Скрыбыкин Иван Васильевич

 

«Бары күүһү- Кыайыы туһугар!»

( А5а дойду сэриитин сылларыгар үлэ фронун кыттыылаа5ын

Скрыбыкин Иван Васильевич ахтыыта)

1941 сыллаахха, А5а дойду сэриитэ са5аламмыт  күнүттэн,  дойду үрдүнэн  сэриигэ хомуур са5аламмыта. Саха сирин кыра да нэһилиэктэриттэн эр дьоннор,  кыахтаах эдэр ыччат- бука бары Ийэ дойдуну кѳмүскүүргэ, ѳстѳѳҕү утары турунарга биир ѳйгѳ-санаа5а киирбиттэрэ. Тыылга  саастаах, дьахтар, о5о аймах хаалбыта. Оччолорго Саха сиригэр уһук алаастарга ынах-сүѳһү кѳрѳ, оло5у салгыы аҥардас холкуостаахтар хаалбыттара. Улахан дьону кытары о5олор эмиэ кыайыыны уһансарга күүс-кѳмѳ буолбуттара. Сэрии ыар сылларыгар бэйэни харыстаммакка, сынньанары билиммэккэ, кыайыыны чугатыһар хоһуун үлэлэрэ бэйэтэ туспа хорсун быһыы буолбута.

Биир оннук киһинэн биһиги таайбыт Скрыбыкин Иван Васильевич, мин эбээм таайа буолар. Иван Васильевич 1922 сыллаахха Сордонноох нэһилиэгэр «Үс сирэй» диэн кэрэ айыл5алаах сиргэ дьадаҥы ыалга 3-с о5онон тѳрѳѳбүтэ. Ол сылларга ыарахан сут сыла турбут. Дьоно эстии-быстыы буолан, тыын былдьаһан , Ɵймѳкѳѳн диэн нэһилиэктэн тэйиччи турар Сэргэлээх диэн сиргэ кѳһѳргѳ күһэллибиттэрэ. Онно тиийэн сэнэх ыалга үлэһитинэн киирбиттэр. Уйбаан улаатыар диэри сүѳһү кѳрѳр үлэтигэр эриллэн, буһан-хатан улааппыт. Ити сылларга о5ону-ыччаты үɵрэхтээһин са5аламмыт. Ол иһин таайбытын Ɵймɵкɵɵн оскуолатыгар интернакка олордон 3-с кылааһы бүтэрпиттэр. А5ата кэлэн « Аа5ар-суруйар буоллуҥ, сɵп буолуо. Ийэ5эр, дьиэ5эр кɵмɵ буолуоҥ,»-диэн илдьэ барбыт. Оччолорго кини 11 саастаа5а эбитэ үһү. Онтон ыла кыра сааһыттан оло5ун устата колхоз, совхоз үлэтигэр бэриниилээхтик үлэлээбитэ. О5о сааһыттан улаатыар диэри, бастакы колхуостар тэриллиэхтэригэр диэри олох аһыытын-ньулуунун, аччыктыыры-хоргуйары, тоҥору-хатары этинэн-сиининэн билбитэ, от-мас үлэтигэр, холкуос бары үлэтигэр күүһүн-күдэҕин биэрбитэ. Уһун кыһыҥҥы кэмнэргэ колхоз сүѳһүлэригэр  о5уһунан-атынан сыар5а5а от-мас тиэйэн, аҥардас сүгэнэн мас кэрдэн, уу-муус тиэйэрэ, сайыҥҥы сырылас ыйдарга от үлэтигэр буһара-хатара. Сэрии са5аланыа5ыттан о5олор тэҥҥэ, улахан дьону кытары хаалсыбакка үлэлииллэрэ. Сотору буола-буола салайааччылар кэлэн, дойдуга туох буола турарын кэпсииллэрэ, кыайыы буолар туһугар бары үлэнэн фроҥҥа кѳмѳ буолар  туһугар турунуулаахтык үлэлиир-хамсыыр буолуохтааххыт, былааны толоруохтаахпыт диэн ѳйдѳтүү үлэтин күүстээхтик ыыталлара. Оскуола о5олоро эмиэ улахан дьону кытары булка, от-мас үлэтигэр, сүѳһү кѳрүүтүгэр кыһыннары-сайыннары тэҥҥэ сылдьаллара, үлэлииллэрэ. Кѳмѳлѳспѳккѳ, үлэлээбэккэ сылдьар кыбыстыылаах буолара. Холхуостаахтар фроҥҥа диэн үүт-арыы, эт, түүлээхтэри, ону тэҥэ, харчы хомуйан, бэргэһэ, үтүлүк, кээнчэ тигэн  күүс-кѳмѳ буолаллара. Бука бары «Бары күүһү-кыайыы туһугар!» диэн ѳйдѳбүлүнэн салайтараллара.

А5а дойду сэриитин сылларыгар хоту дойдуга олорор дьоннору сэриигэ ыҥырбат туһунан уураах тахсан, олохтоохтортон сэрии уотугар барбатахтара. Арай куоракка үɵрэнэ сылдьар, Ɵймɵкɵɵнтɵн тɵрүттээх ыччаттартан барбыттар. 1943 сыллаахха А5а дойду сэриитэ буола турар сылыгар биир күн эр дьоннору кулуупка хомуйан, «Сэрии сал5ана турар, онон,сэриигэ Ийэ дойдуну кɵмүскүү бара5ыт!- диэн биллэрбиттэр.

Нɵҥүɵ күнүгэр куоракка самолетунан илдьэ барбыттар. Якутскайга тиийээт, Лена ѳрүскэ а5алан, уу аалыгар олордон, Витимҥэ тиийбиттэр.  Онно 5 күн хоммуттар. Онтон салгыы 7 хонугу быһа айаннаан Иркутскайга кэлбиттэр. Бары сэриигэ баран эрэбит, диэн санаалаах эбиттэрэ үһү. Ону стройдатан баран, «Сэриигэ барбаккыт, манна Керенскэйгэ байыаннай порт тутуутугар хаала5ыт,»-диэн биллэрбиттэр. Бу тыылга үлэ фрона этэ.

Ол күннэргэ сүрдээх уот куйаас күннэр турбуттар. Бука барыларын атын-атын учаастактарга араартаабыттар. Араас омук барыта баар эбитэ үһү. Сарсыарда 7ч. үлэлэригэр  тахсаллара. Күҥҥэ 12-14 чаас үлэлээбиттэр. Сынньалаҥ диэн күн суох эбит. Ас-таҥас кэмчи, аччыктааһын, сылайыы-эстии, ыарыы дэлэй этэ. Ону ол диэбэккэ, үлэлэтэр да, үлэлиир да эбиттэрэ үһү. Манна эмиэ  барыта Кыайыы туһугар,диэн ѳйдѳбүлүнэн салайтараллара. Бу байыаннай порт буолуохтаа5ын, бу пордунан байыаннай самолеттар түһэн салгыы фроҥҥа айанныыллар, онтон кыайыы, ѳстѳѳҕү ѳһѳрүү тутулуктаа5ын бары билэллэрэ, ѳйдүүллэрэ. Ол иһин кыахтара баарынан үлэлииллэрэ, үлэлэтэллэрэ эбитэ үһү. Порт тутуллар сиригэр үрэхтэн тачканан таас хостоон таһаллар, куруустууллар, ханааба хаһаллар, тыа5а тахсан тутуу маһын бэлэмнииллэр, таһаллар, порт ньуурун бетоннууллар этэ. Дьон бѳҕѳ биир күҥҥэ оһоллонон, аччыктаан, күүстэрэ быстан, ыалдьан, сэниэлэрэ эстэн охтон, тоҥон баһаам киһи ѳлѳрѳ. Кыһыҥҥы тымныыларга ѳссѳ ыарахан этэ. Таҥас биэрбэт этилэрэ. Бары алдьаммыт, илдьирийбит таҥаһынан сылдьаллара. Хантан эмэ ѳрбѳх булан онон бүрүнэн сылдьар,атахтарын тонон суулаан сылдьар эбиттэр. «Атахпыт таҥаһа мас уллуҥахтаах, бириһиэнинэн тоһо5онон саайыллыбыт буолара»-диэн кэпсиир эбит. Барыларыгар үлэлэригэр күннээҕи норма биэрэллэп эбит. Ону толорботох дьону атарыттан матараллар, накаастыылларт эбит. Кинилэри кытары араас майгылаах дьоннор баар эбиттэр. Борустуой дьону кытары сиэрэ-майгыта суох хаайыылаахтар бааллара үһү. Дьону ата5астааһын, астарын-таҥастарын туомун былдьааһын, кырбааһын, ɵлѳрүү элбэх эбитэ үһү. Барыларын кэтии сылдьан үлэлэтэллэр эбит. Сынньана олорору-турары боболлор эбит. Күннээҕи астара кээмэйинэн биэрэллэр. Кыра килиэп, хааһы о5ото уонна үксүн хаппыыста уута буолар эбит. Күннээҕи үлэ нуорматын толорботохторуна астарыттан маталлар, эбэтэр толордоххуна кыратык эбии ас биэрэллэр эбит. Инник ыарахан үлэҕэ сылдьан күҥҥэ 3 аһатар эбиттэр. Хамнас диэн кѳрүллүбэт эбит. Сахалар наһаа үлэһит эбиттэр. Ол иһин кинилэргэ испиир биэрдэхтэринэ,  ону ылан баһаарга баран үүккэ эбэтэр атын аска эргинэллэрэ эбитэ үһү. Биирдэ байыаннай формалаах дьон кэлэн 20-ччэ киһини талан, дьоппуон сэриитигэр бара5ыт диэбиттэр. Уйбаан ол испииһэккэ киирбит. Сэриигэ барабыт диэн бэлэмнэнэ сырыттахтарына, сэрии бүппүт диэн үѳрүүлээх сурук кэлбит.  Ити сурах кэнниттэн аспыт тутатына тупсубута. Аан бастаан яблоко диэн аһы онно амсайан турардаахпын диэн кэпсиирэ. Аэропорт тутуутугар барыларын салгыы хаалларбыттар.

Дьиэ-уот тутуутугар үлэлии сырыттахтарына, 1947 сыллаахха Саха сирин салайааччылара кѳрдѳһүү сурук ыыппыттар. Саха ыччатын үлэттэн босхолооҥ, Дойдубутугар норуот оло5ун ѳрѳ тардыыга үлэһиттэр, булчуттар наадалар диэн ис хоһоонноох этэ. Ол сурукка оло5уран, 30-чча Ɵймѳкѳѳнтѳн тѳрүттээх дьону босхолоон, дойдуларыгар ыыппыттара. Иван Васильевич ити сыл дойдутугар тѳннѳн кэлэн, колхоз биир тутаах, дьаныардаах үлэһитэ буолбута. Оло5ун тухары тыа үлэтигэр булчутунан, сылгыһытынан, от-мас бэлэмнээһинигэр, тутууга бүтүн оло5ун анаабыта. А5а дойду сэриитин кэмигэр (1941-1945 сс) килбиэннээх үлэтин иһин Сталин тѳбѳлѳѳх мэтээлинэн на5араадаламмыта.  5 сыллаах үлэ былаанын толорон, куоһаран үгүс элбэх на5араадалардаах, анал бэлиэлэрдээх, медаллардаах, грамоталардаах, махтал суруктардаах.

 

Автор: П. Аделина, ученица 4 класса