Таппагаров Гаврил Семенович (1899-1987 гг.)

 

Мин хос эһээм Таппагаров Гаврил Семенович 1899 сыллаахха Бүлүү улууһун Уотту нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1925 сыллаахха  4-с Тоҕус нэһилиэгиттэн Алексеева Марфа Алексеевнаны кытта ыал буолбуттара.  1936 сыллаахха «Сүүрбэ бартыһаан» холкуоска киирбиттэрэ уонна онно холкуос председателинэн талыллыбыта. Онтон Гаврил Семенович Свердлов аатынан холкуос ат көлөлөөх бэдэрээччитэ буолбута.

Сэрии саҕана Гаврил Семенович Таппагаровы «Рыбтрест» Мастаахха тэриллибит биригээдэтигэр биригэдьииринэн анаабыттара. Кыһыннары-сайыннары бэс, оҥхой күөллэригэр муҥхалааннар, элбэх балыгы туттаран, былааннарын аһары толорбуттара. Ол иһигэр соҕотох Арыылаахтан 3 тонна собону туттарбыттара. 1942-43 сыллаахха саха дьонугар  умнуллубат аас-туор олох, хоргуйуу кыһалҕата саба бүрүүкээбитэ. Таппагаров, ити сыл сааһыгар Лүксүгүн эбэттэн  собо бөҕөнү туттарбыта, ону тэҥэ «Свердлов» колхоз дьонугар түҥэтэн, бар дьонун хоргуйан өлүүттэн быыһаспыта.

1943 сыл сайыныгар Г.С.Таппагаровы кини курдук аҕам саастаах дьоннору кытта, аармыйаҕа баралларын оннугар үлэ фронугар, Хотугу Муустаах байҕал кытыытыгар балык бултааһыныгар ыыппыттара. Гаврил Семенович 1943 сыл сайыныттан 1945 сыл кыһыныгар диэри өрүс, муора балыгын муҥханан, илиминэн бултуур биригээдэ балыксытынан сылдьыбыта. Кинилэр биригээдэлэригэр «Свердлов» колхозтан Г.С.Таппагаров, Н.Н.Николаев, Н.Д.Наумов, Балаҕаччыттан И.Степанов, Халбаакыттан М.П.Махаров, И.С.Григорьев, А.С.Николаев бааллара. Биригэдьиирдэрэ ааҕар, суруйар кыра үөрэхтээх Николай Николаев (Быралгы) этэ.

Н.Николаев биригээдэтэ  сайынын  Элиэнэ  өрүскэ Булуҥтан алын баар Үүттээх Хайа таһыгар муҥхалыыра. Биирдэ күһүҥҥү буһук саҕана хаардаах самыыр түһэ турдаҕына, түүн муҥхалыы киирбиттэр. Сүүнэ улахан кунгааһы түөрт киһи эрдибитэ, кунгаас кутуругар буолталаах кулукунан иҥиннэриллибит дьоһуннаах эрдиинэн Михаил Махаров туран эрэ кутуруктаабыта. Гаврил Таппагаров уонна Николай Николаев 300 миэтэрэ усталаах, 14 миэтэрэ иэннээх муҥха тааһын быраҕа турбуттара. Эмискэ кэннигэр «тас» гынар тыаһы истээт, Таппагаров эргиллэ охсон көрбүтэ: Махаров төлө туттан, өрүскэ тас иэнинэн баран эрэрэ. Үгүһү-элбэҕи толкуйдуу барбакка, мээнэ харбыалаабыта, дьолго Махаров сонун сиэҕэ табыллыбыта, кунгааска соһон таһаарбыта.  Ити курдук биир өлүүгэ өлө сылдьар дьон быһыыларынан, бэйэ-бэйэлэрин өлүүттэн өрүһүйсэллэрэ, сүрдээх эйэлээхтик сылдьан, боруону аһынан хааччыйыыга түүн утуйбакка, күнүс олорбокко үлэлээбиттэрэ. Сайын аайы уонунан ааҕыллар туонна күндү балыгы: уомулу, чыыры туустаах балык собуотугар бултаан туттараллара. Сүүһүнэн ааҕыллар биригээдэлэргэ 15-16 араас омук дьоно түмсэн балыгы бултууллара. Николай Николаев биригээдэтэ өрүү бастыыра. Биирдэ 2 бууттаах муора хатыыһын муҥханан ылбыттара.

Күһүн муус тоҥуута Араҕастаах диэн муора арыытыгар кыстата көһөрөн киллэрэллэрэ. Маһа-ото суох тумара туундара арыыга уу аҕалбыт урусхал маһынан туруорбах бараахтары тутталлара. Бу дьиэлэри көстүбэт буолуор диэри буурҕа тибэрэ, сыччах оһохторун тимир турбата чороһоро. Тахсар ааны арыйан, хаарын күрдьэн, туннель курдук хайаҕаһынан таһырдьаны булаллара. Кыһын сэтинньигэ, ахсынньыга муус аннынан уомул, чыыр, туутчах хойуутук тутара. Атын ыйдарга балык сэдэхтик тутара. Тоҥ балыгы тыраахтарынан Буор Хайаҕа тиэйэн мунньаллара, ону сайын муора суудуналара баарсаларга тиэйэн илдьэллэрэ үһү.

Муора арыытыгар кыстааһын быһылаана элбэх этэ. Кыһын күн тахсыбат, халлаан сырдаабат, уһун түүн буолар. Биирдэ илим көрөн төннөн иһэннэр биригээдэлэрэ муора уутун үллүүтүгэр түбэспитэ. Тахсар сирдэригэр саба халыйан кэлбит ууну бууттарын ортотугар диэри кэһэн, харбаан туораабыттара. Бу амырыын алдьархайга оһол тахсыбатаҕа, кытаанах үлэҕэ эрчиллибит дьон, бэл тымныйбатахтара. Биирдэ М.Махаров уонна И.Григорьев буурҕаҕа түбэһэн, мунан өлө сыспыттара. Дьолго, кыстаан олорор баарсаны таба тайанан өрүһүллүбүттэрэ. Г.С.Таппагаров уонна кини доҕотторо сэрии сылларыгар судаарыстыба наадатыгар балыгы бултааһыҥҥа күүстэрин харыстаабакка үлэлээбиттэрэ.

Балыксыттар Улуу Кыайыы буолбутун Муустаах Байҕал кытыытыгар үлэлии сылдьан истибиттэрэ. Дойдуларыгар тыыннаах эргиллэн тиийэр буолбуттарыттан өрүкүйэ үөрбүттэрэ. Ол эрээри 1945 сыл сайынын, күһүнүн туура салгыы балыктаппыттара. Балыктаан бүппүттэрин кэннэ борокуоту кэтэспэккэ, Хабырыыл уонна Мэхээлэ Махаров  малларын дьоҥҥо хаалларан баран, сүгэһэринэн сатыы Эдьигээн туһаайыытынан түһүнэн кэбиспиттэрэ. Таҥастара, ыһыктара эстэн, Эдьигээҥҥэ кэлбиттэрэ. Сынньанан баран көлүнэр таба булунан, эмиэ уһуннук айаннаан, 1945 сыл кыһыныгар Балаҕаччыга айаннаан кэлбитэ. Кэргэнэ Марфа Алексеевна алта оҕотун тыыннаах иитэн көрсүбүтэ, бу эмиэ  аас-туор олоҕу көрсүбүт саха дьахтарын хорсун быһыыта этэ.

Г.С.Таппагаров үлэ боруонуттан төннөн кэлээт, «Свердлов» холкуос  айгыраабыт хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэриигэ кыттыбытынан барбыта.        Кинини  куруутун холкуос бырабылыанньатын чилиэнинэн талан үлэлэтэр этилэр. Г.С.Таппагаров 15 сыл устата холкуоһугар сылгы пиэрмэтин сэбиэдиссэйинэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.  Гаврил  Семенович чахчы да сахалыы олоҕу баһылаабыт, олоххо дьоҕурдаах киһи этэ:  болуотунньук, оһохчут, тимир ууһа, муҥхаһыт, улахан айан суолун айанньыта, хоннохтоох отчут, кыайыылаах кыдамаһыт, ат сыарҕатын, от тэрилин  барытын оҥороро. Кини 75 сааһыгар диэри үлэлээбитэ.

Хос эһээм Гаврил Семенович Таппагаров – үлэ, тыыл бэтэрээнэ, сэрии кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин «За доблестный труд  в годы Великой Отечественной войны в 1941-1945 годы», «Үлэ бэтэрээнэ», «Кыайыы 30 сыла», «Кыайыы 40 сыла» юбилейнай медалларынан наҕараадаламмыта.

Хос эбээм Марфа Алексеевна – Герой ийэ, үлэ, тыыл бэтэрээнэ. Үтүө майгылаах, олус эйэлээх  ыал Таппагаровтар 61 сыл устата бииргэ олорон 10 оҕону (9 кыыс, 1 уол) төрөтөн, барыларын атахтарыгар туруорбуттара. Оҕолоро бары үөрэнэн, талбыт идэлэринэн норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар ситиһиилээхтик үлэлээбиттэрэ.

Хос эһээм Гаврил Семенович 88, хос эбээм Марфа Алексеевна 93 саастарыгар дылы чөл олоҕу тутуһан олорбуттара. Эбэлээх эһэлэрин олохторун элбэх ахсааннаах сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыбыт.

 

 

 

Автор: К.Борисов, ученик 11 класса.