Гаврильева Мария Григорьевна

Петров Прокопий Иванович

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Үлэ сылыгар аналлаах
Үйэтитэр -ытык иэспит.

Аҕа дойду улуу сэриитэ хас биирдии ыал дьылҕатыгар ыарахан суолун-ииһин хаалларбыта. Элбэх сыллар күлүктэрин кэтэҕэр саспыт ɵйдɵбүллэр, бүтүн кɵлүɵнэ ыччат олоҕун, дьылҕатын быhаарбыт ыар дьыллар остуоруйалара хас нэhилиэк, оройуон, ɵрɵспүүбүлүкэ, дойду үрдүнэн маарыннаhар. Үлэ инники кирбиитигэр сылдьыбыт, ыарахаттары турууласпыт чугас дьоннорбут, эһэлэрбит, хос эһэлэрбит Аҕа дойду көмүскэлигэр олохторун толук уурбуттара. Саха сирин нэһилиэнньэтэ ыраах тыылга да олордор, төрөөбүт дойдуларыгар муҥура суох бэриниилэринэн, Ийэ сирбит чэлгийэ сайдарын туһугар, төрүүр оҕо төлкөлөнөрүгэр, туох баар кыахтарын ууран, сэрии ынырыктаах сут-кураан сылларыгар, Кыайыы туох сыананан ситиһиллибитин, тыылга хаалбыт кырдьаҕастар, дьахталлар, оҕолор Кыайыыны уһансан күүһү таһынан үлэлээбиттэрин, хайдах-туох дьон этилэрин кэм кэрдиис кэрэһиттэрэ, оонньооботох оҕо саастарыттан, күннэри-түүннэри сынньанары билбэккэ тоҥору-хааһары аахсыбакка, аччыктыыры умнан, күүстээх үлэҕэ эриллибит, геройдуу үлэлээбит дьоммутун кэпсээннэриттэн истэн билэбит.

Биһиги эһэбит Петров Прокопий Иванович 1931 с. Ньурба оройуонун Хаҥалас нэһилиэгин Олом диэн сиригэр дьадаҥы дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Ийэтэ 4 оҕоломммут. Аҕалара Петров Иван Иванович, былыр айаҥҥа сылдьыһан, таһаҕас тиэйээччи, ат аһатааччы, атын да үлэни үлэлээн дьонугар ас-таҥас, кыралаан харчы аҕалара эбитэ үһү. Ийэтэ Петрова Варвара Ефремовна 1930 сыллааха эмиэ Хаҥалас сиригэр төрөөбүт.

Кутуйах Харах диэн сиргэ 5 кылаастаах оскуола баара. Онно 8-9 оҕо маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирбит. Онно эдьиийэ Настаа, Маайа диэн кыыс уонна кини буолан, сарсыарда 5-6 чааска туран, аргыстаһан оскуолаларыгар бараллара. Бэйэ бэйэлэригэр олус истиҥник сыһыаннаһаллара. Хойут, ол Маайа – Филиппова Мария Прокопьевна, Самсонов Василий Григорьевичка кэргэн тахсан, элбэх оҕолонон, «Герой-ийэ» аатын сүгэн, дьоллоох олоҕу олорбута. Ол истиҥ сыһыаннара хойут тус-туспа ыал буолан баран даҕаны, уларыйбатаҕа. Бэйэ-бэйэлэригэр, күндү ыалдьыт буолан, сылдьыһаллара, кэһии, бэлэх бэрсэллэрэ.

Манна, мин ийэм Филиппова Мария Прокопьевна ахтыллар, чахчыта даҕаны ийэм эрэйдээх бииргэ улааппыт оҕолорун олус истиҥник, иһирэхтик саныыра, сибээһин быспат буола сатыыра, онон сылын аайы хардарыта кэһиилээх сылдьыһан билсиһэллэрэ, үөрэ-көтө көрсөн сонуннарын тоҕо-хоро үллэстэллэрэ, онуоха бириэмэ кылгаһыттан соһуйаллара. Оҕолорун билсиһиннэрэн, салгыы доҕордоһуохпутун баҕараллара, ол курдук, кыра эрдэхпитинэ, Маарга батыһыннаран кэлэн, күндү ыалдьыт буоларбыт, Боркуоппайдаах Маайаҕа, Макаардаах Аанаҕа сылдьыһарбыт. Ийэм дьүөгэлэрэ киниэхэ олус күндү дьон буолаллара, кинилэр тустарынан наар киэн тутта кэпсиирэ, биһиги оҕолор өйбүтүгэр, бигэтик хатанан хаалбыт. Ийэбитин санаан кэпсэттэхпитинэ, кинилэри төһө билэрбитинэн ахтан-санаан ааһабыт.

Эһэбит оскуолаҕа 5 кылааска диэри үөрэммитэ. Учуутала Васильев Иван Иевлевич эһэбитин үөрэҕэр дьоҕурдаах кыһаллымтыа диэн хайгыыр эбит. Аҕалара айаҥҥа сылдьар буолан, оскуолаттан кэлээт да уот оттор маһын-мууһун, ынахтара сарсын сиир отторун бэлэмнээн киэһэ хойут бүтэрэ, онон үөрэҕин тохтоторго күһэллибит. Ийэтэ «Коммунизм» холкуоска, бастаан доярканан, онтон субай-сүөһү көрөөччүннэн үлэлээбит. Онно эһэбит көмөлөһө сылдьан, үргүччү, холкуос үлэһитэ буолбут. Инньэ гынан 12-13 саастаах уол үлэ үөһүгэр түспүт. Саас бааһынаҕа оҕус сиэтэн, бурдук ыһан, улахан дьону кытта тэбис тэҥҥэ сылдьар. Ынах тыһа этэрбэһэ алдьанан, хаппыт буорга атахтарын тобулута үктээн, бааһына оҥоһуута бүтүөр дылы, атаҕа чэрдийэн уллуҥ курдук буолара үһү. Аһылыктара суорат, ымдаан, сулумах уу, биир тоорохой лэппиэскэ оҕото. Маны уһун күн харыстаан сиир эбит. Сайыҥҥы өттүгэр колхуоска окко сылдьыспыт. Күһүн бурдук хомуура.

Онтон Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт, уодаһыннаах сэрии буолар. Ити ыар сылларга улахан дьону кытта тэбис тэҥҥэ, утуйар ууну умнан, кырыымчык аһылыкка сылдьар оҕо-дьон сэриигэ барбыт дьону солбуйан хаалбыттара. Оччотооҕу ирдэбилинэн «Барыта Кыайыы туһугар» диэн ыйыыннан салайтаран үлэлээбиттэрэ, аас-туор олох ыарахан кэмнэрин хайдах туораныллыбыта эбитэ буолла диэн, хойут биирдэ эмит тыл ыһыктар буолара. Аҕалара оҕолор кыра эрдэхтэринэ өлөн, олох бары эрэйин, кыһалҕатын этинэн хаанынан билэн улааппыт. Аччыктааһын кыһалҕата, таҥас-сап суоҕа, кыра киһиэхэ от-мас тиэйиитэ барыта кыһалҕа этэ. Ийэлэрэ туруу үлэһит буолан, оҕолорун аччыктаппаккка илдьэ сылдьыбыт.

Эһэбит Прокопий Иванович 15 саастааҕар холкуос бэрэссэдээтэлэ Роман Амаһаанап ыҥыран Маарга МТС тэрилтэтэ аһыллыбытыгар, тырахтарыыс идэтигэр үөрэттэрэ ыыппыт. МТС дириэктэрэ Л.Н. Очуурап тулаайах уолу аһынан, таҥаһа-саба мөлтөҕүн көрөн, үөрэнэ-үөрэнэ хачыгаардаа диэн, хамнас төлөөн кыстаабыт. Оннук үтүө санаалаах, аһыныгас да барахсан киһи этэ диэн, хойут мэлдьи үтүө тылынан ахтар, саныыр буолара. Үтүө киһи үтүөнү оҥорбута 3 үйэҕэ тиийэр диэн итини этэн эрдэхтэрэ.

Биир сыл үөрэнэн, идэ ылан, колхозка кэлбит НАД диэн тыраахтыры киниэхэ туттаран, дьэ идэлээх үлэтигэр умса-төннө түһэн үлэлээбит. Ол саҕанааҕы бэлиитикэ чэрчитинэн, бааһына оҥоһуута, бурдук ыһыыта күүскэ турбута. Бу Марха уҥуор сир оҥоһуута аҕыйах ахсааннаах тырахтарыыстарга сүктэриллибитэ.

1955 сыллаахха Чуукаар, Өҥөлдьө диэки бааһына оҥоһуутугар баран үлэлиир. Ол сылдьан, араас үлэҕэ барытыгар дэгиттэр эдэр киһи күүһэ кыайарынан, тыраахтырыыстыырын таһынан барыга бары даҕаамах курдук сыстан , хамнаһа да суох үлэни үлэлэһэн, дьон убаастабылын, хайҕабылын ылар эбит. Манна аҕабыт эмиэ тыраахтырыттан илиитин араарбакка үлэлээн, 1959 сыллаахха ВДНХ үчүгэй үлэлээхтэри чиэстиир сирдэригэр баран, кыттыыны ылан, бастыҥнар кэккэлэригэр киирбитэ.

Ол сылдьан, Гаврильева Мария Григорьевна диэн кыыһы көрсөн харахтарынан хайҕаһан, сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, сүктэн аҕалан, Маарга олохсуйбуттар. Алта оҕо амарах ийэтэ, 11 сиэннээх, 13 хос сиэннээх. Кыайыы 75 сылыгар, ийэбит 90 сааһыгар үктэммитэ.

Биһиги ийэбит Гаврильева Мария Григорьевна 1929 сыллаахха, Өҥөлдьө нэһилиэгэр Хатыҥ Сыһыыга төрөөбүт. Кини аҕата Гаврильев Григорий Гаврильевич нолуоктан (холостуой нолуок диир) куоттаран докумуоҥҥа 1930 сылынан суруйтарбыт. Бииргэ төрөөбүттэр үһүөлэр. Улахан убайдарын Гаврильев Дмитрий Дмитриевыһы оҕо турбатын иһин ыалтан оҕо ииттэ ылбыттар. Ол кэннэ сыллата уоллаах кыыс оҕоломмуттар. Иккис убайа Гаврильевна Василий Григорьевич диэн. Оҕо саастара Хатыҥ Сыһыыга ааспыт. Оскуолаҕа Өҥөлдьөҕө Сэргэлээххэ икки биэрэстэлээх сиртэн кэлэн чүөрэммиттэр эбит.

Биһиги ийэбит 11 саастааҕар 3 кылааһы бүтэрэн баран, ийэтэ ыарытыйар буолан уурайарга күһэллибит. Бөдөҥсүтүү кэмигэр «Коммуна суола», «Пионер», «Кыһыл Сулус » холбоһон биир колхуос буолбуттар. 11 сааһыттан колхуоска, сайынын ыһыыга, окко оҕус сиэтэн үлэлээбит. Хатыҥ Сыһыыттан көһөн киирэллэригэр дьиэлэрин көтүрэн аҕалан Өҥөлдьөҕө туппуттар. Ол маһын ийэбит бэйэтэ оҕуһунан тиэйэн аҕалар эбит. Бука улахан буолан тиэйэн аҕалан эрдэҕим-диир. Оҕо сылдьан колхуоска үлэлээбиттэрин «көлөһүн күнүн» аҕабыт аахсан эрдэҕэ-диир.

16 сааһыгар ферма биригэдьиирэ Федоров Александр Алексеевич (Нохчоҕор) ыанньыксыттаа диэн көрдөспүтүгэр сөбүлэспит. Дьоно кыайыаҥ суоҕа дииллэр эбит. Ол иһин үлэҕэ киирэригэр абаҕам аахха хоно бардым диэн баран фермаҕа ыанньыксыттыы киирэн хаалбыт. Аан бастаан кыайыаҥ суоҕа диэннэр 15 ынаҕы туттарбыттар. От үүммэтэх сыла буолан, 18 саастааҕар Бүлүү оройуонун 2 Күүлэтигэр от сиэтэ 150 сүөһүнү эт атахтарынан үүрэн илпиттэр, аара 10-ча хонон тиийбиттэр. Онно үүрээччилэр үһүөлэр эбит. Васильева Екатерина Федотовна, Павлов Руф Павлович, уонна биһиги ийэбит. Аны саас төптөрү көһөн, төннөн кэлэллэр эбит. Аара төрөөбүт ынахтарын, тарбыйахтарын оҕус сыарҕатыгар тиэйэн аҕалаллар.

Олох балысханнык сайдан, колхуостар сопхуоска кубулуйан, дьон-сэргэ үгүөрү хамнастанан, аны дьиэ уот туттуута сир дойду үрдүнэн тэнийбитэ. Онон дьиэ уот туттар маһы кыһын ыраах, хоно сылдьан бэлэмниир, ону тиэйэр-таһар үлэ эмиэ Петров Прокопий Ивановиһа суох барбат этэ. Совхоз аҕыйах тыраахтырын үлэтэ ол эрэ буолуо дуо. Фермаҕа от тиэйиитэ, ыаллар оттук мастара, кыстыыр отторун тиэйиитэ барыта тырахтарыыс эбээһинэһэ этэ. Кэлин 2, 4 кыбартыыралаах уопсай дьиэлэр тутууларын маһын кэрдиитэ, тиэйиитэ. Ол курдук, дьон туох да үлэтиттэн туора турбакка үлэлээн биэнсийэҕэ тахсан да баран, тыраахтарыттан арахсыбакка үлэлээн баран, сааһырдым диэбитигэр «Марха» сопхуос дириэктэрэ Романов Семен Никифорович сопхуоска саппаас чаас ыскылаатын сэбиэдиссэйинэн анаан, хойукка дылы үтүө суобастаахтык үлэлээбитин элбэх Бочуотунай грамоталар кэрэһэлииллэр.

Сэрии иннинээҕи, сэрии кэминээҕи ыар олох тыыннаах туоһута, сэрии кэннинээҕи эйэлээх олоҕу тутар кэми барытын сиэрдээхтик үлэлээн, чиэстээхтик олорон ааспыт-биһиги эһэбит, эбэбит, аҕабыт, ийэбит-тапталлаах дьоммут Петров Прокопий Иванович уонна Гаврильева Мария Григорьевна буолаллар. Дьоммут үлэлээбит, олорбут кэмнэринэн оҕолоро, сиэннэрэ киэн туттабыт, холобур оҥостобут. Эһэбит мөссүөнэ үйэбитигэр биһиги өйбүтүгэр хааллаҕа. Кинилэр олохторун элбэх сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар, үйэтитэллэр-диэн, төрөппүттэрин, ыарахан эрээри, дьоһуннаах олоҕу олорон, үлэлээн-хамсаан Кыайыыны уһансыбыттарын, эйэлээх олоҕу тутуспуттарын, махтана, киэн тутта уолларын Петров Валентин Прокопьевич кэргэнэ, кийииттэрэ Петрова Лена Афанасьевна, Түмүк нэһилиэгин социальнай үлэһитэ кэпсээнин түмүктүүр.

Билигин Ньурба оройуонун Түмүк нэһилиэгэр Гаврильева Мария Григорьевна, оҕолорун, сиэннэрин тапталларыгар угуттанан, нус-хас олорон, 93 хаарын уулларар.
Арылыйар күммүт арчылыы турдун, чэмэлийэр күммүт чэбдик тыыны уктун, күөрэйбит күммүт күүстэ-уохта эптин, үтүө киһибит үөрэ-көтө дьоллоохтук олордун – диэн махтал тылларын аныыбын.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта,

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ