Протопопов Иван Николаевич

 

Киирии тыл:

​Историяны саналыы, хайдах баарынан керуугэкэнники сылларга элбэх хамсааhын та5ыста. Олиhин мин докладым сыала-соруга – А5а келуенэлэрсэрии ыар сылларыгар тыылга кердербут холооносуох хорсун быhыларын, Кыайыы туhугар бэйэлэрин сиэртибэлэммит патриоттуу модунсанааларын, улуу тулуурдарын, чиэhинэймайгыларын, олоххо дьулуурдарын, утуе5э тардыhар инникигэ эрэллэрин кэнэ5эски ыччаттарга кэрэhилээhин сэриигэ сылдьыбыткырдьа5астар ахтыыларын хомуйууну ке5улээьин.

​Мин хос эhээм Протопопов Иван Николаевич А5а дойду сэриитин актыыбынай кыттыылаа5а, улэветерана. Албан аат III—степеннээх орденын, элбэхбоевой медалларын кавалера, Нам оройуонунбочуоттаах гражданина.

​Кини 1917 сыллаахха ыам ыйын 15 кунугэрНам оройуонугар Салбан нэhилиэгин кырыы— уhуктыатыгар тереебут. Бииргэ тереебуттэр ус уол бииркыыс эбиттэр. Нэhилиэктэригэр оччотоо5уга оскуола суох эбит, онон хойутаан 1931 сыллааххаыал дьиэтигэр сана аhыллыбыт оскуола5а уhус кылааска уерэнэ киирбит уонна 1932 сыллаахха 4 кылааhы бутэрэн баран нэhилиэгэр сэбиэтсуруксутунан улэлээбит. Убайдара улааппыт буоланоскуола5а уерэммэтэхтэр. Улахан убайа Прокопий сана тэриллибит «Уунэр олох» диэн артыалгасуоччутунан, иккис убайа Павел оскуола5а старшайпионер баьаатайынан улэлэрин са5алаабыттар. 1932 сыллааха уhуен комсомолга киирбиттэр. Олиннинэ 1931 сыллаахха уьуон комсомолгакиирбиттэр. Ол иннинэ 1931 сыллаахха сайына5аларын кытта оттуу сылдьан Новгородовалфавитын булан туоска тала5ы уокка сиэтэнхарандаас онорон аа5арга, суруйарга уерэммиттэр, онно ол алфавит кинилэргэ эрдэттэн улэhитбуолалларыгар, олох суолугар уктэннэрбитигэркуус кеме буолбут. Маннайгы комсомольскайячекай5а секретарынан улэлээбит. АммосовДмитрий Васильевич ке5улээьининэн эдэр ыччатуксэ комсомол кэккэтигэр киирбит. Барыта 2 ячейка 60-тан тахса чилиэннээх буола ууммуттэр. Уерэ5э суохтары уерэхтээhиннэ, ыраас олох иhин осуhууга, сир оноруутугар, нэhилиэк иhигэрсылдьар суолларын оноруу курдук тыынсуолталаах улэлэри ыытыыга улэлэспит.Ыраас олохиhин манитарнай-чэбдигирдэр улэ олус кехтеехтуктэриллибит. Баанньык тутуллубут, кэлин эмтиирпункт аhыллыбыт. Хос эhээм оччотоо5уга 20 саастаах эрэ буолан улэлииргэ ыарахаттары да керсубут.

​1941 сыллаахха бэс ыйын 21 кунугэр немецкэйсэриилэр биhиги Ийэ дойдубутугар уоранбилэрбэккэ сэриинэн туспуттэригэр, ус бииргэтереебуттэр А5а дойуну кемускуу барбыттар.

​Иккис убайа Павел 1943 сыллааха Сталинградыбосхолуу иhин тэнэ суох кыргыhыыга олунньу 22 кунугэр елбут. Улахан убайа Прокопий илиннифронна сэриилэhэн 1945 сыллаахха сэриинитумуктээн баран кэлбит.

​Мин хос эhээм 1941 сыллаахха атырдьахыйыгар сэриилэhэр армия5а ынырыллан, кылгасуерэнии кэнниттэн 233-с стрелковай полка састаабыгар киирсэн 1942 сыл олунньу санатыгарМосква анныгар сэриигэ тиийбит.

​Немецкэй фашисткай армия сэриилэрининнигэр Гитлер хайаатар да5аны Москваны— биьигиИйэ дойдубут столицатын ылар соругу туруорбуткэмэ эбит. Ол иьин естеех армията салгынтан, сиртэн Москваны эргийэн уонна утары киирэнСоветскай оборуоналарын то5о кетен киирэргэтуох баар куустэрин тумэн тууннэри-куннэриутары атаака5а турбут кэмнэрэ этилэр.

​И.В. Сталин баhылыктаах Верховнайкылаабынай командования естеехтен Улуумоскваны уонна биьиги ийэ дойдубутунбутуннуутун кемускуургэ аналлаах бары кыалларсоро5ор кыаллыбат да курдук дьаhаллары ылбыт, олус тыhааннаах ийэ дойду уонна советскай норуотбутуннуутун дьыл5ата быьаарыллар муччургэннээхкуннэрэ этилэр. Эhээм армията команднай сасаабаполит улэhиттэрэ, саллааттара Ийэ дойдуларын, бэйээлэрин патриотическай иэстэрин учугэйдикейдеен, елеллерун да кэрэйбэккэ, естеехатаакалыыр кэмигэр актыыбынай оборона5а сатабыллаахтык киирэн, кини кууhун-уо5ун еhулэр-айгыратар дьаhаллары ылбыттара. Уоннаонтон естееххе самнарыылаах хардарыы атаака5а тумсуулээхтик бары фроннар сорунуулаахтыктуруммуттара. Ол тумугэр анардас ахсынньы 9 кунуттэн 16 кунугэр дылы естеех армията урутылбыт киирбиттиттэн 35-5- километрга дылытептеру охсуллубут. Естеех баhаамэлбэх танкатынатын да боевой техникатын уонунан тыhыынчасаллаатын, офицерын сэрии хонуутугархаалларбыта. Чугуйан иhэр естеех армията аныхаhан да Улуу Москва аттыгар чугаhаабытынейдеен, кэрээниттэн тахсан, олохтоохнэhилиэнньэни, о5ону, дьахтары, кырдьа5астары харса-хабыра суох кыдыйар-кыргар сидьин суолгатурбуттар. Ол эрээри естеех советскай столицаныыларга санаттан сана кууhу киллэрэн испит, быыстала суох хардары атаакалары онорбут. Салгынтан саба туhуулэри ордук куустээх эбит.

​Верховнай кылаабынай командование естееххеулахан куустээх обороналанар кыа5ы биэрбэкэ, тыын ылларбакка, самнарыылаах охсууну онорорэбит. Москва анныттан уурэн таhаарарга соруктуруорбуттар. Ол иhин икки еттуттэн суостаахкыргыhыы бара турбут. Сорох куораттар, нэhилиэнньэлээх пууннар ынырыкурусхаллааhынна тубэспиттэр. Фашистар киhиэхэкыыллыы сыhыаннарын мин эhээм бастаан кербут. Кемускэлэ суох о5олору, дьахталлары, кырдьа5астары, ылбыт сирдэригэр харса суохкыдыйан, уматанМосква диэки испиттэр. Кинилэрармияларын модун кууhуттэн теттеру охсуллантеннен иhэн, ессе ордук кыыллыы сидьинниксыhыаннаспыттар. Куораттары, дэриэбинэлэрикураанахтаабыттар. Кинилэр полкалара кулун тутар9 кунугэр сухиничи куораты естеех хас да тегуллээх хардары атаакатын саба охсонбосхолообут. Ити иннинэ Калуга куораты уоннаэлбэх оройуоннар кииннэрин, нэhилиэнньэлээхпууннары босхолообуттар. Естееххе обороналанаркыа5ы биэрбэккэ, Москва5а иккиhин эргиллибэтгына санаттан сана охсуулары героическайармиялар сал5аан испиттэр.

​Кулун тутар 11 кунугэр мин эhээм биир урдэлиылар иьин кыргыьыыга бааhыран ыраах тыылгагоспиталга эмкэ барбыт уонна сэттэ ый эмтэнэнбаран армиятттан сыыйыллан куhун дойдутугаркэлбит.

Сэрии бутэ илигинэ эрдэ кэлбит буолан, сэриитыа сирин оло5ор а5албыт кыhал5аларын, ыарахаттарын кытары элбэхтик керсубут. Оройуоннаа5ы сберкасса5а сэбиэдиссэйинэнанаммыт. Теhе да уп-ас татымын урдунэн оройуонулэhиттэрэ патриотическай холобурдарыкердереллер эбит. Колхозтаах дьахталлар, о5олор ,кырдьа5астар общественнай хаhаайыстыбаныбе5ергетерге фронна кемелеhер туhугар иккихарананы ыпсаран туран «Барыта дойду кемускэлин, естее5у кыайыы туhугар» диэндевизтээх улэлээбиттэр. Холобура суох хорсунулэлэринэн тыылга олорон син биир сэриилэспиттэнэ эрэйи-муну керсубуттэр.

​Сэрии кыайыыннан тумуктэммитин кэннэ, эйэлээх олоххо сэрии а5албыт хоромньутунтургэнник суох онорорго сана эппиэттээх соруктартурбут кэинэригэр улэлээбит.

​Барыта 1933 сыллаахха нэhилиэк советынсекретарынан са5алаан 51 сыл араас эппиэттээхулэлэргэ ол иhигэр: райсовет аппараатыгар отдел сэбиэдиссэйинэн 8 сыл коммунальнай хонтуорауонна ремстрой учаастагы саналыы тэрийэниккиэннэригэр начальнигынан 14 сыл, райпотребсоюз правлениятын начальнигынан 17 сыл улэлээбит, сберкасса уонна Госстрах инспекциятын начальнигынан 17 сыл улэлээбит. Бары ити улэлээбит тэрилтэлэрин улэлэрэ учугэйбуоларын, кинилэр улэhиттэрэ уонна бары да дьон-сэргэ оло5о-дьаhа5а тупсарын туhугар ис сурэхтэнкыhаллан улэлээбит. Ити да иhин улэлээбиттэрилтэлэрэ улэлэрин кердеруулэрэ куhа5ана суохэтилэр, элбэх тэрилтэлэргэ куоталаhыыкыайыылаахтарынан Союзка, республика5а бириистээх миэстэлэргэ тиксэллэрэ. Элбэхпочетнай грамоталарынан, дипломнаранынан, медалларынан на5араадаламмыт.

​Ийэ дойдутун, норуотун дьыл5алара быhаарыллар муччургэннээх куннэрэ тирээбиткэмнэригэр сэриигэ, тыылга уонна кэлин эйэлээхолох оноhуутгар син бары бэйэтин поколениятындьонун, коммунистарын курдук эдэр сааhынбарытын биэрэн туран сэиилэспит уонна улэлээбит.

​Сэрии буппутун кэннэ уона сыл буоланбаранисторик-журналист Петров Д.Д. Москва5а баран Военнай архыып докумуннарыгар оло5уран А5а дойду Улуу сэриитигэр Саха саллааттарахорсуннук сэриилэспиттэрин туhунан бастакыкинигэтин бэчээттэппит, ол иhигэр хорсуннарахсааннарыгар мин хос эhээм аата эмиэ ааттаммытэбит. Уонна кэлин Военнай архыыпдокумуоннарыгар олоуран СССР ВерховнайСоветын президиумун ыйаа5ынан Боевой Албанаат III—степеннээх орденын, элбэх медалларынанна5араадаламмыт.

​Мин хос эhээбинэн олуhун диэн киэн туттабын. Биhиги кини аатын уйэлэтиэхпит.

Хос эhээ орденнара:

1. Отечественной войны I степени.
2. Славы III-степени.

Мэтээллэрэ:

1. За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-45 г.г.
2. За победу над германией в Великойотечественной войне1941-1945 г.г.
3. 20 лет победы ВОВ.
4. 25 лет победы ВОВ.
5. 30 лет победы ВОВ (участнику войны)
6. 40 лет победы ВОВ (участнику трудового фронта).
7. 40 лет победы (участнику войны)
8. 50 лет вооруженным силам СССР.
9. 50 лет победы ВОВ.
10. Кыайыы 50 сыла.
11. За доблестный труд в ознаменовании 100 лет со дня рождения         В.И. Ленина.
12. 60 лет вооруженным силам СССР
13. 70 лет вооруженным силам СССР
14. Ветеран труда за долголетний добросовестный труд.
15. Победитель социалистического соревнования 1978 г.  

  А5а дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарын бу кыайыы 80 сылынан истинник э5эрдэлиибин! Уоттаах сэрии суолун теле кеппут Улуу Кыайыыныуhансыбыт ветераннарга бар5а махтал тылларынэтэбин, эhиги иннигитигэр сугуруйэбин!                                          

 

 

Автор: А.Архипов, ученик 4 «г» класса.