Ноговицына Мария Сергеевна (1932 г.р.)

Мин Ноговицына Мария Сергеевна 1932 сыллаахха Чурапчы оройоунун Сылан нэьилиэгэр «Эмис Колуйэ» диэн алааска Дьячковсскай Сергей Михайлович, Макарова Пелагея Григорьевна диэн колхозтаах бааhынай-саха ыалыгар 4-с о5онон кун сирин корбутум. Ийэм барахсан мин туорт саатаахпар ыалдьан кун сириттэн бараахтаабыт. Ийэбин сухтааммын ытаабыппын — сонообуппун кун бэ5эьээ курдук ойдуубун. А5абын, эдьиийдэрбин, убайбын уйул5аларын тоьо эрэ аймааабытым буолла. Бэйэлэрэ да дирин аьыыга сылдьар дьоммун, эрэйдээхтэри. Алааспар бала5аным кэннигэр саас ыам ыйын са5ана куруо ба5анатын укрдугэр тахсан олорон Ийээ дии дии хаьытыырым. Ол курдук киэьээнни дьыбар туьуор диэри ытыы — ытыы ынырарым. Ой дуораана алаас хас маьыгар- отугар охсуллан ыраахха диэри барар. Ийэм, о5ом сыыьа бу баарбын диэн кэпсэтиэ диэх курдук санаахтыырым . Айыл5а киьини кытта мибээьин арааьа бу сааспыттан билбитим буолуо.

Ийээ, диэтэхпинэ ийээ диирэ. Ийэм сурдээх иистэнньэн эбитэ уьу. Танаьы — сабы дьонно сээкэйгэ мэнэйдэьэн тигэрэ эбитэ уьу. Туос иьиттэри араастарын барытын тигэр дииллэрэ. Аьы астыыра бэйэтэ биир туспа кэпсээн буолара, ийэ5ит оннук астыыр дииллэрэ, онон саха биир бастын Далбар Хотуна эбит.

Сайын сайылык дьиэбит ойо5уьугар ийэм иистэнэр мирэ эбит, онно мин о5о сылдьан оонньоон, куну куннуктээн, эдьиийбин Аананы кытта букунуьарбыт.

Эриллэн кырыллыбыт туос кырадаьына бо5о баар буолааччы, ону ыламмыт ытар5а оностон кулгаахпытыгар иилинэрбит.

А5абыт оччолорго оьохчут идэлээх киьи этэ. Куоратынан, оройуонунан, наар улахан килиэп буьар, бурдук хатарар оьохторун оноро ыйы ыйдаан дьиэтигэр кэлбэт этэ. А5абын ахтан анарым буолбутун кэннэ кэьиилэнэн тутууланан кэлээхтиирэ. А5ам амарах майгыта, сырдык санаата, дьонно учугэйи эрэ ба5арара. Билигин санаатахпына сырдыгы — сылааьы сыдьаайбыт идэтэ да бэйэтин курдук эбит.

Онон биьигини туорт кыыьы а5абыт бииргэ торообут быраата, Исак михайлович диэн сулумах аба5абыт короро истэрэ. Эмиэ олус улэьит киьи этэ. Сир бо5ону солоон бурдук, олгом уунуутун ылаллара. Ону барытын хатаран, куурдан, астаан, тааска тардан, лэппээски буьарара. Аьы олус учугэйдик астыыра, хаан бо5ону кутара, кобуордээх лэппэээски, туох да астан иннибэтэ. Куруук олох улэ улэ мындырыгар уорэтэ такайа сылдьара олус аьа5ас айылгылаах этэ. Эдьиийдэрбэр арыычча улааппыт кыргыттарга «ийэ5ит маннык тигэр этэ» диэн, туос туостаан киллэрэн томторук быьан биэрэн тиктэрэрэ. Ону кыргыттар ыйан биэрбитинэн, томторук тигэр буолбуттара. Онтон сыыйа танаьы — сабы тигэргэ уорэммиттэрэ.

Эдьиийим улахан Балаайа, улахан уус буолар киьи суурбэччэтигэр ыалдьан олоохтообутэ. Суктэр кыргыттар танастарын саптарын иннибэккэ тигэрэ.

1942 с. Чурачылары коьуугэ барарга уураах тахсан, биьиги холхуоспут чолбон отучча хаьаайыстыбалаах этэ. Кэбээйи сиригэр мукучу диэн дэриэбинэтигэр, о5уьунан дулун колуоьэлээх тэлиэгэнэн айаннаан тиийбиппит. Хоргуйуу, тонуу-хатыы, олуу- сутуу алдьархайа манна этэ. Убайбыт Исак Михайлович а5абыт Сергей Михайлович сырдык тыыннара манна быстыбыта. Биьиги аччыктаанэрэй бо5о. О5олор туорт кыыс тулаайах хаалбыппыт уосалаах уоннарыттан тахсыбыт эдьиийдэрим. Дьонно улэлэрин улэлээн, утуо санаалаах дьон корсоллор. Мин уонна эдьиийим Аана интэринээккэ киирэммит. Икки улахан эдьиийдэрим балыкка улэлииллрэ. Хоргуйуу, олуу-сутуу олустаабыта. Бэйэ бэйэбитин корсоммут нэьиилэ ордоммут дойдубутун булбуппут. Улахан эдьиийим Балаайа эдэр сааьыгар бу олохтон бараахтаабыта, икки эдьиийдэрим аччыгый Балаайа 7 о5олонон баран эмиэ эдэр сааьыгар суох буолбута. Аана 6 о5оломмута эмиэ о5олоро кыра эрдэхтэринэ  суох буолбута. Мин 7 о5олоохпун, 10 тахса сиэннээхпин 13 хос-сиэннээхпин, билигин сааьым 93 буолла. Эдьиийдэрим хаалларбыт о5олоро, комус чыычаахтара, билигин бэйэлэрэ ийэ, эбээ, эьээ буолаахтаатылар, олохпун сал5анар, сыдьааммыт сыыйа сал5анар.

Бу ынырык коьоруллуу кыьарыйбыт кырыылаах колуоьэтэ кыраьыйдар даганы. О5олорбор ыччат дьонно этиэм этэ, сурэхтээх, тобулла5ас толкуйдаах сырдык ыраас дууьалаах буоларгытыгар.

Мин эдэр сааспар ыанньыксытынан улэлээбитим. Ол улэлии сылдьан наар, тугу эрэ айбыт, онорбут киьи диэн санаалаагым. Курууьуба бо5ону баайарым. Кыргыттарга ырбаахы, уолаттарга буруукэ, суккун соннор тигэрим. Былаат баайарым. Эргэ танаьы эргитэн, быьыытын уларытан, сана танастаммыт курдук сананаллара. О5олобун барытын, бэргэьэлэриттэн этэрбэстэригэр тиийэ тигэрим. Кэргэним соготох хамнаьыгар хайдах да тиийиммэт этибит.

1970 с. са5алаан туос иьиттэри тигиинэн улуьуйэн туран 80-с сылларга куускэ тикпитим. 2010 сылга диэри улахан согус танастары тигэрим. Сыл аайы тигэрим кыччаан иьэр. Сиэлинэн ат контоьун, бас быатын, курдары, тобо5о кэтэри, салама оноробун, таах мээнэ олорбун олох собулээбэппин. Суоьу ас корсон, кус — хаас, куурусса сайылыкпар иитэрбит. Дьин сахалыы аьаан, таннан, сайа5ас санааланан эдэр ыччат дьонум, сиэннэрим, олоруохтарын ба5арабын. Бэйэм айыл5аны кытары алтыьарбын собулуубун, сиэннэрбэр уьуйабын. Билигин утулук, саахымат тигэбин.

Улуус Саха Сирин Республикатын Норуот маастарын урдук ааьытын 1995 сыллаахха инэрбиттэрэ. Элбэх сыллаах, дьулуурдаах уонна дьаныардаах улэ тумугэ буолла5а. Киьи санаата — иэйиитэ тумулуннэгинэ, кэрэни — учугэйи, айыан талба — талааны кулумурдэтэ оонньотуо, оччо5уна толору дуоьуйууну санаа туолуута, бу орто дойду дьоло диибин.

Ахтыыны суруйда улэ — тыыл бэтэрээнэ, норуот маастара, Чурапчы коьуруллуутун кыттыылаа5а, Сылан нэьилиэгин бочуоттаах гражданина, Ноговицына Мария Сергеевна.

 

Автор: М.Ноговицына 8 «б»