Старостина Варвара Ефимовна

Мин хос хос эбээм Варвара Ефимовна Старостина 1912 сыллаахха Аба5а нэhилиэгигэр төрөөбүтэ. Кини үөрэҕэ суох, партия чилиэнэ. 1929 сыллаахха маҥнайгы тэриллибит артыалын саҕалаан, колхоз производствотыгар таһаарылаахтык үлэлээбитэ. 1931 сыллаахха ньирэй көрөөччунэн анаммыта. Кэлин ыанньыксыттаан, үрдүк көрдөрүүлэри ситиспитэ.

Старостина В.Е. СССР Верхновнай Советын Президиумун Ыйааҕынан 1952 сыллаахха бэс ыйын 27 күнүгэр, “Бочуот Знага” орденынан наҕараадаламмыта. 1953 с. Бүтүн Союзтааҕы тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар кыттыбыта. Ити сыл хас биирдии фуражнай ынаҕыттан 1077 килограмм үүтү ыабыта.

1957 сыллаахха алтынньы 1 күнүгэр, тыа хаһаайыстыбатын производствотыгар өр сыллаах эҥкилэ суох үтүө суобастаах көрдөрүүлээх үлэтин иһин, иккиһин «Бочучот Знага» түөһүгэр иилиммитэ.

Варвара Ефимовна «Cүөһү иитиитин маастара» диэн ааты 1950 сыллаахха от ыйын 19 күнүгэр ылары ситиспитэ.

Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Ыйааҕынан, 1949 с. Олунньу 26 уонна 1955 с. От ыйын 11 күнүгэр Бочуотунай грамоталынан наҕараадаламмыта.

Старостина В.Е. 1953 сыллаахха Амма оройуонун Советын депутата, кэккэ сылларга ССКП Амма оройуонунааҕы комитетын чилиэнэ этэ.

Кини 1972 с. Ыам ыйын 1 күнүгэр олохтоох суолталаах персиональнай пенсия анаммыта. Варвара Ефимовна 1977 сыллаахха кулун тутар 31 күнүгэр ыалдьан өлбүтэ.

Абаҕа

«Кыһыл сэрииһит» колхоз ударник ыанньыксыттарын CACCP 20 сылын көрсө ылыммыт социалистическай эбэhээтэлистибэлэрэ.
«Coциaлизмтyтyyтyгap», 1942. Бэс ыйын 28 к.

“Mин Aбаҕa «Кыhылсэрииhит» колхозка ынах сүөhү ферматыгар үлэлиибин. Бу үлэҕэ 1930 cыллаахтан ыла үлэлээн колхоз ударнигын аатын ылбытым. Билигин мин Саха АССР 20 сылын туолуутугар маннык ситиհиилэрдээх тиийэргэ эбээհинэстэнэбин. Бэйэм билигин колхозтан тутан, ыы сылдьар 8 ынахпыттан 1942 сыл устатыгар хас биирдиилэриттэн ортотунан 750 литрэ үүт ыырга, 8 ньирэйбин биирин да өлөрбөккө колхозка туттарарга, ньирэй улаатыытын сууккаҕа ортотунан 300 грамы, онтон бастыҥ ньирэйбэр 350 грамы ситиհэргэ”
Варвара Ефимовна Старостина ахтыытыттан

1944с. «Социализм тутуутугар» кулун тутар ыйдааҕы нүөмэригэр Совет бэрэсэдээтэлэ Лазарев Иван Григорьевич суруйбут матырыйаала маҥнайгы балаhаҕа бэчээттэммитэ: «..Кыhыл Армияҕа саҥа боевой машиналары тутууга дьулуhуу үрдүк холобурун «Кыhыл Сэрииhит» колхозтаахтара көрдөрдүлэр. Кинилэр барыта 87100 солкуобай сууммалаах үбү хомуйдулар.

Аммосов Иван Андреевич — 6050 солк., Неустроева Елена Петровна — 6100 солк., Калашникова Мотрена Петровна — 4500 солк., Нестерова Мотрена Яковлевна — 4000 солк., Семенов Степан Дмитриевич — 3000 солк., Иванов Иван Егорович — 3000 солк., Захаров Василий Николаевич — 3100 солк., Старостина Варвара Ефимовна — 3400 солк. биэрэргэ суруттардылар. Колхозтаахтар этиилэринэн «Кыhыл Сэрииhит» диэн танканы тутарга таб. Сталинтан көрдөhүү оҥордулар». (Ыстатыйа хайдах суруллубутунан бэрилиннэ — Д.Гаврильев)

Абаҕалар танк тутуутугар 101221 солкуобайы хомуйбуттара. Ити көмөлөрүн иhин «Кыhыл Сэрииhит» колхоз дьоно И.В.Сталинтан махтал суругу туппуттара.

Балбаара уонна кини кыргыттара

Айылҕаттан айыллыбыт, чахчы бэриниилээх үлэһит киһи диэн баар эбит буоллаҕына, дьэ бу киниттэн атын буолуон табыллыбат. Унуоҕунан бэрт кыракый эрээри колхоз туох баар үлэтиттэн саллан-толлон турбакка, күөнүнэн тоҕо солоон иннин диэки харса суох дьулуруйан, үтүөкэннээх түмүктэри, үрдүк көрдѳрүүлэри ситиспит киһи — кини. Дьэ, ол да иһин Варвара Ефимовна Старостина туһунан Абаҕалар үтүөкэннээх эрэ өйдөбүллээхтэр. Улууска, республикаҕа да абаҕалары аатырдыбыт, абаҕалары инники күөҥҥэ таһаарбыт дьоннортон биирдэстэрэ Варвара Старостина диэтэххэ, бука, омуннааһын буолуо суоҕа.

Тулаайах киһи быһыытынан ыанньыксыт эдьиийбин батыһа сылдьар буолан Балбаара эмээхсини кытта үгүстүк алтыһарым, хайа уонна кини оҕолорун кытта буккуһа да үөскээтэҕим дии. Өрүү сүбэлии-амалыы, оҕолорго олус эйэҕэстик сыһыаннаһа сылдьар бэрт кыракый эмээхсин мин көрдөхпүнэ олоро, сынньана түһэрэ көстүбэт, мэлдьитин үлэлээн хачыгырайа сылдьар буолара. Кини ханнык да үлэҕэ дьону түмэр, дьону көҕүлүүр ураты дьоҕурдаах быһыылааҕа. Кини салайар фермата кыһынын да, сайынын да олохсуйбут уонна үлэттэн дьолун да булбут сирэ — Таала сайылыга. Тыа быыһын кыракый ырааһыйатыгар, тураҥнар тастарыгар олохсуйбут икки-үс дьиэлээх сайылык киһи эрэ кутун-сүрүн тутар, үлэ да уҕараан көрбөт, туохтан да күндү алааһынан буолара. Таала сайылыгын оройуон да, республика да үгүс салайааччылара быһа ааспатах сирдэрэ. Ити арааһа, Балбаара эмээхсинтэн сибээстээх эбитэ буолуо. Сатабыллаах салайааччы, үтүөкэннээх үлэһит буолан Балбаара Старостина салайар фермата сылтан сыл үрдүк көрдөрүүлэри ылаттыыра, наар кинилэр эрэ аатырар-сураҕырар курдуктара. Амма оройуонугар оччолорго тыһыынчалаах, икки тыһыынчалаах кирбиилэр аан бастаан бу Таала сайылыгар ылыллыбыттара. Өйдүүбүн ээ, биирдии ынахтан 700-900 кг үүтү ыабыттар үрдүк көрдөрүүлээх ыанньыксыттарынан ааттаналларын. Оччолорго ол кырдьык да, үрдүк көрдөрүү этэ. Кэлин биирдии ынахтан тыһыынча, икки тыһыынча кг үүтү ыаһынын ыахтаах үүт ыаныллыбытын курдук кэпсэтиһии буолбута. Өссө үрдүккэ, өссө элбэххэ дьулуһаллара уонна онус ситиһэллэрэ даҕаны.

Балбаара Старостина туһунан санаатахпына биир түгэни олох умнубаппын. Биирдэ кыһын колхозтаахтар уопсай мунньахтара буолбута быһыылааҕа. Кулууп буолан турар эргэ таҥара дьиэтигэр толору мустубут дьон бэрт уһуннук олорбуттарыттан эбитэ дуу, дьүүллэһэр боппуруостара сытыытык турбатаҕыттан дуу күө-дьаа кэпсэтиһэ, табахтыы олордохторуна «тылы Варвара Ефимовна Старостина ылар» диэбиттэригэр уу-чуумпу буолан хаалбыттара. Варвара Ефимовна кыһыл сукунанан бүрүллүбүт трибунаттан төбөтө эрэ быган туран чуор, кимиилээх куолаhынан этэн-тыынан барбыта.

“Ытыктабыллаах салайааччылар! Үүт ыамын үрдэтэр, сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны элбэтэр туһунан соругу саамай сөптөөхтүк туруораҕыт. Ити гынан баран кураанаҕы лаxсыйаҕыт. Көрүн эрэ бу, маннык аһынан, маннык отунан биһиги төһө да кыһаллыбыппыт, дьулуступпут иһин үүт ыамын үрдэтэр кыахпыт суох. Сайынын отчуттаргыт үлэлэрин сиһилии хонтуруоллаабаккыт, көрбөккүт. Оту түстээһиҥҥэ болҕомтону уурбаккыт, “– диэбитинэн кыһыытыттан кыбынан кэлбит түүнүгүрэн баран тоҥон хаалбыт отун президиум остуолугар ууран кэбиспитэ.

Ити элбэх киһини соһуппута да, кыбыһыннарбыта да быһыылааҕа. Кэлин да кырдьаҕастар Балбаара Старостина араас таһымнаах улуус да, нэһилиэк да мунньахтарыгар саллан, толлон турбакка үлэни тупсарыыга, үүт ыамын үрдэтиигэ, олоҕу-дьаһаҕы көннөрүүгэ санаатын аһаҕастык этэрин, сытыы тыллааҕын-өстөөһүн кэпсиирбуолаллара. Дьэ кырдьык, үлэ туһа диэн баран муннукка ытаабыт киһиэтэ. Манна мин биири ордук кичэйэн бэлиэтиэхпин баҕарабын. Кини бэйэтэ эрэ аатыра, бэйэтэ эрэ чорбойо сылдьарга дьулуспат этэ. Бииргэ үлэлиир дьүөгэлэрин инники таһаара, кинилэри үлэҕэ иитэ-үөрэтэ сылдьар буолара. Ол да иһин мин бу суруйуубун «Балбаара уонна кини кыргыттара» диэн ааттаатым. Манна кини төрөппүт оҕолорун туһунан буолбакка, үлэҕэ ииппит, үлэһит оҥортообут, бастыҥнар кэккэлэригэр таһаартаабыт ыанньыксыт кыргыттарын туһунан этиллэр. Ол курдук Мавра Лазареваны, Екатерина Захарованы, Арета Неустроеваны дьон үксэ «Балбаара эмээхсин кыргыттара» диэн кэпсэтэллэрин элбэхтик истэрим. Кинилэр үһүөн да кырдьык, эмээхсин салалтатынан үлэни үлэлээбит, колхозтарыгар, оройуоннарыгар бастыҥ үлэһит аатырбыт ыанньыксыттар.

Арета Петровна Неустроева биэстээҕиттэн тулаайах хаалан элбэх оҕолоох Неустроевтарга иитиллэн киһи-хара, үлэһит бастыҥа буолбут киһи. Сэрии ыар сылларыгар12-лээх кыыс колхоз тутах үлэһитинэн буолбута, от тиэйэн, субан сүөһүкөрөноҕонньотторукытта үрэххэкыстыыра, сайынын от үлэтигэрсылдьара. 1948 сылтан ылата бастайааннай ыанньыксытбуолан үүт ыамын үрдэтиигэ таһаарыылаах үлэни көрдөрбүтэ, оройуон биирбастыҥ ыанньыксытынан буолбута.

— Үлэ ымпыгар-чымпыгар кыһаллан-мүһэллэн үөрэппит, төһө да урукку өттүгэр үлэлээн кэлбиппит иһин, кини илиитин-атаҕын манаан, кини тугу диирин кэтэһэн сылдьыбыт киһибит буоллаҕа дии, Балбаара эмээхсин, — диэн ахтар Арета Петровна. – Өрүү мунньахтыыр, сүбэлиир-амалыыр, биһигини «чоппуускаларым» диир буолара. Кырдьыкда биһиги кинини ийэ кэриэтэ санаан өрүү батыһа, кини тугу диирин толоро сылдьар буоларбыт. Биирдэ эмэ кыыhырбытын, мөхпүтүн-эппитин өйдөөбөппүн, ынаҕын да ыы олорон биир кэм ырыанан сылдьар буолара. Соҕотох буоламмын миигин өрүү көһөрүүгэ, ыраах учаастактарга ыыталыыр этилэр салайааччыларым. Ол сылдьан кэлэ-бара Балбаара эмээхсин көрүстэхпинэ олох бэйэтин оҕотун өр буолан баран көрсүбүт курдук көрсөрө, үлэни-хамнаһы ыйыталаһара, сүөһү-ас хайдах туруктааҕын туоһулаhара. Уопсайынан, Балбаара эмээхсин олох киһи киһитэ этэ, ханы кбаҕарар салайааччыны кытта кэпсэтэн-ипсэтэн, этэн, тупсарар, сүөһүттэн элбэх бородууксуйаны эрэ ылар туһугар кыһаллара.

Кини итинник үлэ туһугар, олох инники дьулуруйан иһэрин туһугар ис сүрэҕиттэн кыһаллара-мүһэллэрэ оҕо эрдэҕиттэн үлэни эҥэрдэһэн үлэни аргыс оҥостон да буолуо. Хайа уонна сэрии ыар сылларын санныгар сүгэн эр дьон үлэтин үлэлээн колхоз баайын-дуолун туһугар дьону түмэ тардан, дьону көҕүлээн тиийбэт-түгэммэт буолууну, аччыктааһыны билиммэккэ, кэрэйбэккэ үлэлээбитэ да сыттаҕа. Ол туһунан Россия уонна СР үтүөлээх артыыһа, Варвара Ефимовна биир дойдулааҕа Ф.Ф.Потапов биир ахтыытыгар маннык суруйар:«… Тыыл фронун биир эрдээх уонна хорсун сэрииһитинэн ахсынньы ый будулҕан туманыгар сыарҕалаах ат кэнниттэн хааман иһэр киһи этэ. Бу киһи дьону сөхтөрөр ханнык да күүһэ-уоҕа суоҕа, кимтэн да ордук сайдан барбыта да суоҕа, тас көрүҥэ да эмиэ оннук. Кини унуоҕунан кыра, тобугун сабар-саппат бараан сонноох уонна куобах бэргэһэ таһынан туна баайбыт саал былааттаах этэ. Атаҕар эргэ кулун тыһа этэрбэстээҕэ уонна куобах истээх түнэ үтүлүктээҕэ. Бараан сонун тирбэҕэнэн бобо курдаммыта көхсүн бөкдьөтөн көрдөрөрө. Кини дуоһунаһынан «Кыһыл Сэрииһит» колхоз ферматын биригэдьиирэ этэ. Дойдуга, ол эбэтэр Амма биэрэгэр быйыл кураан дьыл буолан, сайын Нуотара үрэх салаатыгар Ньалымчах төрдө диэн сиргэ тахсан колхозтаахтар оттообуттара. Онон колхоз сүөһүтүн аҥарын онно үүрэн таһааран, сыалай биир биригээдэ дьон кыстаан олороллоpo…

…Бу ким диэн ааттаах-суоллаах киһиний? Туох дьонноох-сэргэлээх, туох аймахтардах, ханна дьиэлээх-уоттаах киһиний? Кини Старостина Варвара Ефимовна диэн. Абаҕа нэһилиэгэр төрөөбүт-үөскээбит, оҕо сааһын атаарбыт, таптал диэн тугун, олох диэн уустугун билбит киһи. Кини аҕата да, ийэтэ да үөрэҕэ суох дьон этилэр. Варвара оҕо сааһын Абаҕа дэриэбинэтиттэн икки биэрэстэлээх Таала диэн алааска атаарбыта. Кини онно орто сэниэ, бэйэлэрин айахтарыгар астаах, санныларыгар таҥнар таҥастаах ыалга үөскээбитэ. Сайын бэйэлэрин аҕыйах ахсааннаах сүөһүлэригэр харыларын күүһүнэн oт-мас бэлэмнииллэрэ. Варвара Ефимовна Старостина-Назарова төрөппүттэрэ Амма оройуонун Алтан нэһилиэгин Санкычаҕар Лөгүнчэ диэн кыра алааска төрөөбүт олорбут дьон. Аҕата Дьэкиим(Адам), ийэтэ Кэтириис үс оҕолонон, ыал буолан төрөөбүт Санкычахтарыттан ырааппакка олохсуйан олорбуттар. Алтаҥҥа сут-кураан сатыылаан, от-мас үүммэккэ, хоргуйан өлөөрү гынан ыксаан, үс оҕотун кытта соҕотох ынахтарын сиэтэн Амма Абаҕатыгар көһөн киирэн Кэлтэгэй алааһыгар олохсуйбуттар. Төрүкү үлэһит дьон үлэлээн-хамсаан, оҕолорун киһи-хара оҥортообуттар, атахтарыгар туруорбуттар. Улахан кыыстара Өлөөнө Бологурга кэргэн тахсан олорон, оҕо-уруу хаалларбакка, эдэр сааһыгар өлбүтэ..

Ефим оҕонньор уонна Кэтэриинэ эмээхсин саастарын тухары бэрт эйэлээхтик олорбуттара. Кинилэр уоллаах кыыс оҕолоох этилэр. Уол балтынааҕар 7-8 сыл аҕа буолан, Варвара ону манны үчүгэйдик өйдүүр буоларын саҕана, хайы-сах аҕатыгар көмөлөһөр киһи буолбута. Варвара гражданскай сэриини үрдүнэн-аннынан өйдүүр, оччотооҕуга уончалаах кыыс төрөөбүт алааһыгар ынахтарын хомуйа, ыты-куһу эккирэтиһэ өрө-таҥнары сүүрэрэ, кыһыныгар ийэтигэр хотоҥҥо көмөлөһөр буолара.

Уоллаах кыыстара: Дьөгүөр уонна Варвара ураты үлэһит дьон буолбуттарын, холкуос үлэтэ туругарарыгар сыраларын-сылбаларын биэрбиттэрин умнар сатаммат, ахтан-санаан ааһар хайаан да наадалаах

Оo, төһөлөөх эрэйи-муҥу көрбүтэ, ыарахаттары тулуйбута буолуой, бу кыракый саха эмээхсинэ сэрии ыар сылларыгар? Элбэх оҕолоох соҕотох дьахтар санныгар олус ыар таһаҕас сүктэриллибитэ, колхоз сүөһүтүн өлөрбөккө-сүтэрбэккэ иитиини таһынан үүтү, эти ылыы былаанын толоруу эмиэ кини санныгар ыар баттыгынан буолара. Көр. Ону тулуйбутун, тулуйбутун эрэ диэн, сүктэриллибит сорудаҕы чиэстээхтик толорбутун уонна дьонун-сэргэтин да өлөр өлүүттэн быыһаабытын киһи сатаан санаабат, туохха тэҥниэн, туохха холобурдуон булбат. Санаа күүһэ, тулуур кытаанаҕа диэн итиннэ буоллаҕа! “

— Сэрии сылларыгар Захаров Николай Афанасьевич-Доодоон диэн бэрт эдэр киһи ферма сэбиэдиссэйинэн сылдьан сэллик буолан өлбүтэ. Кини Захаров Xoнооhoй-Очоҥхос бииргэ төрөөбүт быраата, Буокай Жирков эдьиийин кэргэнэ этэ. Ол киһини солбуйан бэрт кылгас кэмҥэ ферма сэбиэдиссэйэ буола сылдьыбыттаахпын. Оччолорго Варвара Старостина ыанньыксыт этэ, — диэн ахтар тыыл ветерана, 77-с кыстык хаарын түһэрэн олорор Елена Петровна Неустроева.

–Оччолорго Варваралаах кыстык Таалаҕа олорор этилэр. Варвара Петрова Фелисадалыын ыанньык сыттыыллара, Варвара Назарова асчыт этэ. Онно Варвара Ефимовна хотон ис-тас үлэтин барытын кэриэтэ толоро-толоро, өссө кыаммат-түгэммэт дьоннору бэйэтигэр олордон көрөр-харайар этэ. Ол курдук Калашников Мэхээлэ кэргэнэ Маамыас, Филиппов Уйбаан кэргэнэ Cyонньа уонна Маһый- диэн киһи баара. Ити Маамыстаах Суонньа кэргэттэрэ сэрии толоонугар сылдьаллара. Онон дьахталлар бэйэлэрэ туспа олорор кыахтара суоҕа, ол иһин илдьэ сылдыыбыта буолуо. Ол кэмҥэ оҕолоро Клим, Тамара, Дмитрий, Марат, Мамлакат бары бааллара. Билигин санаан көрдөххө, сэрии сылын саамай ыарахан, аччыктааһын, хоргуйуу саамай муҥутаан турар кэмигэр дьон тyhyrap сүрдээҕин туруулаhан сылдьаахтаабыт эбит Варвара Ефимовна. Оҕолор төһө да уу судураан чоручча хааһытынан аһаан сылдьыбыттарын иһин, аччыктаабыттара, ытаабыттара-соҥообуттара көстүбэтэтэ. Дьукаах олорор Фелисада үс оҕолооҕо. Сэрии сылларыгар кэргэттэрин фроҥҥа атаарбыт Варваралаах Фелисада ынырыктаах ыар олоҕу олорбуттара, сүрдээх ыарахан үлэни көрсүбүттэрэ. Бэйэлэрин истэригэр Фелисаданы дьахтарынан, Варвараны эр киһинэн ааттаһаллара. Үлэлэрин-хамнастарын астарын оннук тыырсыбыт быһыылаахтара. Фелисада дьиэ иһин көрөрө, Варвара отун-маһын хааччыйара, салалтаны кытта кэпсэтиһэрэ. Төһө да итинник кыбычыыннык, ыараханнык олордоллор Варвара өрүү ырыа аргыстаахс ылдьара, санаатын олох түһэрбэт этэ. Аны санаатахха, үчүгэй да санаалаах, ураты да тулуурдаах дьахтар эбит. Туохха да тэҥнэммэт ураты үлэһит киһи этэ, оҕолорун эмиэ оннук ииппитэ.

Быыкаайык эмээхсин буолан баран,дьэ кырдьык да ураты үлэһит, кыайыгас хотугас киһи быһыытынан абаҕалар Балбаара эмээхсини бэрт үчүгэйдик билэллэр. Кини төһө да үөрэҕэ суоҕун иһин, саҥаны, бастыҥы олоххо киллэриигэ инники күөҥҥэ сылдьара. Сахалыы толкуйдаан, сахалыы сыаналаан бу олоххо киирдэҕинэ табыллыыһы диэн этэрэ, ону хайаан да ситиһэрэ. Колхоһугар симментал боруода сүөһүнү аҕалан үөскэтиини иилээбит-саҕалаабыт дьоннортон биирдэстэрэ кини. Итинэн кини үүт ыама үрдүүрүн ситиспит улахан өҥөлөөх.

Хайа уонна боруода оҕустары кыһыннары көрүү-харайыы Варварата суох ааспатаҕа. Икки атахтааҕы аттыларыгар чугаһаппакка, муннуларын тыаһата-тыаһата, кып-кыһылынан көрөн күрдьүөттүу турар сүүнэ улахан симментал оҕустар сүүтүк саҕа кыракый эмээхсин киирэн санаран-инэрэн, имэрийэн томоруйан бардаҕына налыс гына түһэллэр, кинини эрэ истэллэрэ, киниэхэ эрэ иннилэринэн буолаллара. «Сүөһү иитиитин маастара» диэн ааты ылбыт, икки «Бочуот знага» орденнаах Варвара Ефимовна Старостина итинник ыарахан, итинник эрэйдээх-буруйдаах олоҕу олорбутун да иһин, улахан дьоллоох киhи. Кини дьоло оҕолоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр. Хайа уонна Балбаара эмээхсин үлэҕэ ииппит, уһуйбут кыргыттарын Арета, Мавра, Кэтириис оҕолоро, сиэннэрэ сырыттахтара дии. Онон туох да диэбит иһин, улахан дьоллоох, инники кэскиллээх эмээхсин, Варвара Старостина. Кини ситэ үлэлээбэтэх үлэтин, толору ыллаабатах ырыатын ситэрэр-ohоpор, кини аатын ааттатар ыччаттара үгүстэр.

Прокопий КАРАКАНОВ ахтыытыттан

Таала…
Таала…Таала лиҥкир тииттэринэн тулалаах, ыраас уулаах тураннардаах, килбиктик лаглаһан турар хатыннардаах тыа ортотугар турар кэҥэс аһаҕас сиргэ турар ферма этэ. Ып ыраас тэлгэһэлээх, икки обургу дьиэлээх, балаҕаннаах, ампаардаах , икки обургу титииктээх киһи кута-сүрэ тохтуур, сайаҕас дьоннордоох үтүөкэн сир этэ. Олус айдаана суох, чуумпу соҕустук бостуук сайдыыр саҥатынан ону тэҥэ “куус” гынар кымньыы тыаһынан аргыстанан баар буола түһэр ынахтар наскылдьыһан биирдэ баар буола түһэллэрэ. Кэлбиттэрин биллэрэн ынахтар барахсаттар саҥа таһаардаллар эрэ кытыгырас кыргыттар курдук ыанньыксыттар сып-сап тахсан титииктэр диэки кылбачыгас биэдэрэлэрин туппутунан “сус” гынан ыамнарын саҕалаан, илии-атах буолар оҕолорунаан, үлэ оргуйа түһэрэ.
Бу курдук тигинээн, үлэ үөрүү аргыстаах, Таала фермата нэһилиэккэ, оройуоҥҥа, бэл республикаҕа биир бастыннара этэ. Тааланы кытта тэҥҥэ тыа сирин сэмэй, борустуой үлэһит дьонноро биир биир ааттанан тахсан кэлэллэр. Бастатан туран Варвара Старостина уонна Фелицата Петрова, иккиэн да Тааланы Таала дэппит дьон.Икки сэмэй саха дьахталлара эдэр саастарыттан сүөһү үлэтигэр мискиллэн, харыларын күүһүнэн үлэлээбит, өйдөрүн санааларын үлэлэригэр, оҕолоругар эрэ уурбут үлэһит бастыҥнара, ийэ үтүөлэрэ. Варвара Ефимовна, Дмитрий Гаврильевич Старостиннар,Фелицата Егоровна, Семен Семенович Петровтар 1930 сыллардаахтан колхоз чилиэттэрэ, колхоз ханнык да үлэтиттэн чаҕыйан турбатах төһүү үлэһиттэр, 1941 с.Аҕа дойду сэриитэ саҕаланыытыттан Варвара, Фелицата кэргэттэрин сэриигэ атаарбыттара уонна икки ийэ тутуспутунан үлэ үөһүгэр түспүттэрэ, 10-тан 3 ыйыгар диэри саастаах оҕолорун киһи гынар соруктаммыттара. Кып кыра уҥуохтаах, сытыы-хотуу, ханнык да салайааччыны кытта уопсай тылы булан кэпсэтэ охсор, хайа да киһиэхэ тылын ылыннарар Варвара эр киһилии дьиэ тас үлэтин тус үлэтин быыһыгар толороро, булара-талара, онтон сымнаҕас, киэн көҕүстээх- холку, бэрт чэбэр ыраас туттуулаах, асчыт, тус үлэтин быыһыгар дьиэтин –уотун үлэтин үмүрү тутар хаһаайка бэрдэ Фелицата дьиэ ис туругун тутара.Сэрии ыар тыынын икки үөлээннээхтэр суулаһан үлэни эрэ тутан, онно оҕолорун чугаһатан үтүө дьоннору иитэн таһааран үөрэхтээх дьон оҥортоон сыалларын-соруктарын толорбуттара. Иккиэн да барытыгар холобур буолаллара.

Варвара Ефимовна ферма коллективын салайара,фермалара Таала сайылыгынан, Таала кыстыгынан буолара. Варвара Ефимовна оройуоҥҥа биир бастакынан биир ынахтан 1500 кг үүтү ыабыта, ити бириэмэҕэ биир ынахтан муҥутаан 800-900 кг үүт ыаныллара. Итинэн эрэ муҥурдаммакка 2000 кг үүтү ыыр кирбиигэ кытта тахсыбыттара. Оччотооҕу ыанньыксыттар ынахтарын кытта тэҥҥэ ньирэйдэрин көрөллөрө, сайынын от оттууллара, кыһынын ынах ноһуомун бэйэлэрэ соһон таһаараллара, итинник үлэҕэ чаҕыйан турбакка үлэлээн үрдүк көрдөрүүнү ситиспитэ, сыыйа кини бэйэтэ эрэ буолбакка ферма коллектива барыта үлэҕэ көрдөрүүтэ тупсубута. Варвара Ефимовна коллективын эрэ үлэтинэн муҥурдаммакка нэһилиэк, улуус сэбиэтин депутатынан талыллан элбэх хабааннаах общественнай үлэҕэ кыттара, үлэлиирэ, дьоннор бу кыра саха дьахтара ураты тулуурдааҕын, олоххо тардыһыыта күүстээҕин сөҕө махтана “Ыстаарыһын Балбаара” дииллэрэ. Ол туоһута буоллаҕа үлэҕэ үрдүк көрдөрүүлэрин иһин Саха АССР Бочуотунай грамотатынан, икки төгүл «Бочуот Знага» орденынан наҕараадаламмыта, «Сүөһү иитиитин маастара» аат хаһаайката. Фелицата да үлэтигэр бэриниилээҕэ, үрдүк көрдөрүүнү ситиһэрэ, Саха АССР Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта. Фелицатадьиэ иһин, оҕолор тустарыгар эппиэтин ыһыктыбатаҕа, Варвара Ефимовна барар-кэлэр, мунньахтыыр кэмнэригэр кини өрүү оҕолор аттыларыгар баара. Икки ийэ, икки үлэһит чахчы ыарахан олоҕу олорбут, үлэни үлэлээбит дьон оҕолоро үлэһит буолан оҕо сиэн биэбэйдэһэн толору дьолломмуттара.Варвара Ефимовна оҕолоро: Клим Дмитриевич Старостин орто үөрэхтэммитэ, тутуу прораба. Саха республикатын биир баараҕай тутуутун Бүлүү ГЭС-н тутуспута.Төрөөбүт Амматыгар кэлэн тутууга үлэлээбитэ. Абаҕа оскуолатын тутуутун саҕаласпыта. Хапсаҕай тустууга Саха сирин маастара. Олус эрдэ ыалдьан олохтон күрэммитэ.Тамара Дмитриевна Каратаева(Старостина), ветеринарнай наука кандидата, РФ үтүөлээх ветеринарнай бырааһа, СӨ государственнай бириэмийэтин лауреата, Омскайдааҕы ветеринарнай институту бүтэрэн кэлэн дойдутугар Аммаҕа үлэлээбитэ, бэрт уһун сылларга Саха сирин ветеринарнай сулууспатын салайбыта. Ханнык да дуоһунаска сырыттар төрөөбүт дойдутугар өрүү көмөлөһөр, олус чугастык саныыр. Дмитрий Дмитриевич Старостин үрдүк үөрэхтээх хайа дьыалатын маастара, идэтинэн Уус Майаҕа көмүс промышленноһыгар уон сыл үлэлээн баран дойдутугар кэлэн Строд аат. совхозка үлэлээбитэ, Марат Дмитриевич Старостин Москваҕа Плеханов аат.норуот хаһаайыстыбатын экономикаҕа салаатын бүтэрбитэ, Саха сирин Госпланыгар, бытовой сулууспа министерствотыгар биир күүстээх биллэр экономиһынан үлэлээбитэ, Мамлакат Дмитриевна Старостина үрдүк үөрэхтээх дирижер-хоровик, СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ культуратын туйгуна. Саха АССР культураҕа министерствотыгар үлэлээбитэ, республикаҕа бастакы уолаттар хордарын тэрийсэн, ырыа кэрэ эйгэтигэр киллэрбитэ.
Фелицата Егоровна оҕолоро: Тамара Семеновна Петрова финансовай техникуму бүтэрэн Амманан, Өлөөнүнэн үлэлээн баран Новосибирскайдааҕы үрдүкү партийнай оскуоланы бүтэрэн республика Верховнай Советыгар үлэлии сылдьан ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта. Вячеслав Семенович Петров Москватааҕы архитектурнай институту бүтэрэн сахалар бастакы архитектордарыттан биирдэстэрэ, СӨ үтүөлээх архитектора.
Төрөөбүт Абаҕатыгар архитектор быһыытынан оҥорсон, тутан хаалларбыта Панорама –памятник буолар. Кэлин Саһыл Сыһыыга үлэ ыыппыта, дойдутун өрүү сураһар буолара. Ньютон Семенович Петров Москватааҕы институту бүтэрэн саха ыччаттарыттан биир бастакынан дьиэ тэрилин оҥорор инженер –технолог идэлээх. Амманан, Дьокуускайынан мебельнэй фабрикаҕа үлэлээбитэ. Икки ийэ оҕолоро, Петровтар, Старостиннар диэн арахсыбакка , Таалаларбыт дэһэн, аҕа тапталын билбэтэхтэрин да иһин ийэ улахан тапталын иҥэринэн дьоһун дьон буолан үлэһит үтүөтэ аатыран оҕолордонон, сиэннэрдэнэн тэнийэн олороллор. Нэһилиэк дьоно ааттыылларынан Балбаара уонна Билииһэ оҕолоро.
Варвара Ефимовна ферма коллективын салайарыгар «чоппуускалара»- «Таала кыргыттара» бэлиэтииллэринэн сэрии сылларын, аҥаардас дьахтар ыарахан олоҕун билиммэттии ырыа аргыстаах сылдьара, үлэһиттэригэр ураты болҕомтолоох, кыһамньылаах буолара, кэлин ханна да үлэлээтэллэр көрүстэр эрэ өрүү “тоойуом хайдах сылдьаҕын, үлэ-хамнас хайдаҕый ?” диэн сураһар-кэпсэтэр, салайааччыларга үүт ыама үрдээһинигэр, олох-дьаһах көнүүтүгэр санаатын аһаҕастык этэр, ыллыктаах тылынан ылыннарар, хаһан да кыргыттарын иннигэр анньа сылдьар, кинилэри үөрэтэр-такайар, бэйэтэ биллэ-көстө сатаабат киһи үтүөтэ этэ.
«Балбаара эмээхсин кыргыттара», «чоппуускалар», «Таала кыргыттара» диэн Екатерина Захарова, Мавра Лазарева, Арета Неустроева тустарынан нэһилиэк дьоно, Варвара Ефимовна бэйэтэ да, бэйэлэрэ да туттар тыллара.Чахчы оннук этэ, кинилэр үһүөн да кырдьык Варвара Ефимовна салалтатынан үлэлээбиттэрэ, үүт бөҕөтүн ыан үрүлүппүттэрэ,колхозтарыгар да ,оройуоҥҥа да бастыҥ үлэһит аатырбыт ыанньыксыттар, Варвара Ефимовна үлэттэн уурайбытын да кэннэ Таалаҕа үлэлээбиттэрэ, онно үлэлээбит ферма коллективын тутан олорбуттара.

(А.И.Петрова, Г.М.Семенов,В.Н.Бессонова. Ньукулайдар. Нерюнгри., 2016 с. ахтыылара)

 

 

 

Автор: А.Шарина, ученица 2 класса.