Шелехова Ангелина Николаевна, 1929г.р. 

Кыһыҥҥы Ньукуолун таҥара алта хонук иннинэ Тулагыга Мария Егоровна, Николай Семенович Шелеховтарга билиҥҥинэн ахсынньы 13 күнүгэр 1929 с. онус оҕонон дьиэҕэ оройбунан окко түспүтүм, көтөҕөөччү эмээхсин көмөтүнэн. Оҕо өлүүлээх буоланнар оҕолоро бары өлөннөр, мин соҕотохпун.

Тулагы-Киллэм сэттэ кылаастаах оскуолатыгар 1938-39 сс. үөрэх сылыгар маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирбитим. Учууталым Марфа Спиридоновна Мигалкина. Кэлин үөрэммит учууталларым Кузьмин Алексей Гаврильевич, Попов Николай Семенович, Попова Зинаида Николаевна, Тимофеев Трофим Саввич, Уваровский Егор Михайлович, Игнатьев Иннокентий Максимович, Ларионова Евгения Михайловна, Харинский (аатын умнубутум), директорынан Ларионов Никифор Михайлович, завуч Кочнев Пантелеймон Иннокентьевич, предметтэргэ чаастаах учуутал этэ. Кылгас бириэмэҕэ пионер вожатайынан үлэлиир Самсонова Тамара Парфеньевна учуутал тиийбэтинэн эмиэ үөрэппитэ (билигин тыыннаах).

1941-45 сс. 1418 хонуктаах элбэх өлүүнү аҕалбыт ыар Аҕа Дойду Улуу сэриитэ биһигини да тумнубатаҕа. Учууталларбыт солбуһа сылдьан колхозтарынан, үөрэх таһынан, кэрийэ сылдьан колхозтаахтарга сэрии хаамыытын, кыайыы-хотторуу сонуннарын сырдаталлара, лекциялары оҥороллоро, онно биһиги концерт көрдөрөрбүт. Радио сельсовет эрэ хонтуоратыгар баара, ыалга бэрт аҕыйах баара, ону да учууталларга этэ. Оскуола оҕолоро алта уруок кэнниттэн күн аайы араас тэрээһиннэргэ кыттарбыт, ол курдук хоровой, музыкальнай куруһуоктарга, сорох күн пионерскай, комсомольскай мунньахтарга, өрөбүл күннэргэ сэриигэ барбыттарбыт кэргэттэригэр тимуровскай команда диэн нэдиэлэҕэ оттор мастарын эрбээн, хайытан бэлэмниибит хас өрөбүл аайы. Оттор мас, иһэр муус кыайан тиэллибэт буолан, биир дьиэҕэ хастыы да дьукаахтаһан олорорбут, колхозтаахтар. Үөрэх сыла оскуолаларга алтынньы ыйтан саҕаланар буолбута, колхозтар үлэни кыайар эдэр эр дьонноро бары сэриигэ бараннар, үлэни оҕолор, дьахталлар, оҕонньоттор эрэ үлэлиирбит. Онон хомуур үлэтин бүтэрсэн баран үөрэнэрбит. Күһүн оскуолаҕа киирдэхпитинэ биирдии ахсаан, биир ыраас сурук тетратын уонна биирдии ручка, харандаас иккилии перо биэрэллэр ону дьэ кэмчилээн туттарбыт. Үөрэх кэмигэр тиийбэт, саҥа үөрэх пособиялара тахсыбаттар, эргэ кинигэлэргэ маска сабынан баайан сааһын суруксуттуубут. Кыргыттарга уолаттарга тус-туһунан военнай уруоктар буолаллар, хаарынан сыыллан гранатаны быраҕыы, саанан туттуу, маһынан саа, граната оҥорбуттар, кыргыттар бэрэбээскини сатаан оҥорууга, санитардарга үөрэтэллэр. Начальнай кылааһы ударник үчүгэй үөрэнээччи 4-һү бүтэрбити 1943 сылтан бэһис кылаастан ас-таҥас суох буолан оҕолор ыраахтан сатыы сылдьан дэлби ыран, сылайан, аччыктаан, тоҥон ыарыыларга ылларыыларга үксээн испитэ. Биһиги төрдүс кылааһы 23 оҕо бүтэрбит буоллахпытына 6 эрэ оҕо 7 кылааһы бүтэрбиппит, кыргыттартан мин эрэ. 17 оҕобут сорохторо өлөн, ыалдьан баран үөрэммэтэхтэрэ 5, 6 кылаастартан. Капитоновка – 12 км., Молотов быраан анна 10 км., Николаевка 8 км., Сталин колхоз 2-2,5 км сиртэн сатыы сылдьан үөрэнэллэрэ. Тоҥоллоруттан наар сүүрүүнэн сылдьан тиритэ-тиритэ тоҥууттан сыыстарыы үгүс этэ. Киэһэтин хараҥа буолуута оскуолаттан босхолонон дьиэлэригэр бараллара хойутаан тиийэн баран аччык оҕолор сылайан ороннорун булаллара, уруок ааҕар күүс хантан кэлиэй. Уот да суох, дьиэҕэ биир кыраһыын лаампата баарыгар күлүк курдук сылдьаҕын. Сааскы уһун өрөбүлгэ олимпиада буолар, оскуолалар күрэх-тэһэллэр, Б-Марха киирэн, Марха, Жатай, Маҥан, Хатас, Тулагы оскуолалара, биһи оскуолабыт өрүү бастакы миэстэни ылан тахсааччыбыт. Ол иһин оскуолабытыгар күүстээх бэлэмнэнии бөҕө буолааччы. Оҕолор даҕаны, учууталлар даҕаны олус үлэлииллэрэ. Биир олимпиадаҕа 1944с. мин бастакы миэстэни ырыаҕа ыламмын американскай шерсть ырбаахы таҥаһынан премияланан үөрбүтүм аҕай. Сэрии сылларыгар ордук колхозтаах оҕолор 5-с, 6-с кылаастарга иккис сыл хаалыыбыт үгүс этэ, мин эмиэ.

Сэрии бүтэн, арыый да сэргэхсийбиппит, син биир сэрии кэннинээҕи сыллар ыарахан, дойдубут бааһын оһорунарыгар бириэмэ наада, ол да буоллар тот буоллахпыт, ас баар буолбута, атыҥҥа наадыйбат курдукпут.

1945 сыл ыам ыйын 9 күнүн бэҕэһээ курдук өйдүүбүн, олохпор биир умнуллубат үөрүү өрөгөй күнэ. Иккис уруокка үөрэнэн бүтээппитин кытта оскуолабытыгар линейка оҥордулар, переменаҕа “Кыайыы буолла, бүгүн үөрэх буолбат!” – диэн биллэрдилэр, биһиги бары “Ураа!” – диэн хаһытаатыбыт, үөрүү бөҕө буолла. Дьиэбитигэр барбыппыт. Колхозтаахтарга кыра эт, арыы, бурдук түҥэппиттэр, оо, онно өтөр сиэбэтэх алаадьыбын сиэбитим.

1946-1947 сс. үөрэх сылыгар үөрэнэ сырыттахпына биһиэхэ – 11 оҕоҕо оскуола үрдүнэн икки кыыска Гоголева Катя, Шелехова Ангелина – мин, тоҕус уолга 1941-45 сс. Сталин төбөлөөх Аҕа Дойду Улуу сэриитин кэмигэр бэйэлэрин харыстаммакка үчүгэйдик үлэлээбит активист оҕолорго диэн мэтээл биэртэрэ, 2-с үөрүү.

Уолаттарбыт Николаев Гоша, Васильев Костя, Попов Митя, Ларионов Кеша, Кочнев Коля, Валя, Пана, Серафимов Коля. 7 кылааһы 1946-47 үөрэх сылыгар бүтэрбитим. Үлэм стааһа колхозка 9 сыл, совхозка 9 сыл профсоюзка 33 сыл – барыта 51 сыл. Оскуоланы бүтэрэн баран салгыы үөрэммэтэҕим, куоракка киирэн биир да билэр дьонум да суохтара, көмөлөһөр киһим да суоҕа, онон сразу колхозка учуотчук көлөһүн күнүн ааҕааччынан үлэлэтэн бухгалтерга үүнэн 33 сыл профсоюз бухгалтерынан үлэлээн пенсияҕа тахсыбытым. Профсоюзтан почетнай грамоталар элбэхтэр.

Наҕараадаларым, мэтээллэрим: «За доблестный труд в годы ВОВ 1941-45 г.г.» дин мэтээл, “100-летие В.И. Ленина” мэтээл, “100-летие профсоюза России” знак, Ветеран труда, Улуу Кыайыы 20, 30, 40, 50, 60 сылларынан юбилейнай мэтээллэр. Кыайыы күннэригэр, “Маршал Советского Союза Жуков” мэтээл, “Октябрьскай революция 70 сыла” знак, значки 80-летия Профсоюза, 375-летия Якутии.

Материал предоставлен музеем истории Тулагинской школы

(зав. музеем Кузьмина Н.Д.)