Семенов Афанасий Дмитриевич

 

Удьуор утума салҕана

Мин хос эһэм Семенов Афанасий Дмитриевич 1920 с. Бүлүү улууһун Удьумахтаах алааһыгар дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүттэр биэстэр. Быйыл төрөөбүтэ 103 сыла.

«Үйэлээх оскуола сырдык аартыга» диэн Сэбиэскэй Сойуус Геройа Н.А.Кондаков аатынан Дьөккөн орто оскуолатын үлэтин сырдатар кинигэттэн сигэнэн, хос эһэм оскуолаҕа үөрэммитин туһунан элбэҕи биллим.

1920 сыллаахха «Чай» диэн сиргэ Абрамов чааһынай дьиэтигэр оскуола арыллыбыта. Бу оскуолаҕа 1, 2 Лүүчүн, Куокуй, Атахтааччы, Баппаҕаайы оҕолоро кэлэн үөрэммиттэрэ.

1922 сыл кулун тутар ыйыгар Бүлүү уокуругун үрдүнэн, суостаах кэм үөскээбитэ, Мастааҕынан, Кэбээйинэн үрүҥ бандьыыттар күөрэйбиттэрэ. Кинилэр Чайга баар дьиэни уонна Арҕаа Баска түһэ сытар оскуола акылаатын уоттаабыттара. Онон оскуола үлэтэ тохтообута.

1928 сыллаахха Мундугуччаҕа оскуола арыллыбыта. Оскуола арылларыгар Кондаков Егор Алексеевич бэйэтин дьиэтин биэрбитэ. Егор Алексеевич нэһилиэгэр элбэх үтүөнү оҥорбута.

1928 сыллаахха маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирэр. Учууталлара Булкин Николай Константинович этэ. Оччотооҕу кэмҥэ ас-таҥас тутах буолан, бары аччык сылдьан үөрэнэллэрэ.

1930 сыллаахха үһүс кылааска үөрэнэ сырыттаҕына пионер тэрилтэтэ тэриллэн пионерга киирэллэр. Холкуос араас үлэтигэр кыттара. Оҕолор ортолоругар арааһынай оонньуулары тэрийэллэрэ. Оскуолаҕа сылдьан, үөрэҕэ суохтары үөрэхтээһиҥҥэ улахан үлэни ыыппыттара. Бу оскуолаҕа 20-чэ оҕо үөрэммитэ. Бииргэ үөрэммит оҕолоро: Степанов Семен Филиппович, Сэбиэскэй Сойуус Геройа Николай Алексеевич Кондаков, 1 кылааска кинини кытта бу кэмҥэ, Илбэҥэттэн кэлэн кэлин ССРС народнай учуутала буолбут Михаил Андреевич Алексеев уо.д.а. Үөрэххэ ис иһиттэн тартаран-баҕаран туран үөрэммиттэрэ. Мин хос эһэм Саха сиригэр биллэр дьону кытары бииргэ үөрэммитинэн киэн туттабын.

Төрөөбүт нэһилиэгэр оскуоланы бүтэрэн баран, олох киэҥ аартыгар үктэнэр. Дьон кэпсээнинэн, аҕыйах кэмҥэ Горнай улууһугар, телеграфнай сибээскэ уонна почтаҕа үлэлии сылдьыбыт.

Байыаннай үөрэххэ ордук дьоҕурдаах буолан, Бүлүү оройуоннааҕы байыаннай комиссариатыгар үлэлии сырыттаҕына. Алдьархайдаах Аҕа Дойду сэриитэ саҕаланар. Эдэр киһини сэриигэ ыыппакка, салгыы милииссийэҕэ үлэлэтэ хааллараллар.

Хос эһэм кэпсээниттэн

Сэбиэскэй былаас саҕана ойуннааһыны бобуу кэмигэр Ньыыкан хаста даҕаны тутуллан хаайыыга олоро сылдьыбыт. Ойууннааһыны бобор сылларга Ньыыканы тутан аҕал диэн хос эһэбэр дьаһайбыттар. Кыһыҥы хобдох дьаам суолунан, сыарҕалаах атынан Бүлүүттэн Дьокуускайга диэри айаннаабыттар. Ньыыкан кэлгиллэн, сыарҕаҕа сытар, эһэм тоҥон сыарҕа кэнниттэн сатыы хаамар. Айаннаан иһэн, Ньыыкан көстүбэт күүһүн көрдөрөн, аты «кымньыылыыр». Хос эһэм турбутунан суол ортотугар хаалан хаалар. Ыксаан, хаайыылааҕы куоттардым диэн бистэлиэтинэн кыҥаан баран, ыппат. Сатыы дьаам суолун устун, хас да алааһы ааһар. Арай сыарҕалаах ат турарын көрөн үөрэр. Ойууннааһын бобулларын көрдөһө-ааттаһа былаастаан эппит. Төһө да салыннар,  былаас саҥа ирдэбилин кэпсээбит.

Айылҕаттан айдарыылаах Ньыыкан оҕонньор биһиги хос эһэбитин кытары билсэр,  сылдьыһар буолбуттар. Биирдэ эһэм Ньыыкаҥҥа көрдөрүнэ кыайан барбакка, дьиэ кэргэнин хаартыскатын ыыппыт. Кини киһи дьылҕатын, олоҕун курдары эрдэлээн көрөр буолан, хаартысканан тойоннообут. «Бу дьоннор тэмтэрийииһиктэр» диэбит. Бу кэргэнэ Александра оҕолоноору өлөрүн көрбүт эбит.

Милииссийэҕэ үлэлии сылдьан, Уотту нэһилиэгиттэн төрүттээх, балыыһаҕа сиэстэрэнэн үлэлиир эдэркээн 20 саастаах Протопопова Александра Степановнаны кытта билсэн ыал буолбуттара.   Барыта 5 оҕоломмуттара: 3 кыыс, 2 уол.  Хос эбэбит Александра 33 сааһыгар бэһис оҕотун оҕолоноору, хаана баран балыыһаҕа соһуччу сырдык тыына быстар. Саҥа төрөөбүт уолу ийэтин аатын үйэтитэн, Саша диэн ааттыыллар. Эһэм бииргэ төрөөбүт балта Катя ииттэ ылар.

Ийэлэрэ өлүөҕүттэн ыла, ыар сүтүктээх аҕалара оҕолорун соҕотоҕун көрөн-истэн, улаатыннартаан, оҕолор билигин бэйэлэрэ аҕа-ийэ, эбээ-эһээ буолан Бүлүүгэ, Дьокуускайга, Санкт-Петербурга олороллор, үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Эһэм олоҕун 10 сиэн,  15 хос сиэн, 1 хос-хос сиэннэр салҕыыллар.

Бочуоттаах сынньалаҥ кэмигэр,  Бүлүү улууһун Сосновка сэлиэнньэтигэр баар, билиҥҥитэ Кэт Марсден аатынан аҕам саастаахтары уонна инбэлииттэри көрөр анал дьиэҕэ директорынан үлэлии сылдьыбыта.

Бүлүү куоратыгар Англияттан кэлбит номоххо киирбит амарах санаалаах сиэстэрэ Кэт Марсден 1892 сыллаахха Бүлүүгэ араҥынан ыалдьыбыт дьону эмтии кэлбит. Бу туһунан режиссер Руслан Тараховскай Саха театрыгар туруорбут «Кэт Марсден. Үтүө санаа аанньала» испиктээккэ сылдьан элбэҕи көрбүтүм, билбитим.

Хос эһэм булчут. Олоҕун архсыспат доҕоро ыта буолара. Хос эһэм: «Үчүгэй ыттаах киһи  өлөн-охтон биэрбэт”- диирин аймахтара ахталлара.  Булдуттан, ыалларыгар, аймахтарыгар ыытара, бэрсэрэ.  Кини бултуур тэриллэрэ билигин да бааллар. Холобура, туу хайыһара, бөрө хапкаана, бултуур бөрө саҕынньах соно, курумуу этэрбэһэ, үтүлүгэ уо.д.а. Булка сыһыаннаах буолан, Бүлүүгэ охотобществоҕа үлэлии сылдьыбыт. Күһүн, саас аайы булт саҕана аан сабыллыбат буолара. Кини илии баттааһына суох билиэттээх дьон бултууллара көҥүллэммэт этэ.

1987 сыллаахха от ыйын 13 күнүгэр ыарахан ыарыыттан 67 сааһыгар биһиги кэккэбититтэн туораабыта.

Олоҕун милииссийэ үлэтигэр анаабыта. Үлэтигэр үтүө сыһыанын, тэрийэр дьоҕурдааҕын иһин элбэх орденнардаах. Тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ. Хос эһэм күүстээх санаалаах, ирдэбиллээх, эппиэтинэстээх. Ол иһин,  милиция идэтин талбыта. Уонна пенсияҕа тахсыар диэри бэриниилээхтик үлэлээбитэ. Билигин уолаттара уонна сиэннэрэ кини туйаҕын хатаран полицияҕа үлэлииллэр.

Мин хос эһэбин көрбөтөҕүм да буоллар, олус чугастык саныыбын. Хос эһэм тыыннааҕа буоллар миэхэ элбэҕи кэпсиэ этэ. Мин кини курдук бэйэм дойдубун таптыыбын.

Мин дьонум үлэлэрин-олохторун өйдөбүнньүк гынан удьуор аймахпыт өйдүү-саныы сылдьарыгар анаан суруйдум. Билигин кини оҕолоро, хос сиэннэрэ ытык дьоммутун үтүө тылынан салгыы ааттанар туһугар үөрэнэбит уонна үлэлиибит. Кини олорон ааспыт олоҕун киэн туттабын!

 

 

Автор: Э.Афанасьев, ученик 4 класса.