Никитина Мария Титовна

Өбүгэлэрбит барахсаттар эмиэ дьон тэҥэ кэрэхсэнэр кэпсэллээх, баай историялаах этилэр, ол бэйэлэрэ кэм кэрдиис балысханыгар, ахсарбат буолуу тумарыгар умнулла быһыытыйбыттарын, хата, хас сир аайы нэһилиэк историятын хасыһан суруйааччылар баар буолан, олорон ааспыт биир дойдулаахтарын, дьоллоох олоҕу эт илиилэринэн уһансыбыттар ааттарын үйэтитэллэрэ кэрэхсэнэр, үтүө дьыала.
“75 сааспын ааһан олорон ааспыт олохпун анааран көрдөхпүнэ түөрэхпин түһэрбит төрөөбүт түөлбэбэбр олоҕум биэс гыммыт биирин эрэ олорбут эбиппин.Төһө да пенсияҕа тахсан Дьокуускай куоракка көһүөхпэр дылы төрөөбүт оройуонум нэһилиэктэригэр, Ньурбаҕа үөрэммитим, үлэлээбитим, олорбутум иһин үлэ-хамнас үлүскэнигэр, дьиэ-уот, оҕо түбүгэр үтүрүттэрэрн төрөөбүт-үөскээбит Хаҥаласпар, тапталлаах Эбэбит кэрэ биэрэгэр турар Ампаардаахпар сылдьарым сылтан сыл аҕыйаан иһэр. Ол аайы ойор күннээх оҕо сааһым ааспыт кэмнэрэ, атах сыгынньах сүүрэн элэстэммит былыргы ыллыктарым омоонноро, Эбэм эмис собото, куһа, оҕуруокка,окко бииргэ үлэлээн ааспыт табаарыстарым, убай-эдьиий дьоннорум сырдык мөссүөннэрэ, былыргы саха балаҕанын ис-тас көстүүлэрэ, оскуолатаааҕы сылларым түүлбэр киирэллэр, харахпар бу көстөн кэлэллэр. Ол иһин да өбүгэлэрбит: “Дойду ахтылҕаннаах, өтөх төҥүргэстээх”-диэн этэн эрдэхтэрэ» — диэн ахтыытын саҕалыыр Мария Титовна.
Олорон ааспыт сыллар өрүс сүүрүгүн курдук устан ааһан истэхтэрин аайы, бары-барыта умнуллан, быстах эрэ өйдөбүллэр хаалан хаалаллар. Ол иһин кылгас ахтыыга барытын ситимнээн, сааһылаан суруйуу үгүс өттө киирбэккэ хаалар.

Мария Титовна 1944 сыллаахха сэтинньи ый 20 күнүгэр Ньурба оройуонун I Хаҥалас нэһилиэгин Ампаардаах түбэтигэр колхозтаах дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Аҕата Никитин Тит Иванович 1895 сыллаахха Хайах уоппут диэн сиргэ төрөөбүт. Дьоно элбэх оҕолоох буолан уолларын Харытыана диэн кэргэннээх Ачыака уола диэн оҕото суох ыалга иитийэх биэрбиттэр. Онон төрөөбүт дьонунан Антонов диэн буолуохтааҕын Никитин диэн араспаанньаламмыт. Тит Иванович эдэригэр сахаҕа улахан уҥуохтаах, бэйэтин кыанар-хотунар, сырдык ыраас хааннаах киһи этэ. Кини бииргэ төрөөбүттэритттэн Мария Титовна Сороһун Сөдүөтү өйдүүр. Сөдүөт оҕолоруттан Мааппаны, Татыйыынаны, Ылдьааны, Куонааскы Ньукулайы билэттиирэ. Мааппа (Сороһун кыыһа Мааппа диллэрэ) бастакы кэргэниттэн оҕоломмута өлөн, баллта Татыйыынаттан уол оҕону ииттибитэ. Ньурбаҕа көһөн киирэн өлүөр диэри олорбута. Уола кэргэннэнэн, хас да оҕолонон, ийэтин көрөн-харайан бу орто дойдуттан атаарбыта. Татыйыына кэргэнэ эрдэ өлөн элбэх оҕолоох огдообо хаалбыта. Тыаҕа олорбут буолан Мария Титовна бу Ньурбаҕа олорбут эдьиийдэрбин да, оҕолорун да үчүгэйдик билбэт. Ылдьаа (Дьогдьоорой) Мархаҕа олохсуйан, кэргэннэнэн элбэх оҕолоох ыал аҕата буолбута. Кини улахан кыыһа Маарга олорор Антонова (билигин Николаева) Мария Ильиничнаны кытары билиҥҥэ дылы “эн-мин” дэһэн билсэ сылдьаллар. Мария Ильинична Акана оскуолатыгар пионер баһаатайынан үлэтин саҕалаан баран, Бүлүү педучилищетын бүтэриэҕиттэн өр сылларга Маар детсадыгар воспитателинэн, сэбиэдиссэйинэн үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. Атын оҕолор Марханан, атын оройуоннарынан ыал буолан ууһаан-тэнйэн, билигин бэйэлэрэ эһээ-эбээ буолан олороллор. Ньукулай Кононов (Куонааскы) эмиэ элбэх оҕолоох ыал аҕата этэ. Кэргэнэ Маайалыын иккиэн Маарга тракторист идэтигэр үөрэнэн үлэлэрин Хаҥалас Ампаардааҕар саҕалаабыттара. Маайа кэлин элбэх оҕолонон, бэкээринэҕэ өр сылларга биэкэринэн үлэлээбитэ. Ньукулай хас да сыл оҕуруокка Иванов Дмитрий Гаврильевич (Сыннык Миитэрэй) биригээдэтин бастыҥ үлэһитэ этэ. Ньукулайдаах оҕолоро эмиэ араас сиринэн тарҕанан кырдьаҕас ыал ийэлэрэ, аҕалара, бэйэлэрэ эһээ-эбээ буолан олороллор.

Мария Титовна аҕата 30 сааһыгар ыал буолбут. 18 саастаах кыыс тулаайах хаалан аймахтарыгар иитиллэ сылдьарын кэргэн кэпсэтэн, Хайах уоппукка сүгүннэрэн аҕалбыт. Уонча сүөһүлэнэн, хас да оҕолонон ыал сиэринэн олорбуттар. Бастакы оҕолоро Дьөгүөр 1926 сыллаахха, иккис оҕолоро Дуунньа 1928 сыллаахха төрөөбүттэр. Үсүһүнэн кыыс оҕо төрөөн баран 10-ча саастааҕар тымныйан өлбүт. Эмиэ ити кэмҥэ аны кэргэнэ эмиэ тымныйан ыалдьан өлөн хаалар. Бу сэрии буолуон аҕай иннинэ эбит.

Ити кэмҥэ Мария Титовна төрөөбүт ийэтэ Афанасьева Мария Федотовна кэргэнэ Васильев Киргиэлэйтэн арахсан дьонугар билиҥҥи Маар нэһилиэгин Одьулуун түбэтигэр Эбэ кытыытыгар 7 саастаах уолун Ньукулайы (Васильев Николай Григорьевич-Чохооччу) илдьэ кэлэн олорбут. Кыыһа Мааппаны (Васильева Марфа Григорьевна) аҕата бэйэтэ илдьэ хаалбыт. Ийэтин аҕата элбэх оҕолоох Дьоттуок Чыычааҕа Сөдүөт диэн киһи эбит. Онон икки оҕолордоох дьону дьон ыйан холбоспуттар. Дьэ бу дьон холбоһон Ампаардаахха көһөн олордохторуна Мария Титовна төрөөбүт. Кини иннинэ икки оҕо төрөөн баран кыраларыгар өлбүттэр. Сэрии сылларыгар аҕабын кырдьаҕаһынан сэриигэ ыҥырбатахтар, онон ийэлээх аҕам «Кыһыл сухаһыт» колхозка сэриигэ барбыт эр дьону солбуйан араас үлэҕэ сылдьыбыттар.

1944 сыллаахха убайа Дьөгүөр 18 сааһын туолан, атырдьах ыйыгар сэриигэ ыҥырыллан барар, Японияны утары сэриигэ кыттар. Забайкальскай фронт 61-с Хинганнааҕы Кыһыл знамялаах танковай дивизияҕа рядовой ытааччыннан сылдьыбыт. Сэрии бүппүтүн кэннэ салгыы армияҕа сулууспалаан 1950 сыл ыам ыйын 13 күнүгэр демобилизацияламмыт. Мария аҕата уолун наһаа кэтэһэрин өйдөөн хаалбыт. Дьөгүөр дойдутугар кэлэн, Дьокуускайга киномеханиктар үөрэхтэрин бүтэрэн, Ньурба оройуонун нэһилиэктэригэр, Саккырыырга (билигин Эбээн-Бытантайга) үлэлээбитэ. Бастакы кэргэниттэн икки оҕолооҕун истэр эрэ эбит, билсибэтэх, онон билигин сибээһэ суох. Тулагы Киллэмҥэ киномеханиктыы олорон иккис кэргэниттэн уоллаах уонна кыыстаах. Кэлин кэргэнинээн иккиэн харахтарынан көрбөт буолан Капитоновкаҕа инбэлииттэр дьиэлэригэр олорон өлбүттэр. Онон сэрии бэтэрээнин быһыытынан кыбартыыра ылбакка, араас льготаларынан туһаммакка бу олохтон барбыт.
Сэрии саҕана төрөөбүт оҕону, колхоз күүстээх үлэтигэр аччык аҥардаах сылдьар ийэтэ үүтэ суох буолан эмнэрбэтэх. Онон аҕыйах ыйдаах оҕо атаҕа олох токуйбат үһү. Колхуос мунньаҕар аҕата, барааҥкатын иһигэр туруору уктан баран, курданан кэбиһэрэ үһү. Ону ытаатаҕына соһуйан, дьон оҕолоох олорорун билэллэр эбит.

Саас халлаан сылыйан, от-мас көҕөрөн эрдэҕинэ, Хоруолдьа оҕонньор сылдьан: “Бэйи, бу кыыскыт сирэйэ-хараҕа сытыы, өлүө суох. Тыллан эрэр талаҕынан «Тэҥнээхтэриҥ бары куотан эрэллэр»-дии-дии таһыйан биэриҥ”-диэбит. Онтон ыла тиллэн, кэмигэр хааман киирэн барбыт.

Тит Ивановиһы дьон кыанар-хотунар үлэһитинэн билэллэр эбит. От охсуутугар 1,5 гектар сири улаханнык тириппэккэ-хоруппакка охсоро үһү. Марха оскуолатыгар нэһилиэктэртэн киирэн саһаан охсор сорудахтаахтарыгар, Тит Иванович Ампаардаахтан сарсыарда сатыы баран, сүгэннэн далгычыак маһы биир саһааны туруоран баран, 3 чаастан айаннаан төттөрү кэлэр эбит. Кини күһүн мас бэлэмнээн баран, күн уһаан, халлаан арыый сылыйдар эрэ, оҕус сыарҕатын, кыраабыл, атырдьах оҥорон колхуоһугар бэлэмнээн барара, онон күн бокуойа суох барара. Итинник күүстээх үлэттэн, сотору-сотору сиһинэн сыыллан хаалан, сиһигэр сүбэчи итии буоскатын кыыһыгар Маайаҕа куттаран түөннэтэрэ. Онтон кэлин сиһинэн олох бүк түһэн хаалбыт. Аҕата кыыһыгар Маайаҕа олох оҕо эрдэҕиттэн сылаас сымнаҕас сыһыаннааҕа. Ампаардаахха олордохторуна, оһох иннигэр олорон, киниэхэ анаан, “Миинньик ырыата” диэн, араастык туттан-хаптан, куолаһын уларыта-уларыта ыллыырын сэргээн истэрэ. Мария Титовна биирдэ, Айах Баһылайдаах хас да буолан хоммуттарыгар, дьон мустан, олоҥхолуулларын истибитин өйдөөн хаалбыт. 1961 сыллаахха Ампаардаахтан дьиэлэрин Хаҥаласка көһөрөн аҕалан киирии аартыкка сыыр анныгар туппуттар. Ити кэмҥэ Семен Петрович Гаврильев кулуупка сэбиэдиссэйинэн үлэлиирэ, үлэ-хамнас күөстүү оргуйара. Семен Петрович хаайан, Тит Ивановиһы кулуупка туойтаран турардаах эбит. Ол саҕана бука 70-чата буолуон сөп. Үчүгэй баҕайытык туойан баран, бүтэригэр куолаһа кэһиэҕирэн сөтөллөн хаалан, уонна хаһан да сыанаҕа сөбүлэһэн тахсыбатах.
Салгыы Мария Титовна маннык кэпсиир: “Ампаардаахха олорон оҕо сааһым өйдөбүллэриттэн күһүҥҥү идэһэ итирин көмүлүөк оһох суоһугар саллан сиирбин, муус түннүгү кырыатыырбын, сэлиэһинэй, ньэчимиэн бурдугуттан оҥоһуллубут алаадьы сытын саныыбын. Оҕолордуун «Мунду күөлүгэр» бурдук быһа сылдьар ийэбэр барарбар аһыҥаҕа анаан хаспыт ханаабаларын ойон ааһарбын өйдүүбүн. Улахан баҕайы тойон аһыкалар этэрбэһим иһигэр киирэллэрэ, оннук элбэх буолара. Дьоммутугар тиийэн ыһыктарбытыттан ымдаан иһэр, лэппиэскэ сиир этибит. Уот кураан дьыллар турбуттарын, тыа баһаардара туран, күн кытаран турарын өйдүүбүн. 6 сааспыттан 9 сааспар диэри сайын аайы, эдьийим Дуунньаҕа оҕо көрөрүм, онон оонньуур да бириэмэ суох буолара. Нулевой кылааска Үөдэй начальнай оскуолатыгар эдьийбэр Марфа Григорьевнаҕа үөрэттэрэ ыыппыттара. Нулевой кылааска 10-ча буолан үөрэммиппит. Онно миигин кытары Андреев Коля, Семенов Валерий, Семенова Ариша, Тимофеева Дуня, Григорьев Ганя, Осипова Шура уо.д.а. бииргэ үөрэммиттэрэ. Эдьийим саҥардыы Бүлүү педучилищетын бүтэрэн үлэлээн эрэрэ. Онон ийэм миигин үөрэхтэммит улахан кыыһым балтын илдьэ сылдьан үөрэттин диэн, ыанар ынах сэтиилээн ыытан турар. Бу сааһыран, олох олорон санаан көрдөххө, эдьийбит Марфа Григорьевна биһиги туспутугар оҥорбут үтүөтэ тугунан да кэмнэммэт үтүө санаа холобурунан буолар».

Мария Титовна аймах-билэ дьонун билигин да истиҥник саныыр. Бэрт кыра сааһыттан эдьиийигэр Марфа Григорьевнаҕа, бииргэ төрөөбүт убайа Николай Григорьевич дьиэ кэргэннэригэр хардары—таары сылдьан, олорон, олох суолун солоноругар эмиэ улахан өйөбүл буолбуттара. Кэлин үлэһит, ыал да буолан баран, ыраах да олордор, эдьиийдээх убайыгар оҕолорун батыһыннарбытынан Хаҥалаһынан, Сунтаарынан баран кэлэрэ. Бу орто дойдуттан араҕыахтарыгар дылы сибээһин быспатаҕа. Билигин эдьиийдээх убайын оҕолорун кытта билсэ-көрсө олорор, үөрүүлэрин-хомолтолорун тэҥҥэ үллэстэллэр.

Ийэтэ 1-гы кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, 1954 сыллаахха кулун тутар ыйга Ньурба балыыһатыгар киирэн, оҕолонон баран, улахан зобтаах буолан, тыына хаайтаран өлбүт. Ийэтэ ол да иннинэ, Марха балыыһатыгар өр сыппыта. Онон даҕаны буолуо, эрдэттэн эдьийигэр сыһыардаҕа.
Иккискэ үөрэнэ сырыттаҕына аҕата үсүһүн кэргэннэммит. Саҥа ийэтин аата Афанасьева Мария Васильевна диэн этэ. Маарыйаны кыра эрдэҕиттэн фермаҕа алтыспыт буолан, уонна ийэҕэ баҕара сылдьар киһи быһыытынан, тута “Ийээ” диэбитинэн барбыт. Маачаха ийэтин уола Баһылай (нэһилиэккэ дьон Мойуор Афанасьев диэн ааттыыра) сымнаҕас сыһыаннаах киһи этэ. Быраата Коля (дэриэбинэҕэ Унтер диэн ааттыыллара) совхоз Хаҥаластааҕы отделениетын биир бастыҥ тракториһа этэ. Убайа Баһылай сайынын фермаҕа бостуугунан, кыһынын тас үлэһитинэн, кэргэнэ Өрүүнэ ыанньыксытынан үлэлээбиттэрэ. Кинилэр уолаттара олоххо миэстэлэрин бигэтик булбут ыал аҕалара, эһэлэрэ буолан олороллор.

Мария Титовна оҕо сааһа Ампаардаахха ааспыт буолан, Большоев оҕонньор саас эрдэттэн парниктарга оҕуруот аһын олордорун көрө улааппыт. Парниктары араамаларга тиириллибит маҥан өҥнөөх бязь матырыйаалынан бүрүйэллэрэ, ол саҕана хантан пленка кэлиэй. Кыра сылдьан улахан дьону кытта хаппыыста олордон, уу кутан, үөннээн, бииргэ сылдьара. Сороҕор окко сылдьыһан оҕус сиэтэрэ, бугул түгэҕэ харбыыра. Оччотооҕу оҕо дьиэтигэр олорбот, бары ити курдук үлэлииллэрэ. Арай үлэлэрин күнэ киһи аҥарынан кээмэйдэнэр эбит, баҕар өссө кыра да буолуо, ону оҕо дьон аахсан көрбөтөх буоллахтара. «Оҕо атаҕа – ыт атаҕа»- диэн наар сүүрүүнэн сылдьаллара. Ампаардаахха бииргэ үөскээн, алтыһан ааспыт кыргыттарын Мария Титовна: Бөтрүөбэ Маайаны, Баһылайаба Биэрэни, Хабырылайаба Маайаны, Кудаайаба Маайаны, Болсуойаба Наастаны истиҥник санаан ахтар. Ахсыс кылааһы бүтэрэн баран оҕуруокка Иванов Лүөҥкэни, Васильев Баасканы, Гаврильев Сэмэни кытта бииргэ үлэлээбиттэр.

Мария Титовна кэпсээнин маннык салгыыр: “Тохсус кылаас кэнниттэн үчүгэй ньирэй көрөөччү Кириллина Аана көрбүт 80 ньирэйдэрин Тимофеева Дуунньалыын көрөн сайылаабыппыт. Үчүгэй үлэбит иһин күһүн мунньахха остуол чаһытын биэрбиттэрэ. Оскуолатааҕы сылларбыттан санаатахпына Мария Петровна уонна Татьяна Васильевна диэн, саҥа үөрэҕи бүтэрэн кэлбит Сунтаартан төрүттээх учуутал кыргыттары өйдүүбүн. Мария Петровна 4-с кылааска биһиэхэ кылаас салайааччыта этэ. Сайын оскуола пришкольнай учаастагын салайан үлэлэппиттэрэ, араас үүнээйини барытын олордор этибит. Онон 5-6 кылаастарга ботаника саамай сөбүлүүр уруокпут буолбута. Күһүн оскуолаҕа кэлэрбитигэр эбэһээт гербарий оҥорон аҕаларбыт, онтубутун уруокка туттарбыт. Математика, физика уруоктарын Прокопьев Василий Иванович үөрэппитэ. Бэйэм даҕаны кыра эрдэхпиттэн суот уруогун сөбүлүүр этим. Учууталбыт физиканы үөрэтэригэр опыт оҥорон көрдөрөрө, биһигини оҕолору аһара дьиктиргэтэрэ. Нуучча тылыгар 6-7 кылаастан Вера Моисеевна үөрэппитэ. Биһиги кылаастан нуучча тылыгар Ариша Семенова, Иза Васильева, Коля Андреев үчүгэйдик үөрэнэллэрэ. Хаҥаласка үөрэнэр кэммэр директорынан Иванов Николай Маркович үлэлиирэ. Биһиэхэ географияны, историяны биэрэрэ. Музыка учууталынан Кочнев Николай Иннокентьевич этэ. Кини скрипкаҕа үчүгэйдик оонньуура. Элбэх да ырыаны үөрэппитэ. Күһүн аайы үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрэ походтуу барарбыт. Биир оннук сырыыбытыгар Сатаҕа өрүскэ бара сылдьыбыппытын өйдүүбүн. Сэттискэ үөрэнэ сылдьан комсомолга киирбиппит уонна миигин комсомольскай тэрилтэ секретарынан талбыттара. Ол иннинэ учком председателэ этим. Сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан сааскы каникул кэмигэр Ньурбаҕа пионерскай актыып лааҕырын тэрийэн Дьокуускайтан кытта кэлэн оҕолору үөрэппиттэрэ. Амакинскай экспедиция хонтуоратыгар экскурсияҕа илдьэн алмаас тааһы көрбүппүн өйдүүбүн. 7-с кылааһы үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрбитим уонна сайын аайы колхуоска үлэлээбитим иһин Ньурба оройуонуттан 18 оҕо буолан Москваҕа күүлэйдии барбыппыт. Онон Дьокуускайы көрбөккө эрэ Москваны көрөн турардаахпын.
Марха оскуолатыгар биэс буолан үөрэнэ барбыппыт. Онуһу икки кылааһы холбоон 22 буолан бүтэрбиппит. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан кыра кылаастарга баһаатайынан, пионерскай секторынан уонна комсомольскай тэрилтэ секретарынан талыллан үлэлээбитим. Өрөбүл аайы Дибдир ферматыгар дояркалары солбуйа тахсарбыт.

1963 с. Марха оскуолатын бүтэрэн Магадаҥҥа 1-3 куурустарга үөрэнэ сылдьан сайын эмиэ оҕуруокка үлэлээн син ботуччу хамнастаах тиийэрим. Үһүс куурус кэнниттэн Өктөөп бырааһынньыгын кэнниттэн дьиэбиттэн 10-ча киилэлээх баһыылка туппутум. Онтум үчүгэй үлэм иһин сылгы этэ биэрбиттэрин ыыппыттар эбит. Бииргэ үлэлээбит дьоммун Куонаанап Ньукулайы, Самыырап Дьөгүөрү, Баһылайап Уйбааны, Хабырылайап Сэмэни,биригэдьиир Миитэрэй оҕонньору олус үчүгэйдик саныыбын. Иллээх баҕайы биир дьиэ кэргэн курдук этибит. Дьэ бу курдук дьоллоох да, түбүктээх да оҕо сааһым төрөөбүт-үөскээбит Эбэбит кытыытыгар ааспыта. Билигин дойдубар тиийдэхпинэ урут үлэ-хамнас ньиргийэн олорбут сирэ быраҕыллан, бааһыналар сыыс отунан саба үүнэн туралларын, Эбэ кытыытынааҕы мас-от кэхтэн турарын, сир аһа мэлийбитин, барыта тоҕута тэпсиллибитин көрдөхпүнэ санаам түһэр. Бу сиргэ урукку курдук үлэ-хамнас хаһан эмэ ньиргийиэ дуо диэн санаалар үүйэ-хаайа туталлар.Аҕам 1967 сыл сайыныгар от ыйыгар ыалдьан өлбүтэ».

Мария Титовна 1968 сыллаахха Магаданнааҕы пединституту бүтэрэн физика, математика учуутала идэлээх дойдутугар Ньурбаҕа кэлбит. Магадаҥҥа өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан аан бастаан 50 студент мустаннар, сүрдээх үчүгэйдик үөрэнэн, олорон ааспыппыттар. Бииргэ үөрэммит оҕолоруттан өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр үлэһит дьон буолбут Мучин Матвей Васильевич, бэйэтэ авторскай оскуолалаах Алексеева Нина Афанасьевна уо.д.а. ааттарынан киэн туттар. Кэргэнэ Иванов Юрий Наумовичтыын педагогическай үлэлэрин кини дойдутугар Хорула аҕыс кылаастаах оскуолатыгар саҕалаабыттар. Хорулаҕа барыта 9 сыл үлэлээбит сылларын унньуктаах олох суолугар маҥнайгы хардыылары оҥорбут бэлиэ кэмнэринэн ааҕаллар.
1977 сыл күһүнүгэр Юрий Наумовиһы Маар орто оскуолатын дириэктэринэн ананан, 4 оҕолоох ыал көһөн киирэн, Маарга 6 сыл олорбуттар. Манна Юрий Наумович Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлии олордоҕуна, 1983 сыллаахха Райкомҥа үлэҕэ ыҥыран, Ньурбаҕа көһөн киирэн, Мария Титовна Убайаан оскуолатыгар физика, математика учууталынан үлэлээн, 1986 сыллаахха Федоров Михаил Прокопьевич районоҕа учебник фондатын методиһынан үлэҕэ ылбыта. Үлэлиир сылларыгар олорор дойдубут ыһыллан, туохха барытыгар ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаланан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн учебнигынан, кинигэнэн хааччыллыы боппуруоһа сүрдээх уустук эбит. Кинигэ маҕаһыыннара куоракка да, улуустарга да бары сабыллан хаалбыттар. Сыл аайы программа уларыйан, ханнык учебнигынан үөрэнэриҥ биллибэт кэмнэрэ эмиэ бааллара. Аны, 1990 сыллаахха Ньурба 1-гы нүөмэрдээх оскуолата умайан хаалбыт. Онон оскуола библиотекара Альбина Алексеевналыын Сунтаарынан, Үөһээ-Бүлүүнэн учебник көрдөһөн сороҕо эргэ да буоллар 10-ча куул кинигэни аҕалан уонна Ньурба оскуолалара көмөлөһөн, үөрэх дьылын син бэлэмнээх көрсүбүттэрэ. Үлэлээбит кэмнэригэр библиотекардары ордук чорботон, Ньурба 1-гы нүөмэрдээх оскуолаттан Альбина Алексеевна Анисимованы, Убайаантан Акулина Ивановна Токусарованы, 3 нүөмэрдээх оскуолаттан Павлина Михайловна Чиряеваны, Хорулаттан Александра Елисеевна Кюдякованы ахтар.

2000 сылтан алта сыл устата Ньурбатааҕы киэһээҥи оскуолаҕа үлэлээбитэ. 2006 сылтан Дьокуускай куоракка көһөннөр, бочуоттаах сынньалаҥҥа олорон, оҕолоругар күүс-көмө буолаллар, сиэннэрин, хос сиэннэрин көрсөллөр. Биэс оҕолоро бары үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, араас салааҕа үлэлии-хамныы сылдьаллар.

«Күн-дьыл хотоҕостуу субуллар, киһи сөҕүөх курдук түргэнник устан ааһар. Ол усталаах-туоратыгар оҕо сааһым кэмнэрэ, Үөдэй, Хаҥалас, Марха оскуолаларыгар үөрэммит сылларбыт харахпар, өйбөр-санаабар субу бэҕэһээҥҥи курдук көстөн кэлэллэр. Ханна да олордорбун төрөөбүт дойдубун ахтан сыллата сайын эбэтэр кыһын баран көрөн кэлэбин. Дойдубар сырыттахпына доруобуйам туруга хайдах эрэ тупсар курдук саныыбын. Дьонум-сэргэм үлэлээх-хамнастаах, сүөһүлээх-астаах, чөл олохтоох буоларгытыгар баҕарабын. Ыччаттар үөрэнэн үлэһит буолан дойдуларыгар кэлэн сөптөөх үлэ булан, эбэтэр саҥа үлэ миэстэтин тэринэн нэһилиэк сайдыытыгар төһүү күүс буолуҥ диэн алгыспын тиэрдэбин-диэн кэпсэтиитин түмүктүүр Мария Титовна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Сэрии сылларын оҕото, Саха өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, Саха өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин систематын бочуоттаах бэтэрээнэ, Ньурба оройуонун үөрэҕин сайдыытыгар кылаатын иһин бэлиэ хаһаайына. Ити курдук Мария Титовна 38 сыл норуот үөрэҕириитигэр, ол иһиттэн 25 сыл учууталынан, 13 сыл Ньурбаҕа үөрэҕирии салаатыгар үтүө суобастаахтык үлэлээбит, биир дойдулааҕым үлэһит үтүөтэ киһи. Эдэрдии эрчим эҥэрдэстин, сырдык санаа кынат буоллун, үөрүү-көтүү арыаллаатын, дьол дьиэҕитин толордун диэн баҕа санааннан бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ