Сэрии сылын о5ото, тыыл бэтэрээнэ.

Ноговицына Екатерина Николаевна (1929 г.р.)

Мин 1929 с. Ахсынньы 21 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас II Хаптаҕай нэһилиэгин дьадаҥы ыалыгар күн сирин көрбүтүм. Ийэм балтараа, аҕам сэттэ саастаахпар өлбүттэр. Онон бииргэ төрөөбүт эдьиийим көрүүтүгэр хаалан, убайдарым, аймахтарым, таайдарым, ийэм ийэтэ эмээхсин көмөлөрүнэн дьон буолан улааппыппыт. Тулаайах уонна сэрии ыар сылларын туох баар эрэйин-кыһалаҕатын барытын көрөн-билэн улааппыппыт.

Сэрии бастакы сылыгар кыһынын өйүөнэн сылдьан, атын нэһилиэккэ үөрэммитим. Онно өрөбүллэргэ кэллэхпинэ, тугу соруйалларынан кыайар- кыайбат, сатыыр-сатаабат буола-буола үлэлиирим. Саас үөрэх бүттэ даҕаны холкуос тугу үлэлэтэринэн: сир паарыгар, оҕуруокка, от-бурдук хомууругар улахан дьону кытары тэҥҥэ туран-олорон, күһүн оскуолаҕа барыахпар диэри сылдьыһарым.

  1943 с. ыалдьан үөрэммэтэҕим, өйүө да көстүбэтэ. Хотоҥҥо саах тиэйэн, хотон харабыллаан, эмиэ да уу баһан кыстаабытым, арыт күрдьэхтээх сааҕы кыайбакка ытаан да ыларым, ону ыанньыксыттар көмөлөһөн тиэйэн биэрэллэрэ, бэйэлэрэ да нэһиилэ сылдьаахтыыллара.

Олус да кытаанах, ыар сыллар этилэрэ, ама да ааспытын иһин. Онно киһи барыта хас да үлэни толороро. Оҕолор олорон да ылбаппыт, эгэ оонньуоҥ-көрүлүөҥ дуо?! Нэһиилэ үлэлээн баран, аһыыр инниттэн холкуос хаппыыста укпут сарайыгар хаппыыста хаҕа хомуйа, тымныйбыт илиибитин үрэ-үрэ, хаһан хомуйан аҕалбыппытын дьоммут буһаран, ууга овсянка бурдугунан сэлиэй оҥорон сиирбит. Бу бурдук олох албын, топпут курдук буолаҕын да, сотору ап-аһыынан кэҕэртэҕин аайы төттөрү кэлэрэ.  Биирдэ эмэ сүөһү өллөҕүнэ сиэппэттэр, көҥүллэттэхтэринэ тыҥатын эрэ биэрэллэрэ. Бу сылларга  араас аһы аһыырбыт, тириигэ тиийэ сиирбит. Билигин санаатахха, арааһы сиэн-аһаан киһи барыта доруобуйатын сүтэрбит буолуохтаах. 1944- 45 с.с. үөрэхпин салҕаан, эмиэ өйүөнэн үөрэммитим.

Кыайыы буолбутугар сорох дьон үөрэр, ытыыр да этилэрэ. Билигин санаатахха ол сүтүктээхтэр ытыыллара. Мин бу сыл үөрэхпин бүтэрэн баран, олох үөрэммэтэҕим, аккаастаан, мантан ыла дьиҥнээх холкуос үлэһитэ буолбутум.

Кыһынын субай сүөһү көрбүтүм. Барытын: уутун, отун, сааҕын бэйэм таһарым. Онтон саас сир паара, сайын окко, күһүнүн бурдук хомууругар. Онно куоталаһыыга биир сыл 1000-н тахса түүтэҕи баайбытым. Күһүн элбэх буоламмыт бурдук астааһыныгар молотилкаҕа сылдьарбыт. Онно бырааһынньык курдук, көр бөҕөтө буоларбыт.

Бу үлэлэрбин үрдүктүк сыаналаан, 1947 с. ыам ыйыгар 1941-45 с.с. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин” Сталин төбөлөөх мэтээлинэн наҕараадаламмытым. 1949 с. араас үлэбин сыаналаан таҥаһынан эҥин бириэмийэлээбиттэрэ уонна ударник оҥорбуттара. Күһүнүгэр аан бастаан ньирэйи арааран ыаһыҥҥа, туҥуй бургунастары тутан, үчүгэйдэр ахсааннарыгар сылдьыбытым.

Онтон 1950 с. сайын дойдубутугар от үүммэккэ, Одунуга оттообуттарын иһин, сүөһүнү кыстата Ытык Салаа диэн сиргэ көһөн кэлбиппит. Миигин арыыһыт, биригэдьиир диэн таһаарбыттара. Онно үлэм таһынан үрэхтэртэн оҕуһунан күнү быһа уу таһар этим.

1951 с. ыла дьиҥнээх Горнай киһитэ буолбутум. Сэрии бэтэрээнэ Трофим Ногвицыҥҥа кэргэн тахсыбытым.

 

Автор: Д.Павлов, ученик 4 класса.