Терютин Николай Алексеевич (1934-2024 сс.)

Биһиги хос эһээбит Терютин Николай Алексеевич (1934-2024 сс.) хоту көһөрүллүү кыттыылааҕа, тыыл, үлэ ветерана, РСФСР тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Чурапчы улууһун уонна Мугудай нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, сэрии ыар сылларыгар аҕыс саастаах оҕо дьонун кытта Эдьигээҥҥэ көһөрүүгэ сылдьыспыта, хоргуйуу, тоҥуу-хатыы, өлүү-сүтүү диэни илэ хараҕынан көрбүтэ, этинэн-хаанынан билбитэ.

Кини бэйэтэ ол кэми хайдах өйдөөн хаалбытын туһунан ахтан кэпсээбитин эһиэхэ тиэрдиэхпитин баҕарабыт.

“Аҕа дойдуну көмүскүүр уоттаах сэрии бара турдаҕына, Чурапчыга уот — кураан таҥнары сатыылаан, сири — дойдуну аһыҥа кубарыччы салаан, от- бурдук үүнүүтэ олус мөлтөх этэ. Ол иһин 1941 сыллааҕы күһүн Чурапчы Мугудайын «Дьэҥкэрэ» колхоһуттан хас да ыалы Горнай улууһугар 75 ынах сүөһүнү үүрдэрбитинэн кыстата көһөрбүттэрэ.

Оччолорго мин, сэттэлээх уолчаан дьоммор илии-атах буолан араас үлэҕэ көмөлөһөрүм. Ийэм Өлөксөөс сүөһү көрөрүн, оттоһорун быыһыгар биһиэхэ барыбытыгар иистэнэр, таҥаспытын-саппытын бэрийэр, аспытын астыыр. Тиийбит кыһыммытыгар сүөһүлэрбитин этэҥҥэ кыстатан, сайыныгар от оттообуппутун кэннэ, 1942 сыл күһүнүгэр Чурапчы колхозтарын республика хоту улуустарыгар балык бултата көһөрөргө уураахтаабыттара.

Биһиги Горнайга кыстаппыт 75 сүөһүбүтүн илдьэ Бэстээх биэрэгиттэн, атын колхозтары кытта баржаларга тиэллэммит, Өлүөнэ эбэ устун тус хоту устубуппут. Күһүҥҥү өрүс салгыныгар, ардахха, хаарга тымныйан балачча киһи ыалдьан, сүөһү өттө хоргуйан, сорохторо аара баран иһэн, сорохторо биэрэккэ тиийэн суорума суолламмыттара. Мин Горнайтан Бэстээххэ киирээт да тириим кыһыл мунду буола бааһыран, түһэн хаалбыта.

Алтынны ортотун диэки хаар кыыдамныы турдаҕына, биһигини, «Дьэҥкэрэ» уонна «Октябрь» колхоз дьонун, Эдьигээҥҥэ Талахтаах кумаҕар ahaҕac халлаан анныгар сүөкээн кэбиспиттэрэ, дурдабыт-хаххабыт диэн, аҥаардас биир балааккалаах этибит. Онно оҕолору уонна дьахталлары симэн баран, кыанар улахан дьон өттүлэрэ тыаҕа балаҕан маһа бэлэмниир түбүгэр түспүттэрэ. Ыалдьыбыт дьону, оҕолору эбии тоҥорумаары түргэн үлүгэрдик улахан кыстык балаҕан тутан, хаар былаастаах сир кырсынан сыбаан баран, колхоз дьоно бары тутуспутунан ити балаҕаҥҥа олорбуппут. Мин нэк суорҕаҥҥа сууланан, Талахтаахха сыккырыыр тыыным эрэ тиийэн суорҕан — тэллэх киһитэ буолбутум. Онно тиийээт ийэм эмиэ ыалдьан охтубута. Биһигини кытта тиийбит Оконешников Яков Иванович-Уутунньук Дьаакып хайаттан күһүн да буоллар, эмтээх оттору хомуйан, биэдэрэҕэ оргутан, сойутан баран миигин тааска үҥкүрүтэ сылдьан күп-күөх ууга сууйбута, ийэбин эмиэ эмтээбитэ. Ол кэнниттэн этим кыһыйара, аһыйара сыыйа ааһан, ийэбинээн иккиэн үтүөрэргэ барбыппыт. Уутунньук Дьаакып улахан сахалыы идэлээх эмчит быһыытынан эрдэттэн биллэрэ. Ыалдьыбыт дьону имэрийэр, хаанныыр, уҥуох тостуутун үчүгэйдик тутар үтүө отоһут элбэх киһини араас ыарыылартан эмтээн абыраабыта.

Ас-үөл кэмчи буолан хоргуйуу, өлүү-сүтүү саҕаламмыта. Дьоммут кыайар өттүлэрэ балык булдугар сылдьаллара. Биһиги колхозпутуттан мин аҕам Терютин Алексей Фёдорович, Оконешников Самсон Кириллович-Сомсуун уус, Оконешников Егор Игнатьевич, убайым Терютин Дмитрий Федорович буоланнар биһигини оннубутун буллартаан баран, өрүс арыытыгар бултуу киирбиттэрэ. Бултуур бултара киис, кырса, саһыл буолара. Тайахха биир уостаах сааны үс гына быһан баран, хапкаан буутугар, бөҕө сабынан, кылыылаан, кэрчиэһинэн эстэр айа оҥороллоро. Тиийбит кыһыммытыгар түөрт тайаҕы суулларан үгүс дьону хоргуйууттан быыһаабыттара. Убайым Дмитрий Фёдорович күүстээх, кыанар киһи этэ. Кини икки биэрэстэлээх сиргэ охторбут тайаҕын аҥаарын кэтит быалаан, маһынан манааҕы оҥостон баран, соҕотоҕун сүгэн киирбитин өйдүүбүн. Бу дьоммут булка мындырдарынан, сылбырҕаларынан, кыайыгастарынан-хотугастарынан бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэллэрэ. Кинилэр туохтан да толлон, тохтоон турбат хоһуун дьон буоланнар кэргэттэрин энчирэппэккэ тыыннаах эргилиннэрбиттэрэ.

Кэмниэ-кэнэҕэс, 1943 сыл сааһыгар бастакы борокуотунан Эмиэрикэ aha-үөлэ — хаппыт хортуоска, бурдук кэлэн абыраабыта. 1943 сылтан, мин тоҕустаахпар, биһигини, оҕолору, биэс көстөөх Мэҥкэрэ диэн эбэҥкилэр бөһүөлэктэригэр табанан илдьэн, интернакка олордон үөрэппиттэрэ.

Аҕам аах өрүс арыытыгар саас хаастыы диэн тахсаллара. Үөрэх бүтэрин кытта миигин эмиэ илдьэ бараллара. Үрдүк арыыга үүтээннээх этибит. Онно олорон, муус бара илигинэ, намыһах арыыларга бултууллара.

Сайынын Талахтаах Сирэй Кумаҕар биригээдэлэр уочаратынан балыктыыллар. Муҥхалара олус улахан буолара. Туонаны налыы кумахха таһааран, табылыннаҕына биэстии, алталыы сэнтиниэр балыгы ылаллара. Сороҕор олус улахан бил балык кэлбит буоллаҕына, муҥханы алдьатыан иннинэ кэтэһэн туран, тордуохтаах тимиринэн батары охсон соһон таһаараллар. Бултаабыт балыктарын приемщик ыйаан тутар. Кини биһиги дьоммутун көмөлөһүннэрэн, балыгын туһунан, искэҕин туһунан уhaaттapгa уган тууһаан иһэллэрэ. Сотору-сотору катер кэлэн yhaaттaaх балыктары Эдьигээҥҥэ тиэйэн илдьэр, Эдьигээнтэн -Дьокуускайга, Тиксиигэ, Тиксииттэн — муора суолугар тахсар буолуохтаах.

Кыайыы буолбутун ыам ыйын ортотун диэки Мэҥкэрэҕэ оскуолаттан истэн, бука бары үөрүү-көтүү бөҕө буолбуппутун өйдүүбүн. Дойдубутугар дьэ барар буоллубут диэн, тиийбит саҕа санаммыппыт. Ол эрээри биһигини ити саас аҕалбатахтара.

Хоту дойду барахсан куһа-хааһа хойуута, булда-аһа дэлэйэ аас-туор кэмҥэ абыраллаах да буоллаҕа! Айылҕата да дьикти үчүгэй, уу кэлиитэ, муус халҕаhалыы устан ааһыыта — ураты көстүү. Онтон дьоно-сэргэтэ аньыыта суох айылҕа оҕолоро этилэр.

Аҕам мэлдьи да буолбатар, миигин булка батыһыннарар этэ. Мин эппэйэ үөрбүтүнэн 32-лээх субуйааҥкы саалаахпын сүкпүтүнэн кэннилэриттэн түһүнэн кэбиһэбин. Бастакы булпун-чөкчөҥөнү Талахтаахха дулҕа үрдүттэн түҥнэри ытан ылбытым. Оччолорго тимир ботуруону буораҕын, доробуонньугун кумааҕынан быыһаан, иитэн бултуурбут. Сүүһүнэн үөрдээх мородулары туһаайан ыттахпына иккилии, үстүү кус туһэн олус да үөрэр этим.

1946 сыллааҕы саас үһүс кылааһы бүтэрээт, дьоммун кытта өрүс арыытыгар тахсыбытым. Аҕам аах хаас ыта диэн намыһах арыыга киирбиттэрэ. Үүтээҥҥэ мин ийэбинээн уонна эдьиийим Дьэбдьиэйдиин хаалбыппыт. Хаас үөрэ бөҕө ааһар, ону көрөн мин, саабын ылан, үүтээн үрдүгэр таҕыстым. Киһи сирэйин таарыйар таарыйбат кэллэхтэрин аайы ытан иһэбин. Ыппыт ботуруоннарбын үүтээн аанын туһулаан аллараа быраҕабын. Ону ылан ийэм үүтээҥҥэ киирэн иитэ-иитэ, тахсан үөhээ быраҕан биэрэр. Ити туран икки хааһы күөрэтэн түһэрбиппиттэн биирэ сатыылаабытын эдьиийбинээн эккирэтэн туппуппут. Көтөн иһэр хаас үөрүн чугастан көрөргө олус да үчүгэй этэ. Икки улахан хааһы бултуйан, биһиги дьоммут кэлэллэригэр үөрэ-көтө күөс күөстээн тоһуйбуппут.

Ити курдук, оҕо сааспар хоту дойду эйэҕэс дьонун кытта алтыһан, тыалыгар-кууһугар үрдэрэн, бултуу-алтыы үөрэнэн, ахтылҕаннаах Чурапчыбытыгар 1946 сыллаахха, сайын бэс ыйыгар этэҥҥэ эргиллэн кэлбиппит.

Билигин сааһыран баран ааспыты анаара санаатахпына, киһи барахсан дойдутун, чугас дьонун туһугар олох иһин турууластаҕына туохтан да чаҕыйбат, булгуруйбат санааланар, мындыр өйдөнөр, сылбырҕа сырыыланар эбит. Ол туоһутунан 1943 сыллаахха балык булдугар хоту көһөрүллүбүт Чурапчы улууһун үлэһит дьонун олоҕо буолар. Кинилэр бултаабыт балыктара, кылааннаах түүлээхтэрэ Кыайыы күнүн чугаһатарга күүс-көмө буолбуттара”.

Дьэ кырдьык, оччотооҕу дьон, оҕотуттан кырдьаҕаhыттан тутулуга суох килбиэннээх үлэлэрэ, өйдөрүн-санааларын ырааһа бу бүгүҥҥү кыһалҕата суох, сайдыылаах олохпутун түстээбиттэрэ. Хос эһээбит барахсан олорон кэлбит олоҕо биһиэхэ үтүө холобур, олохпут устата кининэн киэн тутта, махтана, өйдүү-саныы сылдьыахпыт.