Самсонов Василий Григорьевич

(09.01.1929 г.р.)

Аҕам туhунан амарах санаам…

Ким үлэлиин доҕордоспут

Сырдык ыраас суобастанар,

Ким үлэттэн дьолу булбут

Өлбөт-сүппэт үйэлэнэр.

Бу хоһоон тылларын мин, үлэ бэтэрээнэ, биһиги бары ытыктыыр киһибитигэр Самсонов Василий Григорьевичка дьүөрэлии көрөбүн. Саха дьоно барахсаттар, бу тыйыс айылҕалаах биһиги дойдубутугар, үлэлээн-хамсаан үгүс үйэлэри уҥуордаан кэллэхтэрэ. Үлэһит киһи туһунан, кини чэрдээх илиитин хайгыыр, үлэтин ситиһиилэрин уруйдуур, кини үрдүк аатыгар туһаайан саха дьоно: “Хоһуун киһи”, “Утуйарын да умнар туруу үлэһит киһи”, “Удьуор үлэһит киһи” диэн этээчилэр. Хас биирдии нэһилиэк историятыгар, сайдыытыгар сүҥкэн оруолу ылар дьоннор баар буолаллар, биир оннук киһиннэн биир дойдулаахпыт Самсонов Василий Григорьевич буолар»-диэн, ол саҕанааҕы кулууп дириэктэринэн үлэлээбит Федорова Маргарита Николаевна мин аҕам үбүлүөйдээх күнүн аһыллыытыгар анаан, дорҕоонноохтук ааҕан, олус сөптөөх сыанабыл биэрбитин махтана өйдүүбүн.

Үлэни өрө туппут, үлэттэн дьолу булбут, үлэҕэ олоҕун бүтүннүү анаабыт, аҕам Самсонов Василий Григорьевич өр сылларга колхуос, сопхуос үлэлэригэр бэйэтин сэмэй кылаатын тыа хаhаайыстыбатын сайдыытыгар, үлэ култуурата уонна оҥорумтуота үрдүүрүгэр билиитин-көрүүтүн, сатабылын, дьоҕурун биэрбит ыччат наставнига, тыыл, үлэ бэтэрээнэ, Ньурба оройуонун, Хаҥалас нэhилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, тохсунньу ый 9 күнүгэр (кыhыҥҥы Баhылайап таҥара саҕана) 1929 сыллаахха Ньурба оройуонун Үөдэй нэhилиэгэр Николаевтар дьиэ кэргэттэригэр төрдүс оҕоннон күн сирин көрбүт. Ол саҕана, Чаппанда таҥаратын дьиэтигэр Рожин Иннокентий Иннокентьевич диэн аҕабыыт сүрэхтээбит. (Ол аҕабыыт сиэнэ Григорьева Елена Ивановналыын, Ньурбаҕа олорор эрдэхтэринэ, ыалынан табаарыстаһар этибит). Хос эhэбит Самсон ойууну кыырдаран, суортан көрдөhүннэрэн, Константин диэн соҕотох уолламмыт, ол уоллара 5 оҕоломмут:

Өрүүнэ 2. Киргиэлэй, 3. Самсонов Николай Константинович (Борук Ньукулай, аҕам эhэтэ, Үөдэй), кэргэнэ – “Сылгыhыт кыыhа”, Дьаархан.(аатын билбэппин), 4. Сэмэн, 5. Хахаарын Хоноhо.

Аҕам аҕата 9 бырааттыылар эбит:

1.Самсонов Аким Николаевич (1886.-1949);

2.Борисова (Самсонова) Федора Николаевна

3.Самсонов Семен Самсонович.

Николаев Григорий Николаевич –Быккаҥаа (биһиги эһэбит, 1885 с.т. )

5.Самсонов Данил Николаевич-Тоокоо, (1888)

Николаев Трофим Николаевич, (1871)
Харлампьева Мария Николаевна -Нынный (1875)

8.Варвара

Лаврентий (Кураанах )

Николаев Григорий Николаевич—Быккаҥаа (аҕам аҕата) 1885 с.т., кэргэнэ — «Тирэhэ кыыhа» Николаева (Сеялова) Мария Терентьевна, 1887 с.т. (Дьаархан икки Чаппанда ыккардыгар баар «Кыым» колхуостан төрүттээх), 9 оҕоломмуттар:

1.Мария (1924) хос аата Нуучча, эрдэ өлбүт.

2.Павла (1927) хос аата Сыччыый, тэҥнээҕэ суох иистэнньэҥ, эрдэ өлбүт.

3.Роман (1928) эрдэ өлбүт.

4.Самсонов Василий Григорьевич (09.01.1929-30.01.2007);

5.Николаева Анна Григорьевна (1931);

6.Николаева Татьяна Григорьевна (1934);

7.Самсонов Николай Григорьевич (23.05.1937-24.01.1990);

8.Самсонов Клим Григорьевич (1940 с.т.);

9.Кеша (аччыктааhын саҕана өлбүт);

Самсонов аҕатын ууhугар Үөдэйгэ 1500 тахса сүөhүлээх киhи олоро сылдьыбытын туhунан Г. Башарин кинигэтигэр баар үhү. Өр сылларга Ньурба оройуонугар дьаhалта баhылыгынан үлэлээбит Петрова Варвара Андреевна бииргэ төрөөбүт убайа Петров Гаврил Андреевич (Бөрө) оҕонньор наар үөрэ-көтө сылдьар, аламаҕай, сайдам-сайаҕас эрээри, сөбүлээбэтэх киhитигэр бас-баттах тыллаhан, күлүү-элэк оҥостон, кытаанахтык саҥаран, сөбүлээбэтин тутатына биллэрэр киhи этэ. Миэхэ олус сымнаҕас сыhыаннаах буолааччы, наар көрүстэр эрэ өрө көтөҕүллэн кэпсэтэрэ: “Балтым өйдөөн кэбис, киhи быhа эппэт, биллэр кинээс, баай төрүттээх-силистээх дьон сыдьааннараҕыт” диирэ. Самсоновтар элбэх сирдэнэн, сүөhүлэнэн, баайдык олорбуттара диэн, элбэҕи кэпсиирэ. Дьаhалтаҕа ГТАС салаатын салайааччытынан үлэлии олордохпуна наар таарыйан, истибитин, билбитин кэпсээн, уруккуну сэhэргээн ааhара, суруммаккын, бэлиэтэммэккин диэн сэмэлиирэ. Төрдүбүн-ууспун суруттара сатыыра даҕаны, баардылаабатахпын билигин кэлэн хомойобун. Олус киэн тутта кэпсиирэ, үчүгэйдик ахтара-саныыра, бэйэтэ этэринэн, биhигини “быhа саҥарыллыбат дьоҥҥут” диирэ. Биhигини аймаҕыргыыра, ханан сибээстээхпитин кэпсиирэ, өйдөөн хаалбатахпын. Аҕам эмиэ, наар хомойо кэпсиирэ: «Үөhээ Бүлүү Оҥхойун олохтооҕо Егоров Николай (Хоҥсооттуур) мин төрдүбүн 7 үйэҕэ диэри билэбин, сурун диэбитин эдэр буолан аахайбатаҕым»-диэн. Онон аҕам миэхэ эмиэ суруйтара сатыыра да, мин элбэҕи сурумматахпын, билигин кэлэн кэмсинэбин.

Эhэм Николаев Григорий Николаевич (Быккаҥаа) аҕам кэпсииринэн, эhэм хос аатын ханнык эмит аймаҕын аатынан ааттаабыт буолуохтарын сөп, оччотооҕуга аҕата Ньукулай, онон Николаев буолар диэн фамилията Николаев буолбут. Аҕам ийэтэ (эбэм) Николаева (Сеялова) Мария Терентьевналыын ыал буолан, аал уоту оттунан, алаhа дьиэни тэринэн, тоҕус оҕону төрөтөн Үөдэй өҥ-быйаҥнаах сиригэр быр бааччы олорбуттар. Былыр аҕам төрөөбүт аҕатын ууhа Самсоновтар Үөдэйгэ кииннэнэн олорбуттар, халыҥ аймахтар эбитэ үhү. Оччотооҕуга сири аймахтарынан түҥэтэллэрин саҕана, Самсоновтар сирдэрэ Маалыкайга баара, биир кыыстара Максимовтар диэн ыалга сүктэн барбыт. Самсонов биир уола Сэмэн Үөhээ Бүлүү Сургуулугар олорон сирдэммит. Ити курдук аймахтара тарҕаhан Далырга уонна да атын сирдэринэн өлүүкэ элбэх сирдээхтэрэ үhү. Самсонов Аким Николаевич (аҕам аҕатын улахан убайа) Үөдэйгэ 1917 сыллаахха бастакы сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн быыбардаммыт, сүүрэн-көтөн, судаарыстыбаннай оскуола астарар туhунан туруорсубут, онно таҥара дьиэтин докумуоннатан, бастакы оскуоланы астарбыт. Бүлүүгэ тиийэн, учуутал семинариятыгар үөрэнэр Егоров Николай Иванович диэн эдэр уолу атынан тиэйэн учууталынан үлэлэтэ аҕалбыт, ыалларга дьиэлэринэн сылдьан, оскуолаҕа үөрэнэр оҕолорун кэпсэтэн, бэйэтэ хомуйталаабыт диэни истэрим. Кэлин бу уол биллиилээх педагог буолбут үhү.

1937 сыллаахха билиэн-көрүөн баҕалаах сытыы-хотуу уолчааны Васяны Үөдэй ситэтэ суох оскуолатыгар үөрэттэрэ биэрбиттэр. Үөдэйгэ 4 кылааhы, Кутуйах Харахха 5 кылааhы, Чаппандаҕа 6 кылааhы бүтэрэн, Ньурбаҕа таайыгар Сеялов Ньукулай Терентьевичтаахха олорон, 7 кылааhы бүтэрбит. Оскуолаттан оскуолаҕа көhө сылдьан үөрэнии, аччыктааhын уонна сэрии содула этэ. 1944 сыллаахха 7 кылааhы ситиhиилээхтик үөрэнэн бүтэрбит. Ити курдук, сыл-хонук дииллэринии, оскуолатааҕы сыллара утуу-субуу элэҥнээн ааспыттар. Ийэлээх аҕатыгар көмө буолаары сөбүлэҥин биэрэн, ити сыл «Чкалов» колхуоска ыйга аҕыс киилэ бөдөҥ бурдук хамнастаах, суотчутунан үлэлэппиттэр. Бэс ыйын 27 күнүгэр 1947 сыллаахха аҕабар «За доблестный труд в ВОВ 1941-1945 г.г.» «Чкалов» аатынан колхоз чилиэнигэр диэн Сталин төбөлөөх мэтээл туттарбыттар. Аҕам эрэйдээх кыратыгар тоҥор-хааһар буолан, билиҥҥитэ «Бехтеров» диэн ыарыыга умуоҕун сиэтэн ыалдьара. Түүнүн ыарыыта эрэйдээн утуппат буолара, күнүһүн үлэтинэн аралдьыйан, хамсанан син сылдьара. Ыарыыта бэргээн суорҕаннаах-тэллэх киһитэ буола сылдьыбыт, онтон сахалыы эмтэнэн киһи-хара буолан, атаҕар турбутун кэпсиирэ. Биир алааска олорор ыалга эмтэтэ диэн илдьибиттэр, онно, буор муостаҕа кыра дулҕа турара үһү. Киирээтин дьиэлээх оҕонньор итиннэ олор диэн ыйбыт. Аҕам эрэйдээх сиһэ хамнаппат киһи, итиччэ намыһахха кыайан олорор кыаҕа суоҕунан аккаастаныаҕын ол оҕонньор саҥардыбатах, улахан кыһалҕаннан ол дулҕаҕа олорбут, олоҕун булан олороотун кытта, ыарыыта сүтэн хаалбыт. Оннук абыраммытым диэн наар дьиктиргээн кэпсиирэ.

Кэлин колхуостары бөдөҥсүтүү саҕаламмыта, Хаҥаласка Карл Маркс аатынан колхозка бухгалтерынан үлэлээбит. 1967 сыллаахха «Марха» сопхуос тэриллибитэ, манна эмиэ бухгалтердаабыта, уопсайа, 40 сыл ыстаастаах. Ардыгар, аҕам сопхуос үлэһиттэрин хамнастарын ааҕар отчуотун бүтэрэ охсоору, дьиэтигэр аҕалан толороро, суотун тардара түргэнин сөҕөр этим, илиитэ биир кэм, ип-имигэстик элэҥниирэ, суотун көрбөккө, сыыппараларын кумааҕыга көрөн, илиитин иминэн тардара. Сарсыарда эрдэ уһуктан, аҕам суокка тардар тыаһын иһиллээн сыттахха, туох эрэ дьикти, туспа музыка курдук буолан иһиллэрэ.

Улуу суруйааччы Максим Горькай этэн турар: «Чуолаан үлэҕэ, аҥардас үлэҕэ эрэ киhи улуута көстөр, кини үлэни төhө төлөннөөхтүк таптыыр да соччоннон таhаарыылаах, истиҥ иэйиилээх түмүгү ситиhэр» — диэн. Үлэhит киhини үлэ бэйэтинэн сырса сылдьар дииллэринии, аҕабын суот эрэ үлэтигэр олордубатахтара ханнык ыарахан, кыаллыбат диэбит салааларыгар үлэлэппиттэрэ. Араас тэрээhин үлэлэри салайсара, управляющайы солбуйара, ол курдук тутууга, хонууга, ыанньык уонна субай фермаларыгар биригэдьииринэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Аҕам олус ирдэбиллээх, чиэhинэй, толоругас, туруорсан булар-талар, үлэhиттэригэр биир тэҥ үчүгэй сыhыаннаах салайааччы буоларын үлэhиттэрэ махтана кэпсииллэрэ.

Аҕам барахсан дьон туhугар олус кыhаллар этэ. Ханна да үлэлээбитин иhин, бастатан туран, үлэhит үлэлиир усулуобуйатын тэрийэ сатыыра, ол кэнниттэн үлэ таhаарыытын ирдэниллэр диирэ. Ферма биригэдьиирэ буолан, ферма үлэhиттэригэр көрүллүбүт телогрейка, үтүлүк, саппыкы арааhа ампаарбытыгар өрөhөлүү кыстанан сытааччы. Ону бэлиэтээн, бу иннинэ хаhан ылбытын көрөн, илии баттатан үлэһиттэригэр биэрэрэ. Ардыгар, көрүллүбүт таҥаскын тоҕо баччааҥҥа диэри ылбакка тоҥо сылдьаҕын диэн фермаҕа аҕалан илии баттатан туттарара. Мин ол саҕана кулууп дириэктэринэн үлэлиир буолан элбэхтик фермаҕа сылдьарым. Араас тэрээhиннэри тэрийэрбит, плакаттары суруйан, сотору-сотору уларытан, саҥардан ыйыырбыт, тематическай папкалары оҥорорбут, хаhыат таhаарарбыт, агитбригада тэринэн концерт көрдөрөрбүт. Аҕам ферма, хонуу биригэдьииринэн үлэлииригэр, ыанньыксыттар, отчуттар куоталаhыыларын көрдөрүүтүн стендэ оҥорон, күннээҕиннэн сөргүтэрбитин ирдиирэ. Көрдөрүүлэрин түмүгүн, хаhан даҕаны быhа дьиэбэр биэрбэт этэ. Сайынын фермаларынан, ходуhаларынан барарын этэрэ, ону баттаһан сарсыарда эрдэ, тоҕус иннинэ кулуупка тийэн көрдөрүүлэри ыларбын этэрэ. Үлэhиттэрин кытары сотору-сотору мунньахтаан үлэ көрдөрүүтүн бэйэтэ эмиэ билиhинэртиирэ, үчүгэй үлэлэрин хайҕыыра, итэҕэстэрин сэмэлиирэ. Ыарахан усулуобуйалаах үлэҕэ сарсыарда эрдэттэн, киэhэ хойукка диэри үлэлииллэр диэн аhынаталыыра, үлэhиттэрин «сэгэрдэрим», «барахсаттар» диэн ааттыыра. Хаhыакка аахпытын, телевизорга көрбүтүн дьиэ кэргэнигэр уонна мунньахха үлэhиттэригэр кэпсиирэ, билиһиннэрэрэ, буола турар балаhыанньаны ырытара.

Биир сарсыарда, ийэм эрэйдээх астаабыт аhылыгын минньигэс сытыттан эрдэ уhуктан, туох аhылыгы астаабытын таайа сатыы сытан иhиттэхпинэ, чэйдии олорон ийэм аҕабыттан сэрэнэн оргууй ыйытар: «Уолаттарбыт саппыкылара суох ити эн эргэ саппыкыгын абырахтанан, уларсыhа кэтэ сатыыллар да бүтээхтээбит, ампаарга саппыкылар сыппыттара хас да сыл буолла, итинтэн биир саппыкыны ылан кэтэртэхпинэ хайдаҕый?»- диэн. Оччотооҕу пионер оҕо аҕам туох диэн эппиэттиирин долгуйа кэтэстим. Аҕам муҥнаах оҕолоро саппыкыта суох эрэйдэнэллэрин билэр буолаахтаатаҕа дии, оҕолорун аhыннар даҕаны: «Кэбиhий сэгээр, ыанньыксыттарга анаммыт таҥастар, барахсаттар өссө харыстаан кэтэр буолан ити хаhаастаахпыт». Чочумча буолаат, кытаанах соҕустук, олох аккаастыырын биллэрэн: «Сопхуоhу хорон сиэhин буолар, сатаммат» — диэбитигэр, аҕабынан киэн туттан ахан турбуттаахпын. Ол эрэн, аны санаатахха, ийэ сүрэҕэ эрэйдээх оҕолорун аhынан, биллэр даҕаны, кыhалҕаҕа кыhарыттаран ыйыттаҕа. Үс кыра эмдэй-сэмдэй бииргэ улаатан эрэр бырааттарым, саас-күhүн таhырдьа эбээhинэстээх үлэлэрин толоро тахсалларыгар, киэhэ абырахтаан, аҕаларын эргэ эрэhиинэ саппыкытын уларса сылдьан кэтэллэрэ. Аҕам эмиэ сопхуос үлэhитэ эрээри, үлэhиттэригэр булбут таҥастарыттан бэйэтэ хаhан даҕаны таҥныбат этэ. Ол саҕана ас-таҥас улахан уочарат буолара. Маҕаһыыҥҥа атыыга кэлэр саппыкылары эмиэ улахан уочаракка сурунан, түүнүн уочараты манаан хонор эрэ киһи тиксэрэ. Герой ийэлэри уочаракка биэстии киhи кэнниттэн киллэрэллэрэ, ону аҕам уочаракка сылдьары олох сэҥээрээччитэ суох. «Ас-таҥас дэлэйиэ, чэпчиэ, олохпут тупсан иhиэ, сотору маҕаhыыннары кэрийэ сылдьан, хайдах өҥнөөҕүн ылабыт диэн талар буолуоххут»- диирэ. Ону остуоруйа курдук истэрбит.

Аҕам биэнсийэҕэ тахсан да баран, үлэтин-хамнаhын тохтоппотоҕо, салгыы баанньыкка хачыгаардаабыта, онтон «Самсон» диэн бааhынай хаhаайыстыбаны оҕолорунаан тэриммитэ. Бааhынай хаhаайыстыбабыт тоҕус сыл (1992-2000 с.с.) сүөhү иитиитинэн дьарыгырбыта. Сыл аайы 3 тонна үүтү уонна 1 тонна тыыннаах ыйааhынынан эти государствоҕа туттараллара.

1997 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, ордук, Бүлүү бөлөх улуустарыгар, ыарахан кыстык биллэриллибитэ. Сэттэ уонча саастаах үлэ бэтэрээнин ферма биригэдьииринэн үлэлииригэр, оччотооҕу улуус баhылыга Петрова Варвара Андреевна дьиэтигэр кэлэн көрдөспүтүгэр сөбүлэhэн, ыарахан кыстыгы этэҥҥэ туоратан, үлэ көрдөрүүтэ үчүгэй түмүктэммитэ. Хас да сыл тутуллан иhэн сиппэккэ турбут ыанньык хотонун, аҕам сүүрэн-көтөн, туруорсан үлэҕэ киллэрбитэ, дьонун-сэргэтин махталын ылыан ылбыта. Ол туhунан Варвара Андреевна хойукка диэри, махтана ахтара. Аҕалаах ийэм үбүлүөйдэригэр сылдьан, махтаммыта, уонна: “Киэҥ араҥаҕа доргуччу бэлиэтэниэхтээхтэрин эрдэттэн биллэрбэтэххин”- диэн кэлин миигин сэмэлээбиттээх. 2012 сыллаахха Варвара Андреевна Дьокуускайга дьиэтигэр ыҥыран ыалдьыттаппыта, онно: «Дьонуҥ дьоhуннаах дьон олорон аастылар. Биир хомойорум баар Василий Григорьевич курдук үлэhит киhини, үлэлиир кэмигэр, улахан бэлиэҕэ тиксэрбэтэхпин»- диэн эппитэ.

Биhиги аҕабыт үлэлээбит 54 сылын усталаах туоратыгар чэпчэкитэ суох үлэтин туоhулуур элбэх грамоталардаах, махтал суруктардаах, мэтээллэрдээх.

— В.И.Ленин төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах мэтээл;

— Сэрии саҕана үлэҕэ килбиэнин иhин Сталин мэтээлэ;

— Кыайыы 30,40,50 сыллар үбүлүөйдэрин мэтээллэрэ;

— 1977 с. Социалистическай куоталаhыы кыайыылааҕа;

— 1978 с. Профсоюзнай группаҕа актыыбынай үлэтин иhин ВЦСПС бэлиэтэ;

— «Үлэ, тыыл бэтэрээнэ» бэлиэ;

— Хаҥалас нэhилиэгин бочуоттаах олохтооҕо;

— Ньурба улууhун бочуоттаах олохтооҕо;

— Обком, Совмин Грамоталара;

«Марха» сопхуоска Романов Семен Никифорович дириэктэрдээн олордоҕуна, ревизиялыыр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн 2 төгүл быыбарданан, 14 төгүл нэhилиэк сэбиэтин депутаатынан талыллан үлэлээбитэ. Аҕам үс төгүллээх оройуоннааҕы комсомольскай конференция кыттыылааҕа, нэhилиэк 35 быыбарнайдарыттан биирдэстэрэ, нэhилиэк убаастанар киhитэ. Үлэhит быhыытынан, бэйэтин холобуругар оҕолорун, сиэннэрин эрэ буолбакка, нэhилиэк ыччатын үтүөҕэ-кэрэҕэ уhуйбут киhиннэн билинэллэрин, ол саҕанааҕы эдэр ыччаттар билигин саныыллар, ахталлар. Сүрэх баҕатынан, бэйэ дьулуурунан үтүө суобастаахтык үлэлээбитин урут да, хойут да бииргэ үлэлээбит ыччаттар, билигин араас салаа салайааччыларыгар тиийэ үүммүт үлэhиттэр киэн тутта кэпсииллэр. Ол да иhин этэн эрдэхтэрэ: «Олох дьоло үлэҕэ баар» диэн. Ийэм Филиппова Мария Прокопьевна элбэх оҕолонон дьиэҕэ олорбут кэмигэр, «ырыганнаабыт» сүөhүлэри сопхуостан ылан көрөллөрө, сайынын оттообут отторун 50% сопхуоска туттараллара.

Оҕо — киhи олох олорбут бэлиэтэ, үөрүүтэ-көтүүтэ. Дьонум 11 оҕону төрөтөн, иитэн, көрөн-харайан, улаатыннартаан, атахпытыгар туруортаан, олох киэҥ аартыгар үктэннэртээн, үөрэхтээх, үлэhит дьон оҥортоон, ыарахантан чаҕыйбат, чиэһинэй, үөрэххэ дьулуурдаах, үлэҕэ эппиэтинэстээх, олоххо бэлэмнээх, буоларга үөрэппиттэригэр, такайбыттарыгар махталбыт муҥура суох.

Аҕам барахсан муударай, олус чиэһинэй, киэҥ билиилээх, көрү-көрүдьүөhү сөбүлүүр, көрдөөх киhи этэ. Ол курдук, дьээбэлээх, көрдөөх түгэннэр биhиги дьиэ кэргэҥҥэ элбэх буолаллара. Бары бииргэ муhуннарбыт эрэ, ол көрдөөх түгэннэрбитин ахтан ааһабыт, уруккубутун санаhарбыт үгүс күлүүлээх түгэннэр буолааччылар. Аҕам олус чэнчис, уурбута-туппута барыта оннугар буолара, ону биhигиттэн эмиэ ирдиирэ. Итэҕэhи-быhаҕаhы эйэлэспэт, тутатына туоратары сөбүлүүрэ, дьону мөҥүттэри, истибэтигэр, кэнниттэн саҥарары, тойоҥҥо-хотуҥҥа илэмэ-салама түhэри олох сөбүлээбэт этэ, ол оннугар мунньахтарга итэҕэһи туоратары туруорсан сирэйгэ этэрэ. Киhи этэринэн сылдьар сыыhатын, бэйэ туспа толкуйдаах, киhи бэйэтин «Мин» дэтэр суобастаах буолуохтааҕын этэрэ, үөрэтэрэ. Миигин Ньурбаҕа райсовекка эппиэттээх сэкэрэтээринэн ыҥыран үлэлэтэ кииллэрбиттэригэр, аҕам сарсыарда, күнүс, киэhэ төлөппүөннээн ханна баарбын ыйытара. Кэлин биирдэ санаан кэлэн, ыйыппыппар: «Маҥнай утаа киэҥ сиргэ киирбит киһиэхэ аралдьыйар сир элбэх, онон үлэтигэр баҕар ээл-дээл сыhыаннаhыа диэн бэрэбиэркэлиирим»-диэбиттээх. Ньурбаҕа ГТАС салаатын начальнигынан ананан үлэлиирбэр: «Киhини таҥаhыттан көрбөт куолута, мааны таҥастаах буолан баран, куhаҕан санаалаах, мара таҥастаах буолан баран сырдык, ыраас дууhалаах киhи баар буолуон сөп, киhиэхэ барытыгар биир тэҥ сыhыаннаhыллаахтаах» диэбиттээх. Ньурба ГТАС салаатыгар үлэлээн олордохпуна, Саха өрөспүүбүлүкэтинээҕи ГТАС салалтатын салайааччыта Колмогорова Людмила Тимофеевна дьаныһан туран, Дьокуускайга бэйэтин солбуйааччытынан үлэлэтэ ыҥыра сатаабыта, ону аҕабар сүбэлэппиппэр: «Төрөөбүт улуускар туох үчүгэйи, үйэлээҕи оҥорон салалтаҕа үрдээн бараары гынаҕын, толкуйдан» диэбитэ. Онтон кэлин, өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакыннан туспа ГТАС салаатын дьиэтин туруорсан, туттаран үлэҕэ киллэттэрбитим. Ону даҕаны, Дьокуускай куоракка тутуллар ГТАС салаатын дьиэтэ үлэҕэ киирбитин кэннэ биирдэ, биир сыл таах туруоран баран, Ньурбаҕа тутуллубут ГТАС салаатын дьиэтин астарбыттара. Кэлиҥҥи Саха өрөспүүбүлүкэтинээҕи ГТАС салалтатын салайааччыта Родионова Тамара Михайловна ыҥырыытынан, онно биллэриллибит бэрт улахан конкурсу ааһан, Дьокуускай куоракка ГТАС салаатын салайааччытынан үс сыл дуогабардаhан үлэлээбитим. Уоппускабар, дойдубар бара сылдьан, аҕабар сүбэлэппиттээхпин: «Мин иннибинэ олус кытаанах салайааччы олорбут, миигин үлэһиттэрим, тыа киhитэ салайа кэллэ диэн, сымнаҕаhыргатыах курдуктар, онон отпускам кэнниттэн кытаанахтык тутаттыыhыбын быhыылаах»- диэн. Онуоха аҕам: «Суох тоойуом, тойон буоллум диэн тойорҕоон, «сирэйи» сүтэрэр сатаммат, кинилэр эмиэ ким эрэ таптыыр оҕолоро, ийэлэрэ, эдьийдэрэ, кэргэттэрэ буолуо, дьоhуннаахтык сыhыаннастаххына, кэлин бэйэлэрэ толкуйдуохтара, өйдүөхтэрэ»- диэн хоруйдаабыта. «Дьоппуоннар үрдүк култууралаах норуот буолан, дьириҥник тоҥхолдьуhан, истиҥник мичээрдэhэн дорооболоhоллоро бэйэ-бэйэлэрин убаастаһалларын көрдөрөр бэлиэлэрэ, ол мээнэҕэ буолбатах, чахчы үрдүк цивилизациялаах дойдуга олороллорун туоһута»- диирэ. «Харсыhыылаах сүөhү-сүөhү буолбат, этиhиилээх ыал-ыал буолбат, бэрт былдьаhыылаах норуот-норуот быhыытынан сайдыбат»- диирэ. Ити курдук этэн хаалларбыт сүбэлэрэ олохпор суолдьут курдук буолбуттара.

Кулуупка үлэлиирбэр, чахчыта даҕаны биhиги аҕаларбыт, киэhэ хойукка диэри мунньахха үлэ итэҕэhин кириитикэлэhэн, күүстээх-уохтаах тыллыры этэн баран, мунньах кэнниттэн дьиэлэригэр үөрэ-көтө, күө-дьаа кэпсэтэ, аргыстаhан бараллара, сорохтор илии тутуhан дьиэлэригэр тарҕаhаллара. Ким да хойох хостоhо, өс-саас санаhа сылдьарын олох өйдөөбөппүн. Итэҕэhи туоратыы нэhилиэкпит сайдыытыгар туhаайылларын, үлэ оҥорумтуота үрдүүрүн бары бигэтик өйдүүллэриттэн буоллаҕа. «Киhи сыыhатын көннөрүннүн диэн мунньахха сирэйгэ этиллиэхтээх, өйдөөх көннөрүнүө, мөлтөх өhүргэниэ»- диирэ аҕам. Билигин олорон, нэhилиэкпитигэр чахчы хоhуун, чиэhинэй, муударай дьоннордоох этибит диэн киэн тутта саныыбын. Ол барыта төрөппүт оҕолоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр бэриллэн, үйэттэн үйэлэргэ салҕанан барарыгар саарбахтаабаппын.

Оҕо улаатан, үлэhит буолан, аан бастаан төрөппүттэрин аатын ааттатар аналлаах. «Төрөппүттэрин удьуордаан» — диэн этиини сахалар мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаахтар. Аҕам: «Былыргы өбүгэлэрбит сүүhүнэн сыллары өтө көрөн дьоhуннаах өс хоhооннорун этэн хаалларбыттар, биhиги суох буоллахпытына, онно салайтарар буолуҥ «- диэбитэ. Аҕам сытыы-хотуу киhи эрээри, биhигини үөрэтэригэр, этэригэр элбэхтик хатылаабакка, наар биир этииннэн этэрэ, тутатына өйдөөбөтөххүн, «маны эппит буоллаҕа», «маннык үөрэппит эбит»- диэн өйдөөн-санаан кэлэриҥ билигин даҕаны үгүс. Аҕалаах ийэбит: «Биhиги кырдьаҕас дьон суох буоллахпытына харах уутун тоҕоойоҕут, ыарахан сүгэһэр буолар. Биhиги оҕо-уруу тэнитэн дьоллоох олоҕу олордубут, үөрэ-көтө кистээриҥ»-дииллэрэ. Кырдьаҕастар ымсыыралларын курдук, биир күн көтөхтөрбөккө, күн сириттэн бараахтаабыттара, оннук бэйэлэрэ баҕа санаалаахтара туолбута, ол курдук биhигини харыстыыллара. Аҕалаах ийэм туhунан суруйдахха тус бэйэлэригэр тус туhунан кинигэ суруллуон сөптөөх.

Аҕалаах ийэм оҕолорун барыларын наар бииргэ түмэ сатыыллара, бииргэ оттуурбут, бииргэ сир астыырбыт, уолаттар, күтүөттэр бииргэ бултууллара, үлэбитин үмүрүтэн, айылҕаҕа сынньана бары тахсарбыт. Иллээх-эйэлээх буоларбытын, ыарахан кэмҥэ бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүhэрбитин туохтааҕар даҕаны олустук баҕараллара. Оҕолоро кэллэхтэринэ үөрэн бөҕө буолаллара, түбүк үөhэ түhэллэрэ. Бары түмсэн кэллэхпитинэ ордук үөрэллэрэ. Ийэм эрэйдээх сарсыарда эрдэ туран, ас бөҕөнү астаан түбүгүрэрэ. Төрөөбут биhикпитигэр кэлэн, аҕалаах ийэбитигэр ачаалаан, ийэбит ис сурэҕиттэн иэйэн астаабыт минньигэс аhылыгын дэлби тото-хана аhаан, сынньанан, «кыра оҕо буолан» ыларбытын, билигин үгүстүк саныыбыт, үчүгэй даҕаны кэмнэр ааспыттарын суохтуубут. Дьоммут барыбытын ааҕа кэhиилээн ыыталлара. Барарбытыгар атааран, далбаатаан, массыынабыт көстүбэт буолуор диэри, сайыспыттыы батыhа көрөн хаалаллара. Аҕам: «Түмсүүлээх буоллахха, улэ таhаарыылаах буолар, кыаллыбат да кыаллар»-диирэ, баҕар ол иhин буолуо, мин үлэлиирим тухары дьону биир санааҕа түмэргэ дьулуhарым. Билигин, бочуоттаах сынньалаҥҥа, олорон хаалбакка, 25 улуус уопсастыбаннай түмсүүлэрин сомоҕолоон, биир санаалаахтарбын түмэн, өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар кыра кылааппын киллэрсэрбэр аҕам оруола улахан дии саныыбын. Оскуоланы бутэрбит оҕолоругар, төрөөбүт түөлбэбитигэр иэспитин толорон, фермаҕа 3 сыл үлэлээн баран, үөрэххэ туттарсарбытын сүбэлиирэ, ол эмиэ туоhулуур.

Аҕалаах ийэм күүстээх санааларын булгуруппакка үлэлээн, кэрэҕэ, үчүгэйгэ тардыhар баҕа санааларын ымыы оҥостон, олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсан, холобурдаах үлэлэринэн биhигини 11 оҕолорун, барыбытын үлэhит дьон гына ииппиттэрэ, улаатыннарбыттара. Айылҕа оҕолоро айылҕабытын харыстыырга, кырдьаҕаhы-кыамматы өйүүргэ, дьону-сэргэни убаастыырга, сиэри-туому тутуhарга, үлэни чиэстээхтик толорорго батыhыннара сылдьан үөрэтэллэрэ. Кырдьыгы өрө тутары, итэҕэhи кытта эйэлэспэти кыра эрдэхпититтэн ирдииллэрэ. Үлэни өрө туппут, ол туhугар олохторун анаабыт ийэлээх аҕабытыгар сүhүөхтээх бэйэбит сүгүрүйэбит, хоолдьуктаах бэйэбит хоҥкуйабыт.

Автор: А. Павлова, 4 класс.