ин киьи унуо5ун тулатынан ууммут хатыннары охтороннун
былахтаа диэн илии хотуурун тоьутан оноьуллубут батыйа курдугу туттаран
кэбиспитинэн былахтаан киирэн бардым. Биригэдьиирим эппитин курдук
быспыт былахпын туутэхтии баайа баайабын охторбут хатынмар ейеннеру
туруору ууран иьэбин. Ону биригэдьиирим аахпыт буолар уонна
сарсыннытыгар: «Дьэ, Ньукуу бэгэьээ куннээги нуорма5ын бачча бырыьыан
толорбут эбиккин, онон бачча грамм иэдьэгэйи ылыахтааххын»,-диэн атыгар
ында сылдьар бэрэмэдэйиттэн хаппыт иэдьэгэйи баьан ылан кыра ба5айы
хоонтоор ыйааьыныгар ыйаан саппыйабар кутан биэрэрин ама хаьан
умнуомуй. Киэьэтин аьыы олорон улэьит киьи буоламмын дьоммун бу аьатан
эрдэхпин диэн эгди туттуна5ын, ессе даганы улэлиэм-хамсыам, дьоммун
аьатыам диэн ыра санаа эргичийэр. Ити сайын ааспыт сыллар курдук
олус курааннаан от, бурдук ууммэтэ5э. Ол сайын уксун былахтаан, кирпииччэ
уктээьинигэр, сиилэс угуутугар, ити курдук араас улэлэргэ улэлээн та5ыстым

Ити сайын иэдьэгэйинэн сайылаатыбыт. Кыьынын оту-маьы, арааьынайы
барытын сии олордохпутуна ыалынан, кыра да буолллар  бурдук биэрэннэр,
оскуола о5олоругар итии аьылык тэрийэннэр абыраабыттара. Онтон
саас Тааттабытыгар уу бе5е кэлэн, ен сайын буолан, бааьынабытыгар
бурдук бе5е уунэн керуехтэн учугэй гына ере анньан та5ыста. Хас эмэ сыл
тухары бурдук ууммэккэ лэппиэскини сиэбэтэх дьон лэппиэски сиэхпит диэн,
хамсыыр-хамсаабат бары от улэтигэр тахсыбыта. Биригэдьиирбит хас кун
аайы биирдии улэьит ким тугу улэлээбитин, теьену охсубутун, муспутун
харахпыт ортотугар мээрэйдээн, суруйан, аа5ан иьэрэ олус астык. Быьа
сэрэйэн сарсын теье иэдьэгэйи ыларгын аа5ына сылдьа5ын, онон бе5ехтук
санана5ын.
Арай биирдэ биьиги лэппиэскэ сиэхпит диэн бурдук буьарын кэтэьии
бе5е буола сырыттахпытына сэбиэппит бэрэсэдээтэлэ Филатов Федор
Еремеевич барахсан хайыы-сахха бурдугун быстаран, астатан, дьиэтин
таьынаа5ы миэлинсэ5э туттаран, лэппиэскэ онотторо сылдьар сура5ын

истэммит куе-дьаа буола сырыттыбыт. Биригэдьиирбит бу сырыыга бии сур
атыгар бэрэмэдэйин тобус-толору буспут лэппиэскэ бе5ену а5алан, урукку
угэьинэн ким куннээ5и нуорматын хас бырыьыан толорбутунан керен, атыгар
ында сылдьар сап-саьарчы буспут лэппиэскэни бэрэмэдэйиттэн оруу-оруу
ыйааьыныгар сеп тубэьиннэрээри быьа-быьа биир куруутун илдьэ сылдьар,
биьиги бэркэ билэр хоонтоор ыйааьыммытыгар сыа-сым курдук тутан-хабан
ыйаан биэрэрин а5ыс уонча сыл аастар да5аны бу баар курдук харахпар
керебун. Онно дьон хайдах курдук сирэйдиин-харахтыын сырдаан, ере

кете5уллэн биригэдьиирдэрин тула олороллорун сатаан тылбынан кэпсиир
кыа5ым суох…
Биирдэ туран биригэдьиирбит биьигини  Вырдылина Анааскалыын «Эр
дьон буоллаххыт, манан отто охсун» диэн биирдии бэйэбитигэр кыра о5о
хотуурдарын туттартаан кэбистэ уонна «киирэннит ити кытах оннугар
тахсыбыт оту охсун» диэт  баран хаалла. Дьэ, Анааскы биьикки
киирэ нохсубутунан бардыбыт, мин оту охсорго киьибинээгэр уерэхтээх
эбиппин, арай сытыылыырын эрэ быьаарбаппын, сытыыланыахпыт иьин
бурууспут да, игиибит да суох буолан биэрдэ. Сотору-сотору сынньанабыт.
Биирдэ хотуурбут угун тайахтанан кэпсэтэ турдахпытына киьим«Абытаай,
айа-айа» диэбитинэн туора ойбутугар кербутум –ханас ата5ын сыа тинилэ5ин
тириитин балайда халыннык хотуурун биитигэр быьа уктээн кэбиспит.
Бастаан кердехпунэ, онон-манан тэьитэ аспыт курдук хааннаах сыаны быьа
элийэн ылан бырахпыт курдуга да, утаакы буолбата, ол туочукаларыттан хаан
тетеле суох тахсыбытыгар кэтэ сылдьар эмиэрикэлэр
куулларыттан тигиллибит ырбаахытын уста биэрэн баайдыбыт.
Сотору буолаат биригэдьиирэ кэлэн, атыгар мэнэстэн илдьэ баран
бэрэбээскэлэппит этэ. Ол сарсыныгар биригэдьиирим хас да уолу ат
кыраабылын сидиэнньэтигэр олордо-олордо атахпыт кыраабыл педалыгар
теье тиийэрин бэрэбиэркэлээтэ уонна «арыыйда уьун атахтаах киьи Дьегуер
кыраабылга олоруо», оттон миигин «кылгас атахтаах киьи киниэхэ о5ус
сиэтээччи буолуон» диэн дьаьайбытыттан аны массыынанан от
мустарааччы буоллубут, диэн уеруу бе5е буоллубут. Ол курдук сайыны быьа от
мустарыытыгар сылдьан баран бурдук хомууругар барбыппыт.

Бу 1943 с. эмискэ ен сайын кэлэн бурдук бе5е ууннэ, ону ат
самоскидкатынан огустара-огустара, кыьынын молотилкаланан астыахпыт
диэн, от курдук кэбистэрэн испиттэрэ, ардах дэлби туьэн сорох кэбиьиилээх
бурдуктар сытыйан бардылар. Оройуон атын холкуостарыгар сытыйыы тахсан
буруйдаахтары сууттаталаан эрэллэр диэн сурах тар5анна. Ити бириэмэ5э
биьиэхэ5э Долборуктаахха икки суунэ улахан кэбиьиилээх бурдукпутун
куьа5аннык кэбиспиттэрин тумугэр сытыйан эрэр диэн буолла.
«Биригэдьиирбитин суукка биэрээри дьыала бе5е тэриллибит уьу» диэн
айдаан буолбутугар, холкуостаахтар«Кыыспытын быыьыахха» диэн тугу да
быра5ан туран, дьон барыта ким бириэмэлээ5инэн сорох кунус, сорох
киэьэтиийэн аргы оноро-оноро, ол урдугэр сытыйан эрэр бурдукпутун куурда
быра5аммыт киьибитин быыьаан турабыт. Онно биригэдьиирбит эрэйдээх
кутталыттан утуйар уута кеппут быьыылаа5а, сарсыарда эрдэ
кэллэххинэ хайыы уйэ5э кэлэн улэлии сылдьар буолааччы, оттон киэьээтин
саамай бутэьиккэ диэри баар буолааччы. Олкурдук холкуостаахтар
биригэдьиирдэрин быыьаан тураллар.
Ити сылтан ыла а5ыс уонча сыл аста, аан маннай улэ5э уьуйбут, киьи
эрэ барыта себулуур, ытыктыыр биригэдьиирбин кербетех эбиппин, киьи
киьитэ, оннун булунан,дьон кэккэтинэн сылдьара буолуо, сылдьыбыта буолуо
диэн эрэл санаалаахпын. Арааьа бу кини тереппуттэрэ буолуон сеп диэммин
Кунээйилэр 1926-1927 сс. Дьиэ кэргэннэрин испиэьэгэр (Н/а, ф-70, и-28,
№365) маннык баар:
1.Товарищев Нил И. сааьа 65, а5алара
2.-//-Ирина Ал.-//- 52, ийэлэрэ.
3.-//-Пелагея Ниловна -//- 12, кыыстара, бу кинибуолу

4.-//-Анас.-//-3-//-
Олохторо-Наммара5а, Тыьа5ас Чаранар

С.Дайаана, 11 кылаас уерэнээччитэ