Суханов Василий Васильевич, (14.08.1931 сс.)

 

 

Төрөөбүт сирэ: Нам улууһун Хатырык бөһүөлэгэ.

Суханова Александра Павловна, 15.03.1930  Төрөөбут сирэ: Нам улууһун Көбөкөн бөһүөлэгэ.

Сэрии тулаайахтара, Максим Кирович Аммосов аатынан сопхуос тутаах улэһиттэрэ, тыыл-улэ бэтэрээннэрэ. Оскуолаҕа 9-10 саастарыгар үөрэнэ киирбиттэрэ. Сэрии саҕаламмытын туһунан Суханов В.В. аймахтарыгар Маймаҕаҕа сылдьан радионан биллэрбиттэрин истибит. Аҕата сэриигэ баран маҥнайгы киириитигэр хайа эрэ дойдуга сылдьан хомурҕанын эчэтэн госпитальга сытан баран, кэлин эмиэ сэриигэ турунан сураҕа суох суппут. Үөрэҕэ суох да буоллар сааһын тухары тутууга улэлээбит эбит. Ол курдук оскуола тутуутугар уонна да атын араас тутууларга улэлэспит. Суханов В.В. аҕатын туһунан маннык диэн эппитэ: «аҕам үчүгэй ударник үлэһит этэ, от охсуутугар дьон кинини куруук хайгыыллара, үлэһититтэн сөҕөллөрө».

Сэрии ыар сылларыгар Суханов В.В. иитиэх ийэтин кытары хаалан тэбис тэҥҥэ үлэлэспитинэн барбыт. Ол курдук, кыра эрдэҕиттэн от үлэтигэр үлэлэспит. Сарсыарда эрдэттэн киэһээ хойуукка дылы күүстээх үлэ үөһүгэр сылдьыбыт. Былыр техника суох үйэтигэр барыта илииннэн үлэ. Ордук от охсуута элбэх сыраны эрэйэр эбит. Үлэлиир дьоҥҥо ол саҕана усулуобуйа диэн суо5а. Быыкаа лэппиэскэни кытары иэдьэгэйинэн аһаан сылдьыбыттар. Ити курдук сайынын от үлэтигэр, кыһынын буоллаҕына ферма таһын ыраастаан, балбаах хоҥнорон, от тиэйэн фермаҕа улэлээбит. Бары тэҥҥэ аҕа да саастаах дьоннор, эдэр ыччаттар фермаларга үлэлээбиттэр. Кыайыы күнэ буолбутун Маймаҕаҕа сылдьан эмиэ радионан истибит. Кыайыы күнэ буолбутугар үлэһит ыччаттарга мэтээл биэрбиттэр. Ол курдук элбэх ыччаттан Суханов В.В. уон түөрт сааһыгар Сталин аатынан мэтээлгэ тиксэн олус долгуйбут. Ол мэтээл сэрии ыар сылларыгар тулаайах хаалбыт уол, туох баар сыратын биэрэн туран үлэлээбит туоһута буолар. Ол курдук ити түгэни Суханов В.В. маннык ахтан турардаах: «Сталин мэтириэттээх уордьаҥҥа тэҥнээх мэтээл этэ. Сорохтор тиксибэккэ ытаабыттарын өйдүүбүн. Улахан бэрэбиэркэ игин кэнниттэн бэриллэр мэтээл этэ».

Сэрии да кэнниттэн Суханов В.В. колхуоска бэриниилээх үлэтин салҕаабыта. Ол курдук тыраахтар суох кэмигэр түөрт көлөннөн от тиэйэрэ. Суол иис суох буолан эрэйдээҕэ, сыыры дабайарга үрдүгэ. Сарсыарда олох эрдэ сыалай сүүс сүөһүлээх комплексы туттаран кэбиһэллэр эбит. Ол таһынан олорор дьиэтин уотун оттуута. Ол туһунан Суханов В.В. маннык эппитэ: «Түүн икки чаастан саҕалаан үлэ күөстүү оргуйара. Үргүлдьүттэн үргүлдьү үлэ үөһүгэр сылдьарбыт. Олус ыарахан кэмнэр этилэр».

Суханова Александра Павловна кыра эрдэҕиттэн фермаҕа улэлээбит. Аҕата сэриигэ баран, ийэтэ эрдэ өлөн, эбээтинээн хаалбыт. Ол курдук Көбөкөн олохтоохторо сэрии тулаайахтара диэн аһынан балыктан, куобахтан бэрсэн абыраабыттар. Олохтоохтор хайаан да бэйэ бэйэлэригэр бэрсэн көмелөһөллөр эбит. Ол курдук Суханова А.П. маннык саныыр: «Олус да иллээхтик олорорбут. Биһигини армеец кэргэттэрэ диэн ааттыыр этилэрэ. Аҕалар, убаайдар сэриигэ баран хаалан биһиги балаҕаммытыгар хаалан хаалбыппыт». Кыһынын дьахталлар онон манан дьаам сүүрдэ бараллар эбит. Ол курдук колхуос ат биэрэр, онно таһаҕас тиэйэн, милииссийэ киһитэ арыалдьыттаах, колхуос былаанын толоро бараллар эбит. Ону Суханова А.П. маннык ахтан турардааах: «Эдьиийбит Өлөксөөс дьаам сүүрдэ Сиэгэн Күөл диэки кыстыы барара. Уол оҕотун биһиэхэ халларан кэбиһэрэ. Биир да таһаҕас сүтүө суохтаах, биир да мүнүүтэ хойутуо суохтаах эбит. Түүн кэллэхтэринэ чэйдээт да салгыы айанныыллара. Колхуос отчуотугар сылдьара. Хамнаһа суох үлэлиирэ. Кэллэҕинэ оҕотугар килиэп тороохойдоох эрэ кэлэрэ.  Ыам ыйыгар ата дэлби ыран кэлбиттэрэ».

Суханова А.П. кыра эрдэҕиттэн колхуоска сүөһү, субай көрбут. Арыый улааппыттарын кэннэ арыыннан игин оттото ыыталлар эбит, төрөөру гыммыт дьахталлары солбуйан үлэ үөһүгэр сылдьыбыт. Ол туһунан маннык ахтан ааспыттаах: “Биир кэм Кулаадыга оттообуппут. Онно Батамай нууччаларыттан олус толлор этибит. Ону кинилэр наһаа сөҕөр этилэрэ хайдах аһа да суох бачча эдэркээн кыргыттары аҕалан үлэлэтэ хаалларан кэбиһэллэрий диэн”.

Сэрии буолбутун туһунан аан бастаан Көбөкөҥҥө онтон кэлин Хатырыкка сылдьан истибит. Эбээтинээн эрэ хаалбыт буолан Сэбиэт дьаһалынан маһынан, ууннан хааччыллыылаах дьоҥҥо олордубуттар. Эбээтэ колхуоска, муҥхаһыттарга быа хатан үлэлэһэр эбит. Биир ынахтаах эбиттэр, кыстыыр отунан хааччыйаллар эбит. Ол гынан баран, ол оту бэйэҕит тиэнэн ылыахтааххыт диэн кэбиһэллэрэ үһү. Ол саҕана, хайа баҕарар дэриэбинэттэн, дьоно, дьиэтэ-уота суох киһи кэлэн, Сэбиэт быһаарыытынан олохтоох ыалларга уоннуу хонукка диэн болдьоон олордоллор эбит. Ол олорор кэмигэр хайаан да үлэлээн көмөлөһүөхтээх эбит. Бурдук тардыытыгар, тирии имитиитигэр, от үлэтигэр. Ону Суханова А.П. маннык санаан аһарбыттаах: «Биһиэхэ биир Уус-Алдантан киһи кэлбитэ. Адьас таҥаһа игин суох этэ. Ону бары көмөлөөн хаалбыт таҥастан таҥыннарбыппыт. Ол кинини Сэбиэт уон хонук олордоҕут диэн быһаарбыта. Уоннуу хонук олорон баран ыалтан ыалга көһө сылдьыахтааҕа. Биһиги оппутун киниэхэ тиэйтэрбиппит».

Сэрии сылларыгар куобах тириитинэн ичигэс таҥас тигэҕит диэн Сэбиэт сорук туруорбут. Онно тирии бөҕө имитэн, бэргэһэ, үтүлүк, кээнчэ тигэллэр эбит. Түүнү быһа куулунан тигэн туттараллар эбит. Тимир наада буолла диэн алтан сылабаардарын, иһиттэрин ыаллартан барытын хомуйан ылбыттар. Сут сыллар буолан сиэмэ ичигэстииллэр эбит. Ол гынан баран ол бобуулаах буолара уһу. Кэлэн суорунаны бэчээттээн кэбиһэллэр эбит, баҕар кистээн сиэмэни тардыахтара диэн. Ол курдук Суханова А.П. маннык ахтан аһарбыта: «Биирдэ үһүө буолан сиэмэ ичигэстии барбыппыт Кулан бааһынатыгар. Мин, эбээм уонна биир кыыс баара. Арай ыраахтан икки киһи иһэллэр эбит. Ону көрөн биир кыыспыт сүүрэн саһа барда. Мин эбээбиттэн ыйыттым саһабын дуо диэн, ону чэ суох ини диэтэ. Арыый туора турдум. Ол дьон эбээбэр кэлэн кэпсэттилэр. Биир киһитэ Райком бастакы сэкэритээрэ эбит. Ону биһигини көрөн эппит: «Адьас чугас табаарыстарым кэргэттэрэ маннык ыар балаһыанньаҕа олорор эбиккит. Эһиэхэ көмө харчы анатыам, керүөм-истиэм, көмөлөһүөм уонна продовольственнай талон арыттарыам диэбит». Ити кэнниттэн Суханова А.П. уонна эбээтигэр кеме харчы анаабыттар. Суханова А.П. оҕо дьиэтигэр ылаары гыммыттарын эбээтэ биэрбэтэх, үлэһит, харах оҥостобун диэн. Талонунан иккиэн уопсайа сэттэ киилэ бурдук ылар буолбуттар. Ол саҕана, бурдук олох мээнэ бэриллибэт, атыыламмат да үһү, арай талонунан эрэ ылыахха сөп эбит. Ону олорор дьоннорун кытары куруутун үллэстэллэр эбит. Ону Суханова А.П. маннык саныыра: «Кырыымчык да буоллар бары эйэлээхтик олорорбут. Эбээм миискэҕэ кутан бурдугуттан бэрсэр этэ. Биирдэ күһүн Көбөкөн Харыйалааҕыттан эдьиийбит уол уонна кыыс оҕотун илдьэ кэлбитэ. Адьас ыран уҥуох да тирии буолбут этэ. Сэттэ биэрэстэ сиртэн оҕуһунан кэлбиттэрэ. Биһиги бурдукпутуттан бэристибит уонна төттөру оҕуһунан ыыппыппыт. Ол да буоллар тиийэн баран  өр барбатах этэ өлөөхтөөбутэ. Ити курдук үгүс билэр дьоммут, саастыылаахтарбыт ыар кэми тулуйбакка хомойуох иһин олохтон туораабыттара».

Василий Васильевич, Александра Павловна 1957 сыллаахха ыал буолбуттара. Василий Көбөкөнтөн Александраны сүгүннэрэн аҕалбыта. Ол саҕана Василий биир ынахтаах эбит, Александра буоллаҕына Көбөкөнтөн үлэлээбит дохуотун ылбыт. Ыал буолбут түгэннэрин Александра маннык саныыр: «Ыал буолбуппутугар Василийга бинсээк биэрбиттэрэ. Миэхэ биир Маайыкаан диэн эмээхсин хобордоох биэрбитэ. Манна астанан аһаан диэн. Иккиэн сэрии тулаайахтара буолан холбоһон, үлэбит эрэ күүһүнэн олорон кэллибит. Аммосов колхуоһугар сүөһү көрөн, от оттоон, сарсыардаттан түүҥҥэ диэри үлэ үөһүгэр сылдьыбыппыт. Кытаанах миэрэлэр да бааллара суорунаны бэчээттээһин, куобаҕы бобооһун. Ол да буоллар кистээн сиир түгэммит баара. Бастакы суортаах сиэмэ судаарыстыбаҕа барара, куһаҕана ыран охтоору гыммыт сүөһүгэ, сылгыга».

Сухановтар дьиэ кэргэттэрэ Хатырык нэһилиэгэр олохсуйан, дьиэ туттан, үс оҕону төретен олорбуттара. 2007 сылга бииргэ олорбуттара 50 сылын туолан кыһыл көмус сыбаайбаларын бэлиэтээн ЗАГС бочуоттаах кинигэтигэр киирбиттэрэ.

Сухановтар эдэр ыччакка маннык диэн сүбэлииллэрэ: «олохтон улаханы эрэйбэккэ, хайдах баарынан үлэлээн-хамсаан олорор ордук. Сүөһү ииттэн хаһаайыстыба тэринэн олороллоро ордук буолуо этэ, астаах буолар гына. Былыр былыргаттан этиллэн кэлбитэ сүөһү саханы саха оҥорбута диэн. Ону кыра эрдэхпититтэн билэн кэллэхпит».

 

 

Бу матырыйаал Сухановтар  “Ветераны ВОВ Хатырыского наслега” диэн каналга биэрбит интервьюларыттан таҥыллан оҥоһулунна.