Николаев Василий Николаевич

 

Мин хос эьэм  Ньурба улууьун, Акана нэьилиэгин Бочуоттаах олохтоо5о, «Улэ кыьыл Знамя» уордьан кавалера  — Куххата Баьылай 1926 сыл тохсунньу 14 кунугэр Ньурба оройуонун Акана нэьилиэгэр дьаданы кэргэннэ тереебутэ.

Хос эьэм 1936 сыллаахха Акана начаалынай оскуолатыгар киирбитэ, салгыы уерэнэн 1943 сыллаахха Хатын Сыьыы ситэтэ суох орто оскуолатын бутэрээт, колхозка бостуугунан улэтин са5алаабыта, «Ленин суола» колхоз чилиэнэ буолбута.

О5о сааьа Улуу сэрии ыар сылларыгар ааспыт буолан, аччыктыыр, тиийиммэт-тугэммэт диэни этинэн-хаанынан билэн, олох улэ сыаннастарын оло5ун устата ере тутан кэлбитэ. Кини айыл5аттан бэриллибит муударай ейдеех, киэн ке5устээх салайааччы этэ.

Хос эьэм салайааччы быьыытынан Акана дьонун-сэргэтин кытта алтыьан улэлиир кэмигэр, киьи майгытын-сигилитин таба керен уерэппит учугэйдик билбит-кербут. Итини барытын кини сурукка тиьэр идэлээх эбит. Кэлин кини кыра уола, мин эьэм Николаев Макар Васильевич бочуоттаах сынньаланна тахсан баран а5ата суруйбут рукопистарын сыыйа-баайа компьютерга киллэрэн бэчээккэ таьаарарга быьаарыммыта. Ол курдук 2024 сыллаахха «Акана дьоьун дьоно» диэн В.Н. Николаев — Куххата ахтыыларынан кинигэ тахсар. Ити кинигэттэн Улуу сэриини санаан суруйан хаалларбыт быьа тардыытыттан:

 

«Ийэлэргэ  сүгүрүйэбин.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриини санаатарбын эрэ, ол кэмнэргэ олорон ааспыт ийэлэр тыыннаах мөссүөннэрэ тиллэн, харахпар субу көстөн кэлэллэр. Кинилэр барахсаттар чэрдээх илиилэрэ тыыллааҕы фронт тулааһынын[1] туппуттара. Кинилэр нарын ытыстарыгар кыайыыны уһансар биир санаа, биир дьулуур биһиктэммитэ. Ийэлэр үтүө алгыстара, сылаас сүрэхтэрэ хас биирдии саллаакка күүс-күдэх эбэрэ, өһү-сааһы өһүлэр[2] кырыктаах кыргыһыы толоонугар төрөөбүт алаас итии тыына буолан илгитэрэ…

Ол туһунан сурукка-бичиккэ бэрт сэдэхтик ахтан аһарабыт. Оҕо саастаах дьоммутугар олус чычаас өйдөбүлү хааллараары гынныбыт диэтэхпинэ өһүргэнэ истээччи аҕыйах буолуо, бука. Ол эрээри тыыл фронугар тыын быһымаҕынан үлэлээбит сирдээҕи геройдарбыт тустарынан үтүө тылы, үгүһү этиэх тустаахпыт. Оччотооҕу үлэни-хамнаһы, дьиҥнээх патриотизмы көрөн улааппыт аҕа саастаах дьон, биһиги бу ытык иэспитин толорорго дьулуһуохтаахпыт. Ити санаабын ыһыктанан, оҕо сааһым умнуллубат ыллыктарынан иккистээн хаамарга быһаарынным. Эдэр ыччат мин бу «айаммар» көх-нэм буолуоҕа, сэрии саҕанааҕы биир тыа, кырыы нэһилиэк дьонугар ыалдьыттыы тиийиэҕэ диэн эрэнэбин.

Сүрэх кыланнаҕына…

Өстөн-саастан, аһыытын-абатын саталанан кыламмыт сүрэх, биирдэ мөҕүл гынан баран тэбэн кэбистэҕинэ, туруук таас хайаны даҕаны суулларыах айылаах дуолан күүскэ кубулуйарын билбитим. Билбитим, Аҕа дойду сэриитин кэминээҕи тыыллааҕы фронт үлэтиттэн, төрөөбүт нэһилиэгим дьонун дьүккүөрдээх турунууларын.

Акана сирэ кыракый, кытыы нэһилиэк этэ. Түөрт кыра колхоз баара. Оройуон кииниттэн ыраах олорор буолан салалта сэдэхтик сылдьара. Мин биригэдьиир оҕонньорбор суруксуттуурум, илиибинэн үлэлиирим, агитатордыырым. Үөрэҕэ суох дьахталлары хомуйан үөрэтэлиирим. Салайааччыларбыт үксүлэрэ дьахталлар уонна кыргыттар этилэрэ. Икки убайа армияҕа баран сэриилэһэ сылдьар комсомолка Таня Никифорова ордук чаҕылхай биригэдьиир этэ. Мэлдьи сүүрүүнэн сылдьара, уот курдук күлүбүрүүрэ. Төбөтө саллаҥныыры барытын сүһүөҕэр туруорбута. Үйэтигэр булуук туппатах дьахтар сир хоруппута. Хотуурунан оту дайбаан көрбөтөх кыыс ааттаах охсооччу, ат көлөттөн көрө-көрө куттанар кыргыттар айааһааччы бэртэрэ буолтара. Эр киһи үлэтэ бүтүннүү дьахтарга сүктэриллибитэ. Буолумуна, Акана курдук кыра нэһилиэктэн сүүһүнэн киһи Ийэ дойдутун көмүскэлигэр барбытын кэннэ ким ордуой. Мин курдук сыыҥтарын да кыайан дьаһаммат бэдиктэр, бырдьа бытыктаах кырдьаҕастар уонна бэйэлэрэ этэллэринэн «доруобуйа атаҕастаабыт» биир эмэ эр киһи орпута бүтүн нэһилиэги, колхоһу иилиир-саҕалыыр кыахтара суоҕа.

«Ийэ дойдуга куттал суоһаата!», «Өстөөх Москва анныгар тиийэн кэллэ. Бары күүһү өстөөҕү Москваттан үүрүүгэ!», «Бастакы байыаннай хомууру сүтүгэ суох!», «Бастакы байыаннай ыһыыны алта хонукка!»  Итинник ис хоһоонноох партия норуокка ыҥырыыта биһиги Ийэ дойдубут бары муннуктарыгар дуораһайбыта. Кистэл суох. Ас-таҥас кырыымчытыйбыта. Аччыктааһын саҕаламмыта. Омоско дьахталлар илиилэригэр киирбит хаһаайыстыба түөрэҥнээбитэ. Онуоха эбии 1940 сылтан саҕаламмыт кураан 1942 сылга өссө ордук улахан охсууну аҕалбыта. Ол дьыл мин өйбөр өлбөт-сүппэт өйдөбүлү хаалларбыт. Уһун сайын устата халлаантан сиик таммалаабатаҕа. Үүнээйи быган иһэн хам хатара. Аһыҥа былыт курдук көтөрө. Күөх кырыһы бүтэрэн хатыҥ сэбирдэҕин кытары сиэбитэ. Аһыҥа ордорбут биир эмэ моорохойун[3] хомуйарга тиийиллибитэ. Сорох дьоннор хоргуйан өлүтэлээн барбыттара.

Оройуонтан Евдокия Софроновна Кузьмина диэн сытыы, улахан тэрээһиннээх коммунистка боломочуонайынан тахсыбыта. Кэргэнэ сэриигэ кыргыһа сылдьан охтубут этэ. Евдокия Кузьмина өстөөҕү суоһарарга бүтүн бэйэтэ бүтүннүү кыынньа, оргуйа сылдьар курдуга. Хараҕыттан иэстэһэр өһүөн кыымнара хатат уотунуу сырдыргыыллара. Оннук эрчимнээх, оннук күүстээх-күдэхтээх курдук көрүҥнээҕэ. Барыбытын сүһүөхпүтүгэр туруорбута, түмэ тардыбыта.

Комсомолка Таня Никифорова утуйарын умнубут курдуга. Түүн, күнүс, киэһэ мэлдьи үлэ үөһүгэр сылдьара.

Оттон ферма сэбиэдиссэйинэн талыллыбыт уһун кындылыйбыт кыыс Анастасия Кондакова сүөһү үлэһиттэрин бүтүннүү үмүрүппүтэ. Комсомол кыргыттары, ферма үлэһиттэрин хомуйан от оттопута, бурдук хомуйтарбыта. Күнүс бэйэтэ атынан, икки аты солбуһуннаран (уон биэстии гектарга тиийэ) от мустарара. Билигин тракторынан оччо сири, киһи бэркиһиэх, бүтэрэр ахсыылаах тракторист баар. Настя хаһан утуйарын, дьону хаһан салайарын билбэт этибит.

Арай барыбытын «Курааны кыайарга!» диэн лозунг үлэҕэ күүрдэр быһыылааҕа. Сатахха[4] ити сайын улахан уот турбута. Баһаар буруота сайын устата күнү көрдөрбөтөҕө. Онон колхозтаахтар күннээҕи кыһалҕаларын тас өттүнэн,  аны «Арҕаа Эбэ уота» диэн, суостаах сурахтаммыт уоту самнарарга дьулуһаллара. Кэбиһиилээх оттор, бурдуктаах сонуоктар[5], фермалар уокка былдьанар кутталга киирбиттэрэ. Тууйастаах ымдаан сүгэһэрдээх, үлэҕэ мүккүллүбүт[6] дьон, үксүтэ оҕо-дьахтар, уонунан көстөөх сиринэн тайаабыт амырыын уоту умуруорар кыахтара суох курдук эрээри, биир да ферма, биир да бугул от,  центнер бурдук энчирэйбэтэҕэ.

От үлэтэ олус өлүмнэһиилээх, былдьаһыктаах хампаанньаҕа кубулуйбута. Аһыҥаҕа сиэппэккэ хомуйуохха, хагдарыйыан иннинэ тутуу былдьаһыахха, кыстыыр оту хайаан да хааччыйыахха. Сорук итинник туруоруллубута. Дьэ, ол иһин Александра Николаева күнүн ахсын биирдии дьэһээтинэттэн ордук сири охсор идэлэммитэ. Кинини кытта күрэхтэһээччилэр үксээн испиттэрэ. Комсомолка Мавра Алексеева түөртүү оҕуска соҕотоҕун от тиэйэрэ. Аатырбыт стахановка Мария Андрееваҕа илии кыраабылынан от мунньарыгар икки киһи охсубут ото сөп буолара. Үлэ күн кылайа тахсыыта саҕаланара. Хараҥаҕа баһыйтаран от көстүбэт буолуута үлэ бүтэрэ.

Ийэм Огдооччуйа Ааналыын субай сүөһүнү бостууктууллара. Көлө тиийбэт буолан сатыы сылдьаллара. Хас киэһэ аайы манаан аһаппыт сүөһүлэрин үүрэн аҕалан түүҥҥү харабылга туттараллара. Хас сарсыарда ахсын харабылтан ааҕан туталлара. Үлэлэрин быыһыгар сиэрпэнэн куруҥ отун (кучу)[7] быһан түүтэх оҥорон баайаллара, күннээҕи сорудахтара үс сүүс баайыы буолара. Хатыҥ лабаатын сэбирдэхтэри быһан түүтэх оҥорон эмиэ баайаллара.

Аны бурдук хомуура саҕаламмыта. Үлэһит күүс үксүтэ оттооһунтан бурдук хомууругар быраҕыллыбыта. Бурдук быһыытыгар Владимир Иванов, Михаил Васильев диэн доруобуйаларынан байыаннай службаттан босхоломмут ситэ барбыт кырдьаҕас колхозтаахтар түүннэри-күннэри түһүммүттэрэ. Кинилэр самоскидтара хараҥа буолуор диэри талырдыыра. Бу хоһуун үлэһиттэр түүтэх баайааччылара, Татьяна Петрова, учуутал Татьяна Егорова оройуоҥҥа бурдук баайыытыгар рекорд олохтообуттара. Хас биирдиилэрэ хастыы да тыһыынча түүтэҕи баайаллара, соһулуомнууллара[8]. Оҕо аймах тохтубут куолас хомуйуутугар туспа туруммута. Биир да куолас бааһынаҕа хаалбатын туһугар кыһаммыттара.

Аҕыйах үлэһиттээх колхоз түөрт сүүстэн тахса ынах сүөһүнү, икки сүүсчэкэ сылгыны иитэрэ. 324 гектарга бурдук үүнэрэ, балай эмэ сиргэ эмиэ да хортуоппуй, оҕуруот аһа олордуллар этэ. Итини барытын сүүсчэкэ дьахталларынан, оҕонньотторунан үлэлэтиэх диэтэххэ үтүмэн үлэ этэ.

Күһүнүгэр бурдук астааһына, бурдугу государствоҕа туттарыы хампаанньата элбэх сыраны ылбыта. Малатыылканан үлэлииргэ көлө да, киһи да тиийбэт этэ. Ордук кыһалҕалааҕа бурдугу хас эмэ көстөөх сиргэ тутар пууҥҥа тиэйэн илдьии буолта. Тэлиэгэ аҕыйаҕа, көлө тиийбэтэ олус олуйбута. Биэни, ынаҕы көлүнэргэ күһэллибиппит. Бурдук астааһыныгар барабаанньыт тутаах киһиннэн ааҕыллара.

Кыргыттар уларса сылдьан хайа да бэйэлээх эр киһитээҕэр итэҕэһэ суох малатыылкаҕа түүтэҕи симэллэрэ. Дьахталлартан Дария Поликарпова  аатырара. Баайыыны быһаҕынан быһа баттаат, үс гына үрэйэ тутаат, биир-биир симэн биэрэн, молотилка барабаанын олох харыарбат этэ, бурдуга үчүгэйдик сынньыллан тахсара. Олус быһымах үлэ этэ. Аһара быһыннаҕына кыргыттарынан солбуттарара. Кинилэр иккилии буолан тураллара. Ыраах баар бааһыналар малатыылкаҕа астаммат этилэр. Бааһынаҕа бэйэтигэр кылаат[9] аттыгар  кыракый кыргыттар Мария Семенова, Ульяна Григорьева, Анна Васильева (автор кэргэнэ) күҥҥэ балтараа сүүстүү түүтэҕи болочулаан[10], ыраастаан туттараллара.

Кыстыкка биир туспа кыһалҕа буолбута. Үлэһит тиийбэккэ ыанньыксыттар, сүөһү көрөөччүлэр хотоннорун бэйэлэрэ оҥостоллоро, отторун бэйэлэрэ тиэнэллэрэ. Мааса эмээхсин, Фекла Афанасьева, Матрена Алексеева, Акулина Софронова, Мавра Григорьева, Павла Чиряева дьиҥ-чахчы бухатыырдыы үлэлииллэрэ. Ынах ыыллара, сүөһү аһаталлара, тэлгэһэ ыраастыыллара. Быһата эр киһи уонна дьахтар үлэтин тэҥҥэ толороллоро. Мавра Алексеева, Марфа Семенова хастыы эмэ биэрэстэлээх сиртэн от таһаллара, оттук мастарын кэрдэн тиэнэллэрэ.

Коммунисткалар, боломуочунай Евдокия Кузьмина, совет исполкомун председателэ Варвара Николаева, комсомолкалар Татьяна Никифорова, Анастасия Кондакова уо.д.а. тэрээһиннэринэн уордайбыт сүрэх күүһүн үмүрү тарпыттарын түмүгэр колхоз ыархан балаһыанньаттан тахсар кыахтаммыта. Ол иһин этэбин, быыппастыбыт сүрэх кыланнаҕына тугу да тулуппат, туохха да бэриммэт күүстээх диэн. Ити санааны иҥэринэрбэр төрүөт биэрбит ийэлэрбэр, эдьиийдэрбэр өрүү төбөбүн төҥкөтүөм, сүгүрүйэн ааһыам.

Барыта – кыайыы туһугар

Ийэ дойду ити ыҥырыыта фроҥҥа, тыылга даҕаны тэҥ суолталаахтык дуорайбыта. Күүскэ күүс холбоһон, эрчимҥэ эрчим эбиллэн бары норуоттар өстөөҕү түргэнник кыайар улуу күүрээҥҥэ, биир ньыгыл кэккэҕэ туруммуттара. Фашизм кыыллыйбыт күүстэрэ Сталинград аттыгар суоһарыылаахтык охсуллубуттарын кэнниттэн кыайыыга эрэл улааппыта. Ким барыта өстөөҕү түргэнник үүрэргэ уонна бүтэһиктээхтик үлтүрүтэргэ дьулуһара. Барыта – Кыайыы туһугар! Бу лозунг тыылга эмиэ олоххо киирбитэ, угуйар маяк буолбута, кыайыыга ыҥырар кыыһар Кыһыл Знамяҕа тэҥнэнэрэ.

Өстөөх Сталинградтан тэскилиирин саҕана ийэбинээн «Моонньообут» ферматыгар кыстаан олорорбут. Аһылыкпыт  ферма үрдүнэн туура эстибитэ. Биэрбит лимиит бурдуктарыттан сыҥсыйыы да саҕа ордубатаҕа. Үс дьиэнэн сэттэ ыал буолан симсэн олорорбут. Иккиэйэх эр киһилээхпит. Кинилэр фермаҕа буолбакка, бэрэссэдээтэл быһаччы дьаһалынан саамай наадалаах, ыксаллаах үлэлэргэ ыҥырыллаллара. Дьиэлэригэр сэдэхтик кэлэн бараллара. Онон фермаҕа эр киһи оруолун комсомолка Мавра Алексеева соҕотоҕун толороро. Ферма отун тиэйэрэ, маспытын биир эмэ сэниэлээх дьахтары көмөлөһүннэрэн бэйэтэ булара.

Хас да хонукка айахпытыгар үөлү ылбакка сылбырхай уунан олордубут. Ол үрдүнэн ким даҕаны үҥсэргээбэт, ыаммыт үүттэн кыынньаран иһиэххэ диэн тыл көтөхпөт. Ыанньыксыттар хантан эрэ, ким эрэ булбут сэбирдэх табааҕы кэриһэн тарда-тарда, миэхэ хаһыат, кинигэ аахтаран истэллэрэ. Лимиит биэрэр эриллибит үүппүтүн суораттаан, муунтатын киэһэ, муунтатын сарсыарда үссэнэрбит. «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоҥхону, «Маарыкчаан ыччаттарын»  хаста да төхтүрүйэн аахпыппыт.

Биир киэһэ үлэтиттэн кэлэн иһэн, сэниэтэ эстэн, хотон боруогар охтубут дьукаахпыт Өрүүнэни көтөҕөн киллэрбиттэрэ. Саҥата суох үгэспитинэн сылбырхай ууну испиппит. Остуолга олорон, үгүс киһи сирэйэ дыгдаччы иһэн хаалбытын бэлиэтии көрбүтүм. Мотуруона туран хотонугар таҕыста. Сотору соҕус кини ыаҕаска саҥа төрөөбүт ынах кэлэҕэйин[11] тутан киирбитэ. Ордук хос саҥата суох улахан хара чугууну сулбу таһыйан  ылан сууйбута-соппута. Онтугар кэлэҕэйин тоҕо сүөкээн, уокка уурбута. Ким даҕаны саҥа таһаарбатаҕа. Уу чуумпу буобута. Кэмниэ кэнэҕэс Мавра эдьиийигэр тыл ыһыктыбыта: «Уопсай баайы ыйытыга суох аһыыр уорарга тэҥнээх, эдьиийим сыыһа быһыыланныҥ. Аны итинник оҥорума»  — диэбитэ. Мавра эдьиийэ туох да диэн хардарбатаҕа, түҥнэри хайыспыта.

Сарсыардатыгар дьоммут сүбэлэһэннэр Мавралаах Марфаны куйуурга ыыппыттара. Ол киэһэтигэр дьоро киэһэ буолта – эмис соболор тэриэлкэлэри туора түспүттэрэ.

Сэриилэһэр фронт наадатыгар ким биһилэх, ким үрүҥ көмүс кириэс, ньуоска биэриэхтээҕин сүбэлэһэн баран, ферма үлэһиттэрэ биирдэ харчыларын ааҕыммыттара.  Байыаннай нолуоктан, оһох харчытыттан ордугун бүтүннүүтүн «Советскай Якутия» танковай колоннаны тутууга ыытарга быһаарыммыттара.

Сааскы төрүөх саҕаланыаҕыттан үүт анна үксээбитэ. Дьыл итийэн куйуурдааһын эмиэ элбээбитэ. Ону сэргэ ыйдааҕы лимиит бурдукпут түҥэтиллибитэ. Киһи миигинньигэ иһэ мээчик курдук тэйгэйбитэ.  Үүт эрилиннэҕинэ сэппэрээтэр эриллибит үүтүн күүгэнин сиирбит. Сүөгэй иирдиллэн, арыы оргутулуннаҕына  үөрүүбүт өссө үрдүүрэ. Оччолорго арыы төбүттэн[12] ордук бастыҥ аһылык баарын туһунан түһээн да баттаппат этибит.

Барыбытыгар сэниэ киирэн, иллэҥсийдэллэр эрэ ийэлэрбит куобах тириитэ имитэллэрэ. Киэһэтигэр куобах бэргэһэ, үтүлүк иһэ тигэллэрэ. Тириини эбии хантан эрэ аҕалан биэрэллэрэ. Тигиллибит таҥас тута фроҥҥа аадырыстанан, атаарыллан иһэрэ.

Аҥаардас 1943 сылга Акана нэһилиэгэ 7356 солкуобайы хомуйан «Советскай Якутия» танковай колонна тутуутугар биэрбитэ. 138 пара үтүлүгү, 68 устуука куобах бэргэһэни, хас да моой саардын тигэн ыыппыта. 645 грамм кыһыл уонна үрүҥ көмүс малы, икки буут отут биэс муунта алтаны хомуйан государствоҕа туттарбыта. Туох барыта фроҥҥа ананара. Сиэмэттэн уонна бурдук атаҕыттан ураты туораах, ыаныллыбыт үүт арыыта барыта, өлөрүллүбүт сүөһү этэ олоччу фроҥҥа атаарыллара. Тыылга олорор киһи эн тулуй, сэриилэһэр дьон тоттук уонна ичигэстик сырыттыннар. Онно эн уолуҥ, кэргэниҥ, биитэр убайыҥ бааллар – барытын кинилэргэ, кинилэр өстөөҕү кыайалларын туһугар диэн өйдөбүл баара.

Ол историяҕа  киирбит 1943 сылга, ыраах Саха Сиригэр, кини кытыы нэһилиэгэр, итинник өйдөбүл Акана эрэ сиригэр бигэтик киирбит буолбатах. Биһиги киэҥ Ийэ сирбит кэтит иэнин бүтүннүүтүгэр, кытыы муннуктарыттан дэбилийэр[13] киин сирдэригэр тиийэ, тыылга олорор үлэһиттэр биир дьиэ кэргэн буола түмсүбүттэрэ. Оннук бөҕө тирэхтээх буолан биһиги армиябыт модун күүстээх өстөөҕү самнарбыта, туохха да хотторбот албан аатырбыта.»

[1] Тулааһын – тирэх, өйөбүл.

[2] Өһү-сааһы өһүлэр – өстөөҕү суоһарар, күүһүн өһүлэр иэстэбиллээх.

[3] Моорохой – курааннаан кыайан ас куппатах бурдук туорааҕа.

[4] Сатахха – сатаатар.

[5] Сонуоктар – бааһыналар.

[6] Мүккүллүбүт – үлэҕэ эриллибит, ылларбыт.

[7] Куруҥ от – кучу от, ойуур саҕатыгар, сэдэх мастаах ойуурга, куруҥҥа үүнэр элбэх сыллаах от үүнээйи.

[8] Соһулуомнуур – бурдук соломотун туораахтан араараллар.

[9] Кылаат – кылаас, түүтэҕинэн бааһынаҕа кэбиһиллибит бурдук, соломо.

[10] Болочулаан – болооччунан сынньан, болооччу – цеп.

[11] Кэлэҕэй – төрөөбүт ынах иккис күнүнээҕи хойуу соҕус саһархайдыҥы үүтэ, уоһаҕын кэнниттэн кэлэр үүт.

[12] Арыы төбүттэн – төб, арыыны оргутарга үөскүүр күүгэн, пенка и осадок при варке топленого масла.

[13] Дэбилийэр – күөстүү оргуйан сайда турар.

 

 

 

Автор: Д.Николаева, 2Б кылааьын уерэнээччитэ.