Саввинова Довна Андреевна

Сэрии сылларын о5олоро кэпсииллэр:

Улуу Кыйайыы чугаhаан истэ5ин аайы ол ыраах сыллардаа5ы ыарахан олох туhунан санаа тыыннаахтары ааспакка, арахпакка эрэйдиир. Өйдөрүгэр, сүрэхтэригэр амырыын 1941-1945 сыллар бу баардыы элэннииллэр. Тыылга да син-биир сэриигэ курдуга. Олох обургу ханна ба5арар биирэ – олус ыарахана. Ону оччотоо5у кырдьа5астар о5олоро бу курдук суруйаллаар.

Туобуйа улуусса амай ыраахсытар кырыы нэhилиэгэ буолар. Сэрии буолбут сайынын бу баардыы өйдүүбүн. Унньуктаах уhун кыhын ааhан, дьон-сэргэ самаан сайын кэлбититтэн сүргэлэрэ кете5үллэн үлэлии-хамсыы сылдьыбыттара. Ол сайын сана хотон тутуута са5аламмыта. Эр дьон уксэ онно үлэлээн, күлэн-оонньоон, сүгэ-эрбии тыаhа күөстүү оргуйбута. Биир оннук үтүө, сайыҥҥы күн оройоунтан атынан Петр Николаевич Тобуруокаптаах тахсыбыттара. Ол кэлэн дьоммутун хонтуора дьиэ5э ыныран мунньахтаабыттара. Киэhэ а5абыт кэлэн сэрии буолбутун, бэбиэскэ туппутун эппитэ. Дьиэ аайы дьон-сэргэ аймал5ана, ытабыла-сонобула билигин да кулгаахпар бу баардыы иhиллэр. Ытаhа-ытаhа дьоннорун ыраах айаҥҥа тэрийэр түбүгэр туhээхтээбиттэрэ. Сорох ыалтан иккилии-үстүү киhи барар буолбута. А5ам барахсан сэриигэ барарыгар ийэм ыарахан хаалаахтаабыта. Дьоннорун атаараары чуумпу, кыракый нэhилиэкпит дьоно-сэргэтэ“Хойуо” диэн күөл кытыытыгар мустубуттара. А5ам эрэйдээх о5онньотторго туhаайан: “Дьоммор туута орон биэрээрин, балыктаан сиэхтэрэ, көрө-истэ олороорун” – диэбитэ. Ити бастакы хомуур этэ.

Иккис хомуурга биhигини көрөр-харайар дьоммут, а5ам быраата Дмитрий Яковлевич, эдьиийим кэргэнэ Филиппов Яков Николаевич уонна кинилэр уоллара Афанасий Яковлевич ынырылланнар дьоммутуттан эмиэ маппыппыт. Кинилэри кытта миигин аа5арга, суруйарга үөрэппит бастакы учууталым Тимофеев Азар Дмитриевич эмиэ барбыта. Учууталбыт ыарыhах, хачаайы ба5айы этэ. Улахан дьон мэhэйдээннэр, о5олор күрүө үрдүгэр тахсыбыппыт. Ат үрдүгэр олорон биhигини көрөн хортууhун устан үөhэ ууна-ууна : “О5олоор, покаларын! Мин ба5ас оройуонтан төннөрүм буолуо”, — диэхтээбитэ. Дьоммутун ыраахха диэри атаарбыппыт. Туттар сэптэрин хомуйа били хотоммутугар барбыппыт. Сүгэлэрин, эрбиилэрин билигин үлэлии кэлиэх курдук хаалларан барбыттарын ытаhа-ытаhа хомойбуппутун өйдүүбун. Билигин да санаатахпына ытамньыйабын. Ол хотон сиппэтэ5э, соро5ун эрэ тутан сүөhү турорбуттара. А5ам, учууталым сура5а суох сүппүттэрэ. Хаhан, ханна сырдык тыыннара быстыбытын айбыт таҥара эрэ билэрэ буолуо.

Кыhал5алаах, кырыымчык олохпут са5аламмыта. Колхоза о5онньоттор, эмээхситтэр, о5олор-дьахталлар сүрүн үлэhит буолбуппут. Ийэбин кытта окко сылдьыhарым, убайым от охсоро. Кээhингэ улахан дьону кытта тэбис-тэҥҥэ сылдьарбыт. Саас бурдук ыhыытыгар ат сиэтэрим, убайым булуук тутар буолара. Күhүн бурдук куолаhа тохтубутун хомуйарбыт. Ийэбит дьахталлары, эмээхситтэри кытта колхоз үлэтигэр умса-төннө туhээхтээбитэ. Ийэбэр бырааппын, балтыларбын көрсөөрү төрдүс кылаастан уурайарга к8hэллибитим. Оттунар маспытын күhүн сир харатыгар, уот сиэбит, хаппыт маhын биир сиргэ чөмөхтүүрбүт. Ону хаар түстэ5инэ о5уhунан таhарбыт. Көмүлүөк оhох буолан биир киэhэ бүтэрэ. Танас-сап быстар куhа5ан буолан, бытар5ан тымныыга ийэбитэр эйдээх колхоз араас үлэтин быыhыгар маhын тиэнэ барда5ына, аара суолга охтон хаалыа диэн уочаратынан маныыр буоларбыт. Түннүгүнэн иhэрин көрдөхпүтүнэ биhиги са5а дьоллоох дьон суо5ун курдук сананарбыт. Аны ийэбит а5албыт маhын бырааппынаан кыайан эрбээбэккэ, тонон ытаhар этибит. Кэлин аччыктаан өлөр-тиллэр ыккардыгар аат эрэ харата хамсыыр буолбуппут.

Олох да хоргуйан өлүөхпүтүн Туобуйа эбэ хотунум балыгын-күhүн, булдун-аhын үтүө санаалаах дьон бэрсэн бачча сааспар тиийэн кэллэ5им. Кун-ый буолбут үтүө санаалаах кырдьа5астары истинник ахтабын, саныыбын. Аан бастаан үлэлээн ылбыт хамнаспын билигин да күндүтүк саныыбын. Биир кыhын ыалга мас хайытан, хаар баhан, бурдук тардан кыстаатым. Саас ыалым барарбар маҥан сиидэс ырбаахы таҥаhа биэрдилэр. Ийэм миэхэ байбарылаах ырбаахы тигэн биэрдэ. Наhаа тургэнник киртийэр, саатымтыа диэммин, хантан ылтым буолла, химическай харандааhы ууг асуурайан ырбаахыбын онно уган ыллым. Онтум араас өннөөх буолан та5ыста, соро5о манан, соро5о күөх, соро5о сырдык күөх өҕнөннө. Ол да үрдүнэн ырбаахыбын кэтэн тиэргэннээргичийэбин, ырбаахым байбарыта тэлээрэрэ үчүгэй да этэ. О5о барыта ымсыырар курдуга.

Төhө да эрдэ үөрэхтэн маттарбын, бастакы учууталым үөрэппитинэн бэйэм наадабын суруйабын, аа5абын. Ийэм барахсан аас-туор олохтон доруобуйата кэбирээн 3 сыл о5о курдук бүөбэйдэтэн, суор5анна-тэллэххэ сытан олохтон бараахтаабыта. Мин сиэннэрим, хос сиэннэрим, барыбыт ыччаттарбыт сэрии алдьархайын билбэтэллэр ханнык диэн ба5а санаалахпын. Аныгы сана уйэ дьоно дэтэр курдук бэйэ-бэйэбитигэр убаастыбыллаахтык сыhыаннаhыа5ын, иллээхтик-эйэлээхтик олоруо5ун. Биhиги олорон ааспыт олохпут кэнчээри ыччаппытыгар хатыламматыгар ба5арабын.

Ол кэм эргийбэтин!

Довна САВВИНОВА, улэ, тыыл ветерана, Хоро.

 

хос сиэнэ К.Кондратьева