Павлова Мария Петровна

“Үлэттэн дуоһуйан олорбута… ”
Ийэ барахсан күндүттэн күндү, күннэтэ сүгүрүйэр, ытыктыыр киһибит, кини баар буолан олохпут киэркэйдэҕэ, кини баар буолан олохпут салҕанар. Ол да иһин саха улуу поэттара хоһоонноругар хоһуйдахтара, ырыа гынан көтүттэхтэрэ, ийэни уруйдуур өлбөт- сүппэт үйэлэннэҕэ. Ордук, сааһыран истэҕиҥ аайы саныырыҥ элбиир, ол саҕана этиллибэтэх истиҥ тылларгын, махталгын хойутаан өйдүүгүн.

“Мин ийэм Павлова Мария Петровна Yөhээ Бүлүү Боотулуу Чинэкэтигэр 1926 сыллаахха Павлов Петр Иванович уонна Максимова Марина Федотовна диэн ыалга 9-с оҕоннон төрөөбүт. Ийэм биир кылаас үөрэхтээх, илиитин баттыыр, кылгас суругу ааҕар этэ. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, оҕолорго соболоҥ лэппиэскэҕэ харандаас уктаан биэрэр эбит. Олорор сирдэриттэн оскуолалара олус ыраах буолан, аҕата оҕотун аhынан учууталыттан көрдөспүт: «Оҕобун үөрэтимэ, таҥаha чарааha, кырата бэрт үлүйэн хаалыа»- диэн уонна манньалаан ыт үтүлүк биэрбит. Онон ийэм эрэйдээх оскуолаҕа үөрэнэн бүтээхтээбит.
Ийэм холкуоска кыhынын субай cүөhү көрөрө, оҕуhунан от-мас тиэйэрэ. Сайынын хаар түhүөр дылы окко сылдьыhара. Оччотооҕу оҕо сиэринэн, олох оҕо сааhыттан ийэм хара үлэҕэ сыстан үлэлээбит, кыайыгас, илиитигэр күүстээх сымса этэ. Санныгар кууллаах бурдугу чэпчэкитик таhар эбит. Сэрии сылларыгар үлэ фронугар тааhарыылаах үлэтин иhин «Сталин» төбөлөөх мэдээлинэн наҕараадаламмыт. Ийэм Маарыйа бу мэдээлин олус күндүргэтэр этэ, оҕолорго тыыттарбат этэ, харыстаан уура сылдьара.

Сэрии кэнниттэн Ньурбалар Yөhээ Бүлүүлэр тыаларыгар сайынын оттоон, кыһынын субай cүөhү көрөн кыстыыллара. Ол кэмҥэ эдьиийэ Арыппыан Үөдэй киhитигэр Григорьев Трофим (Ботоох аҕата) огдообо киҺиэхэ кэргэн тахсан, Хаҥаласка көhөн кэлбит. Сотору буолан баран, ийэм иккилээх кыыс оҕолоох уонна ийэтин илдьэ, 1953 сыллаахха эдьиийигэр Арыппыаҥҥа хас да хонон, сыарҕалаах оҕуһунан көhөн кэлбиттэр. Аара суолларыгар ыттара хоргуйан өлбүтүн ийэм олус аһыйар этэ. Хаҥаласка кэлэн, ийэм ферматтан фермаҕа ыаллары кытта дьуккаах олорон субай сүөhү көрбүт. Кэлин илиитэ экземэлээх буолан, детсадка тас үлэhитинэн үлэлээбитэ. Сыарҕалаах оҕуhунан Эбэттэн икки мас куорамҥа муус көйөн аҕалара, оhохторугар мас хайытан кыстыыра. Ийэм хоhуун үлэhит этэ, биhигини эмиэ үлэҕэ уhуйбута. Мин үксүн интернакка олорон үөрэммитим. Ол да буоллар өрөбүлбэр кэллэхпинэ хаар таhан, мас эрбэhэн ийэбэр көмөлөhөр этим. Ийэм булчут этэ, куобахха туhaхтыыра. Сайыны быha «Саппыйа» диэн алааска сатыы сылдьан оттуурбут. Барыта илии үлэтэ, хотуурунан от охcооhун, илииннэн мунньуу, наhыылканнан кээhии, сайын устата үс-түөрт оту кээhэр этибит. Онно биһиги бары кыра оҕолор этибит. Улахан эдьиийбит үөрэххэ, эдьиийбит Арыппыан кыыha Мария Трофимовна Мархаҕа сиэстэрэлиирэ, өрөбүлүгэр сатыы кэлэн оттоhон барара. Ол саҕана эдьиийим Ольга уон саастаах, мин аҕыстаах, онтон быраатым Миша алталаах этэ. Бу санаатахха, киһи улахан үлэ-хамнас эрэйбэт дьоно эбиппит да буоллар, хайыахпытый, айахпытын ииттэр туhугар сырыттахпыт. Оттоон бүтэн кэлэрбитигэр Ольга быраатын сүгэн баран сүүрэрэ, мин кэннилэриттэн сырсарым. Ийэбит киэhээҥҥи аhылыкпытын булаары, туhахтарын кэрийэн кэлэрэ. Кэнники сылларга ийэм подвалга хортуоска сортировкалааhыҥҥа үлэлээбит. Онно кинини кытта Иванова Марфа Ивановна-Уус Баhылай кэргэнэ, Еремеева Маайа уо.д.а бааллара. Хортуоска звенотун салайааччыта Иванов Николай Васильевич этэ. Сайынын бурдук сарайыгар үлэлээбитэ, мин ийэбэр көмөлөhөн, баран куул тутуhар, сарай иhин харбыыр этим. Ийэм бииргэ төрөөбүт эдьийэ Павлова Марина Петровна 95 сааһыгар, уолугар Дьокуускайга олорон, аҕыйах сыллааҕыта өлбүтэ. Ийэм убайа Павлов Николай Петрович сэриигэ баран, Казань куоракка, бааһыран госпитальга сытан өлбүт, ону эдьийим Ольга ийэм кэпсээниттэн ирдэһэн, “Өйдөбүнньүк” кинигэҕэ бэчээттэммитин булан, ол кинигэни мин билигин ууруна сылдьабын.

Ийэбит 10 сиэн тапталын билэн, 1989 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ, билигин баара буоллар 94 caaha буолуо этэ. Кини олорбут олоҕо кырыымчык, кыhалҕалаах кэмҥэ 4 оҕону, ыарыhах эдьиийин дьиэ кэргэнин, бэйэтин кыаммат ороҥҥо сытар ийэтин көрүүтэ бу барыта аҥардас, соҕотох ийэҕэ төhөлөөх ыараханын билигин сааhыран олорон сөҕө, харааста саныыбын. Ону тэҥэ ийэбит барахсан олорбут олоҕо төһө да ыараханын иннигэр, олоҕу олус таптыыра, олох иhин охсуhуута хорсун быhыы холобура эбит. Аҥаардас ийэ харытын күүhүнэн биhигини киhи хара гынан иитэлээбитигэр билигин муҥура суох махталлаахпыт. Кэмигэр этиллибэтэх махтал, таптал, ийэбитигэр сүгүрүйүү тылларын билигин сааhыран олорон, хойутаан да буоллар, оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр тиэрдэбит” – диэн кэпсээнин түмүктүүр Маарыйа кыра кыыhа Павлова Раиса Михайловна.

Мария Петровна Ньурба Хаҥалаһыгар олохсуйан олорбута. Ааспыт кэрдиис кэмнэрин сааһылаан саныыр эбит буоллахха, хас биирдии киһи олоҕо остуоруйа курдук бииртэн биир дьикти ис хоһоонноох, олоҕун суола бэйэ бэйэтигэр майгыннаспат өрүттэрдээх буолар. Мария Петровна тыа сирин колхуостаах кэргэнигэр төрөөн, оҕо сааһыттан үлэ ыараханын күдьүрүйсэн, эдэр сааһа Аҕа дойду Улуу сэриитин кэминээҕи кырыымчык бириэмэҕэ, онтон улахан олох суолугар үктэнэр түгэнэ үлэни ордук өрө тутар кэрдиис кэмнэргэ түбэспит буолан, олорон ааспыт тус олоҕо киһини эрэ долгутар. Мария Петровна уонна кини көлүөнэтэ сэрии эҥэрдэһэн дьоллоох эдэр саас чаҕылхай күнүн билбэтэхтэрэ эрээри, хайдахтаах курдук күүстээх санаалаахтарын, үлэ бөҕөтүн үлэлээбиттэрин сөҕө эрэ саныыбыт. Эдэр сааска, ханнык баҕарар киһи, баҕа санаалаах, туохха эрэ дьулуһар сырдык ыралаах буолар, үтүөҕэ-кэрэҕэ тардыһар баҕатын ымыы оҥостон, оҕо төрөтөн, атахтарыыгар туруортаан, үлэһит үтүөтэ дьон оҥортообута, сиэннэрин тапталын билэн дьолломмута.

Тилийэ тиэргэннээх, ыаллыы олорбут буолан Мария Петровнаны билэрим, хотуу үлэһит, кини кыайбатаҕа-хоппотоҕо бука суох буолуо, оннук туруу үлэһит этэ. Ол да иһин этэн эрдэхтэрэ: “Үлэттэн дуоһуйан олорбута” — диэн.

Ону таһынан, эт-кырбас, мэник-тэник оҕолор, түүннэри мэниктээн, сүүрэн-оонньоон айдааран, алҕаһы оҥорорбут даҕаны, ханна барыай, онно кини, киһи быһыытынан олус киэҥ көҕүстээх, амарах дууһалаах, үтүөкэн сүрэхтээх ийэ туһунан өйдөбүл хаалбыт. Төһө да ыарахан үлэҕэ эрилиннэр, Мария Петровна уһун көнө дьырылас уҥуохтаах, үөрэ-көтө сылдьар, хаһан да кыыһыра-тымта сылдьарын көрбөт этибит.

Кыра кыыһа Раиса Михайловна төрөөбүт Хаҥалаһыгар олорор, балыаһаҕа техүлэһитинэн үтүө суобастаахтык үлэлии сылдьар. Сүүрбэччэ сыл уопсастыбаннай үлэҕэ кыттыһан, нэһилиэгин олоҕун сайдыытыгар кылаатын киллэрсэр. Федорова Марфа Гаврильевна салайааччылаах «Алаас Хотуна” уопсастыбаннай түмсүү биир көхтөөх кыттааччыта. Бу түмсүүннэн бэйэлэрин түөлбэлэригэр эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ уопсастыбаннай түмсүүлэр үлэлэрин сайдыытын өйүүр “Эйгэ” уопсастыбаннай түмсүүгэ киирэн, өрөспүүбүлүкэ хабааныгар, ону ааһан, Саха сирин “Дууһабытынан эдэрбит” эригийиэнин киинигэр киирэн, Арассыыйа таһымыгар тиийэ араас хайысхалаах тэрээһиннэргэ кыттан, айар-тутар, үлэлэһэр. Сырдык санаалаах, инникигэ эрэллээх дьон сааһырдыбыт диэн олорон хаалбакка, эдэр ыччакка өбүгэлэр үэстэрин тиэрдэн, үтүө холобур буолаллар.

Саха сиригэр 2023 сыл “Үлэ сылынан” биллэриллибитинэн, үлэни өрө туппут аҕа көлүөнэ дьоммут олоҕун кэпсиир, үйэтитэр, ыччаппытыгар тиэрдэр аналлаахпытын сорук оҥостон бэчээккэ бэлэмнээтим Валентина Сартаева-Васильева Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ