Протопопова Ульяна Максимовна

Ийэм, Протопопова Ульяна Максимовна, Уус-Алдан Өнөр нэһилиэгэр сэтинньи 5 күнүгэр 1922 сыллаахха элбэх оҕолоох Махсыым уонна Ылдьаана дьиэ кэргэнигэр бүтэһик оҕонон күнү көрбүтэ.

Эһэм, эбэм сэниэ ыаллар эбиттэрэ. Эһэм Махсыым эт, арыы атыылаах куоракка сыарҕалаах атынан киирэрэ. Биир сырыытыгар 18-таах кыыһын, мин ийэбин, илдьэ киирбит уонна «Зингер» диэн аатырар иистэнэр массыынаны ылан биэрбит. Онон ийэм эдэриттэн иистэнэн, талааннаах тарбахтаах иистэнньэҥ бэрдэ буолбут. Оччотооҕу дьахталлар дьиэ кэргэннэрин бары бэйэлэрэ иистэнэн таҥыннараллара.

Уоттаах сэриини даҕаһа иэдээннээх сут турбута. Аһыҥа үөрэ былыт курдук көтөн саба түһэн, быкпыт күөҕү үлтү салаан сири дойдуну буорунан көрдөрбүтэ, маска ыттыбыта.  Биир таммах ардах уу халлаантан түспэккэ, алаастар сирдэрэ, оннооҕор кыра сүөһү кыбылла түһэр гына,хайыта барбыта. Ити сайын колхуос сүөһүтэ кыстыыр ото үүммэккэ, сайын ыксалынан от биригээдэтэ тэриллэн, ийэм онно хабыллан, Кэбээйи Сииттэтигэр оттоһо барсыбыта. Ол оттоммут оту миэстэтигэр сиэтэ, колхуос сүөһүтүн күһүн Алдан өрүһү туоратан, Ньаҕаада арыыга, Кукаай өтөҕөр икки сиринэн көһөрөн кыстата үүрбүтэ. Ийэм салгыы 40 субан сүөһүнү, хоргуйан охто сыһа көрөн сордоммут.

Оччотооҕуга көһөн тиийэн үлэлээбит ферма биригэдьиирдэрин хаҕыс салайыылара сүөһү көрөөччүлэр хоргуйууларын таһаарбыт. Быыкаан нуорма бурдуктарын: «Харчыгытыгар атыылаһан ылан сиэҥ», — диэн баран балаҕаннарын өһүөтүгэр тэскэччи ыйаан кэбиспиттэр. Сэрии иннинэ да, кэнниттэн да колхуостаахтарга хамнас аахпаттара, ол оннугар үлэ күнүнэн ааҕан дохуот: эт, арыы, тар, сиэмэ түҥэтэллэрэ.

Инньэ гынан ийэм субай сүөһү көрөөччү кыргыттары: Троева Марфаны, Куличкина Марфаны, Ушницкая Вераны кытта хоргуйан, сүөһү күрдьэхтээх сааҕын да кыайан көтөхпөт буола мөлтөөбүттэр. Сутаан өлүө эбиттэр, хата, түбэлтэтигэр дойдуларыттан, Өнөртөн, ити көһүү тустаах салайааччыта Сыроватскай Баһылай Сэргэйэбис Уус-Алдан боломуочунайын кытта тиийэн, сиэмэ, бурдук сыыһа илдьэ кэлбитин түҥэппит уонна атаҕын өлөрбүт тыһаҕаһы акт суруйан өлөртөрөн үлэһиттэргэ үллэрэн түҥэппит. «Онтон сэниэ киирэн харахпыт сырдаабыта», — диирэ ийэм. Биир өлүүгэ түбэһэ сылдьыбыт дьүөгэлэринээн Сэргэй Баһылайын, тыыннарыгар тыын укпут киһилэрин, тыыннаахтарын тухары таҥараттан итэҕэс санаабаттара.

Сэрии тыылын ыарын, иэдээнин дьарамай санныгар сүкпүт ийэм барахсан, сэрии иннинэ алта киһилээх дьиэ кэргэниттэн сэрии кэмигэр икки хараҕын сүтэрбит ийэтинээн иккиэйэҕин Улуу Кыайыыны көрсүбүттэр.

Томмутовскай Дмитрий Дмитриевич-I, «Чкалов» колхуос биригэдьиирэ, бэрэстээтэллии да сылдьыбыт, ийэм бастакы кэргэнэ, 1941 сыллаахха атырдьах ыйыгар Аҕа дойду уоттаах сэриитигэр бастакы хомуурга түбэһэн, быраата Дмитрий Дмитриевич-II-тиин бараахтаабыттар уонна 1942 сыллаахха кыргыс толоонугар иккиэн, эдэр саастарын толук ууран, үйэ-саас хаалаахтаабыттар.

Ийэм аҕата Махсыым оҕонньор, эһэм барахсан, 1942 сыл сааһыгар хоргуйан өлөөхтөөбүт. Аны, ийэм эдэр сааһыгар ыарахан ыарыыттан суох буолбут бииргэ төрөөбүт убайын уолун Дьөгүөркэни иитэ сылдьара. Сут саамай ынырык кыһыныгар, Өнөр оскуолатын интэринээтигэр, төһө эмэ лимит быһыытынан нуормалаах 12-лээх уол, сутаан суолга охтор. Эдьиийэ Кэбээйигэ сутуу-сутуу колхуос сүөһүтүн көрө сылдьара. Бөдөҥ дьиэ кэргэн түөрт эр дьоно бары биир сыл иһигэр суох буолбуттар.

Саха сиригэр, сэрииттэн кый ыраах баар тыылга, аһы-үөлү,    сүөһүнү-сылгыны тута, харайа, көрө сылдьар дьон оройуон оройуон ахсын сутаан, хоргуйан өлүүтүн ахсаана уоттаах сэрии илбистээх толоонугар өлүүтээҕэр баһыйбыта олус хомолтолоох. Итинник суодал кырыыс түбүлээбэтэҕэ буоллар, бүгүн саха омук ахсааммыт балачча буолуоҕа хааллаҕа.

Үгүс ыар сүтүктээх сэрии сылларыгар дьон тыынын тууйбут, харах уутугар муннарбыт тыйыс кэм дьэбир хараҥатын саба халыйа сайа тыкпыт үрүҥ күн сыдьаайа — Улуу Кыайыы — өлбөт мэҥэ утаҕа буолан кэлбитэ. Олох тута да буолбатар сыыйа көнөн, тупсан барбыта.

Улуу Кыайыы кэнниттэн сэрии тыылын үлэһиттэригэр Иосиф Виссарионович Сталин мэтириэтэ ойуулаах «1941-1945 Улуу сэрии сылларыгар хорсун үлэтин иһин» диэн мэтээли туттарыы «Чкалов» колхуос үөрүүлээх мунньаҕа буолбут.

Ийэм, аҕам үөрэҕэ суох этилэр. Кэлин биһиги, оҕолоро, улаатан, ол мэтээл докумуонун көрбүппүт, ийэм бииргэ төрөөбүт убайын аатыгар суруллубут этэ. Ону таайым аахха тиийэн, кини мэтээлин докумуона тоҕо эрэ биһиэхэ сылдьар эбит диэн буолбутугар, кыыһа аҕатын аатыгар суруллубут докумуону таһааран көрдөрбүтэ. Көр эрэ бу, сыыһа толорон баран, үөрэҕэ суох билиэ суоҕа диэн итинник туттардахтара. Ону ирдэһэн, наҕараада илииһигэр ийэм аата баар буолан, дубликат оҥотторон ылбыппыт.

Сэрии кэнниттэн ийэм үлэттэн илиитин араарбакка бөдөҥсүйбүт «Ленин» колхуоска биэнсийэҕэ тахсыар диэри кыһамньылаахтык, үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Ийэм Кэбээйиттэн тыыннаах эргиллэн, биһиги төрүүр дьылҕабыт тардан, аҕабытыгар Лукачевскай Дмитрий Ионовичка кэргэн тахсыбыта. Уон оҕоттон алтабыт ордубутун улаатыннаран, атахпытыгар туруоран, олох киэҥ аартыгар таһаарбыттара. Ийэлээх аҕам икки хараҥаны силбии үлэни өрө тутан, үлэттэн дьоллонон олорбуттара.

Ийэм ыарахан ыарыыттан 1998 сыллаахха тохсунньу 16 күнүгэр сырдык тыына быстыбыта.

Улахан ыал улахан кыыстара

Ульяна Босикова-Сыгына,

СӨ суруйааччыларын сойууһун

чилиэнэ, суруйааччы, бэйиэт

        2025 сыл, Дьокуускай