Николаев Иван Тимофеевич

«Төрөппүттэрим уонна бэйэм туспунан».

Хас биирдии киһиэхэ сырдыктан сырдык өйдөбүлэ, үҥэр таҥарата төрөппүттэрэ
буолаллар, тоҕоостоох түгэн тосхойдор эрэ, кинилэри ахтарыҥ, саныырыҥ кэмэ-кэрдииһэ суох, кинилэргэ махталыҥ муҥура суох. Кинилэр олорон ааспыт кэмнэрэ ураты кырыымчык, аччыктааһын кэмэ этэ. Оҕо саастарыттан ыарахан үлэ, ыар уодаһыннаах сэрии, онтон бөдөҥсүйүү сыллара этилэр.

Итини барытын эттэринэн — хааннарынан билбиттэрэ. Ол эрэн кинилэр 20 сыл бииргэ олорбут кэмнэрэ кинилэргэ олох оскуолатын, бэйэ-бэйэни өйөһүү, киһи туһугар кыһаллыы, дьиэ — уот тэринэн, оҕо — уруу төрөтүү, олох олоруу дьоллоох сыллара этилэр.

Сүүрбэччэ сыл Гражданскай турук аакталарын суруйар салааҕа бииргэ үлэлээбит, киэн тутта кэпсиир киһим Хорула нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, муниципальнай сулууспа туйгуна, үлэ уонна муниципальнай сулууспа бэтэрээнэ, Саха сирэ Арассыыйаҕа холбоспута 385 сыла, Ньурба улууһун социальнай — экэнэмичэскэй сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин бэлиэлэр уонна ГТАС салаата тэриллибитэ 100 сылыгар аналлаах юбилейнай мэтээл хаһаайына, Николаев Николай Иванович «Төрөппүттэрим уонна бэйэм туспунан» диэн ахтыыта.

Биһиги аҕабыт Николаев Иван Тимофеевич мантан үс көстөөх сиргэ Бырах Садыныгар 1897 сыллаахха төрөөбүт, оттон ийэбит Николаева Федора Прокопьевна Борооско күөлүн Үөҥтэрэтигэр 1920 сыллаахха төрөөбүт. Кинилэр бииргэ олорбут кэмнэригэр 5 оҕоломмуттарыттан билигин 3-рэ хаалан сылдьабыт.

Сэрии сылларыгар аҕабыт үлэ фронугар Ленскэй оройуонугар, Туруктаҕа мас бэлэмигэр салаасканан айаннаан тиийэн, 1946 сыллаахха дылы үлэлээбитэ. Атаҕынан лаппа кыанар киһи этэ. Хойут сааһырыар дылы акка — оҕуска бааспакка, сатыы сылдьарын ордорор этэ. Онтон кэлин, «Кыһыл Кустук» холхуоска сайынын от үлэтигэр, кыһынын тас үлэҕэ, от тиэйиитигэр үтүө суобастаахтык орто дойду олоҕуттан, 1962 сыллаахха барыар диэри, ийэбит эмиэ айа — абытай диэбэккэ, сарсыарда хараҥаттан киэһэ хараҥаҕа диэри биир да хонук сынньалаҥа, өрөбүлэ суох кыһыннары-сайыннары доярканан, 1963 сыллаахха олохтон туоруор диэри, үлэлээбитэ. Оччотооҕу доярка ыанар ынахтарын кытта ньирэйдэрин холбуу көрөрө уонна ис-тас үлэтин эмиэ бэйэтэ толороро. Инньэ гынан дьиэтигэр киирэн аһаан эрэ тахсара.

Ийэбит аҕыйах саҥалаах, бэйэтэ бэйэтигэр сылдьар, көнө, сымнаҕас майгылаах этэ.

Дьонум иккиэн, сэрии сылларыгар тыылга үтүө суобастаах үлэлэрин иһин, «Сэрии кэмигэр үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээлинэн 1947 сыллаахха наҕараадаламмыттара. Биһиги дьоммут холхуос үлэтин өрө туппут дьон этилэр.

Мин билэр буолуохпуттан, ийэлээх аҕабыт сиртэн сиргэ көһө сылдьан ферма үлэтигэр үлэлээбиттэрэ. Ол курдук, оччолорго сайылыктааһын бигэтик киирбит кэмэ эбит. Холобура, кыһын Маачааҕа кыстаан баран, сайын Хочокко сайылыы кэлэллэрэ. Эбэтэр Куруҥ күөлгэ кыстаан баран-Кубалаахха, Макаарап Кулуһуннааҕар кыстаан баран Бордоҥҥо сайылыыллара. Чиллэҕэ кыстаан баран Бодоххо баран сайылаан турардаахтар. Бу маннык ыарахан олоххо бэйэлэрин доруобуйаларын көрүммэккэ, ньүдьү — балай сылдьан, саастарын сиппэккэ орто дойду олоҕуттан эрдэ күрэммиттэрэ. Аҕабыт өлөрүгэр мин 5 кылааска үөрэнэрим, балтым Варя 2 кылааска үөрэнэрэ, кыра бырааппыт Проня алта саастаах этэ.

1963 сыллаахха күһүн ийэбит эмискэ ыалдьан өлбүтэ, ньир бааччы олорбут ыал ыһылыннахпыт ити. Онтон кэнники биһиги интэрнээккэ, аймахтарбытыгар Сымытовтарга, таайбытыгар Ньукулайдаахха сылдьан үөрэнэн, идэ ылан, киһи — хара буолан, дьон кэккэтигэр сылдьабыт. Кырдьаҕас саҥаспыт Маарыйа кыра уоллаах кыыһы дьоннор ииттэ ыла сатаабыттарын, ханыыларыттан араарбаппыт диэн биэрбэтэхтэр, инньэ гынан, үһүөн бииргэ сылдьыбыппыт. Үтүө санааннан салайтаран, үһүөммүтүн ылбыттара хорсун быһыы буолар. Ол саҕана судаарыстыбаттан күттүөннээх көмө, билиҥҥи курдук оҥоһуллубат этэ. Кэлин ыал буолбутум кэннэ, убайдарым Миитэрэй, Хабырыыл дьиэ туттар маспын кэрдэн, киллэттэрэн, тутуһан улаханнык көмөлөспүттэрэ. Миитэрэй хойукка диэри куруук сүбэ — ама биэрэрин махтанабын.

Мин 1947 сыллаахха Дьабыга төрөөбүтүм. Ыраах фермаҕа олорор буолан, 2 сыл хойутаан оскуолаҕа киирбитим, онтон кэлин 2 сыл ыалдьан баран, 8 кылааһы 1967 сыллаахха бүтэрбитим, онтон Бүлүүтээҕи педучилищеҕа киирэн, 1971 сыллаахха, 1986 сыллаахха СГУ историяҕа салаатын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитим. Биир сыл Эдьигээн оройуонугар Кыстатыамҥа баран, интэринээккэ итээччинэн үлэлээбитим. Дойдубар кэлэн, 1982 сылга диэри учууталынан, интэринээккэ сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитим, онтон кэлин 2012 сылга диэри Сэбиэт исполкомун сэкэритээринэн, бэрэссэдээтэлинэн, дьаһалта исписийэлииһинэн үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан олоробун. Балтым Варвара Ивановна Дьокуускайдааҕы медучилищены бүтэрэн, идэтинэн дойдутугар кэлэн үлэлээбитэ, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Быраатым Проня Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун, онтон кэлин ЯГСХАны бүтэрбитэ. Үөрэҕин бүтэриэҕиттэн Таатта Чымнаайытыгар кэргэннэнэн олорор. Икки оҕолоох, 3 сиэннээх.

Мин орто дойдуга кэлбит аналбынан кэргэннэнэн, үс кыыс, икки уол оҕолоохпун. Олоҕум аргыһынан буолбут Николаева Джемма Кирилловна, 1951 сыллаах төрүөх. Хорула төрүт олохтоохторо Иванов Кирилл Антонович уонна Екатерина Иннокентьевна соҕотох маанылаах кыыстара. Марха орто оскуолатын бүтэрэн баран, Бүлүүтээҕи педучилищены бүтэрбитэ. Дойдутугар кэлэн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри оскуолаҕа үлэлээбитэ, онон кэргэним биһикки биэс оҕону бүөбэйдээн, үөрэттэрэн, үлэһит дьон гынаттаан, олохторун түстэһэн, сиэннэрбитин көрөн, 45 сылбытын иллээхтик — эйэлээхтик, бэйэ — бэйэбитин өйөһөн-өйдөһөн, саха ыалын сиэринэн толору дьоллоох олоҕу олоробут. Өссө да сиэннэрбитин көрсүһэн уһуннук олорор баҕалаахпыт диэн, төрөппүттэрин, бэйэтин олоҕун туһунан кылгас кэпсээнин Николай Иванович түмүктүүр.

Хайдахтаах даҕаны ыарахан кэмнэргэ, икки таптаһар сүрэхтэр бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн, өйөһөн, сиргэ кэлбит аналларын сиэрдээхтик толорон, дьоллоохтук олорор буоллахтарына ыарахан да чэпчиир диэни Николай Иванович кэпсээнэ эмиэ бигэргэтэр.

Николай Иванович Ньурба оройуонун Хорула нэһилиэгэр дьаһалта исписийэлииһинэн үлэлиир кэмигэр, мин Гражданскай турук аакталарын суруйар салааҕа Ньурбаҕа үлэлиирим, онон, 19 нэһилиэк дьаһалтатын исписийэлиистэрин кытта быһыччы сибээстээҕим. Хорула Ньурбаттан ыраах сытар нэһилиэк, ол саҕана суол-иис куһаҕана, массыына сырыыта аҕыйаҕа, сибээс мөлтөҕө, төлөппүөнүнэн бэрт эрэйинэн эрийэн тийиллэрэ. Аны, болдьохтоох кэмигэр, оҕо төрөөһүнүн, аҕатын быһаарар, холбоһууну, өлүүнү, биир даҕаны алҕаһа, көннөрүүтэ суох, докумуоҥҥа толорон иһээһин, ый аайы итиччэ ыраах сиртэн, хойутаппакка киллэрэн туттарааһын, эттэххэ дөбөҥ, туһугар үгүс ыарахаттардаах этэ.

Маны сэргэ, исписийэлиис Ньурбаҕа ый аайы киирэн, уонча отчуоту, тэрилтэлэри кэрийэ сылдьан туттарара. Николай Иванович буочара үчүгэйэ, толороро ырааһа, үлэтигэр кутугунаһа, эппиэтинэстээҕэ, сүүрбэччэ сыл алтыһан үлэлиирбитигэр биир алҕаһы оҥорботоҕо, биир отчуоту хойутаппатаҕа, ол курдук биирдэ сэмэлэммэтэҕэ, наар үчүгэй үлэһиттэр ахсааннарыгар сылдьыбыта. Биһиги толорбут докумуоммут архыыпка сүүс сыл хараллар буолан, киһи бу сиргэ кэлэн, олохтон барыар диэри туоһулуур докумуоннара буоларын өйдөөн, эппиэттээх сирэй кичэллээхтик сыһыаннаһара, толороро бигэтик ирдэнэрэ. Сотору сотору сокуоҥҥа уларыйыы киирэр буолан, үөрэтэр семинардары тэрийэрим, исписийэлиистэр үлэлэригэр сыһыаннаах дьаһалта араас салааларын үлэһиттэрэ кытталларын, толоруллар ирдэбиллэри билиһиннэрэллэрин ситиһэрим. Николай Иванович буолар мунньахтарга биирдэ хойутаабытын, көтүппүтүн өйдөөбөппүн. Испэр хайгыы, сөҕө, махтана саныырым, кэллиэгэлэрэ үлэһит киһи быһыытынан олус убаастыырбыт. Мунньахтарга кини толорбут докумуоннарын, исписийэлиистэргэ холобур оҥорорум. Ити курдук, бииргэ үлэлиир киһиҥ үлэтин чуолкайдык толороро, биллэн турар, үлэ уопсай туругар төһүү күүс буолара. Бириэмэ элбэҕэ буоллар, үлэһит киһиэхэ махтана ахтарыҥ, кини туһунан хайҕаан кэпсиириҥ элбэх буоллаҕа. Үлэтигэр үтүө сыһыанынан, билиитинэн-көрүүтүнэн, дьон ытыктабылын ылыан ылара. Бастыҥ киһибит, доҕорбут олоҕун оҕолоро, сиэннэрэ салҕыахтара, аатын ааттатыахтара диэн эрэнэбин, барытыгар табыллыыны баҕарабын.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ