Никифорова Мария Алексеевна

«Үтүө киһи олоҕо үс үйэ тухары ахтыллар»

Хас биирдии нэһилиэккэ, үтүө дьон олорон ааспыт олоҕун үйэтитэр, дойдутун үлэһит дьонун билиһиннэрэр дьон баара олус кэрэхсэнэр. Ньурба оройуонун Түмүк нэһилиэгэр олорор, үөлээннээҕим, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Эйгэ” уопсастыбаннай түмсүүгэ уонтан тахса сыл алтыһан, бииргэ үлэлэһэр биир санаалааҕым Валентина Васильевна Егорова оннук дьоннортон биирдэстэрэ буолар. Кини нэһилиэгин дьонун олорон кэлбит олохторун, сыралаах үлэлэрин, оҥорбут үтүөлэрин үйэтитиигэ сыратын ууран, үлэлэһэн кэллэ. Кинигэҕэ, хаһыакка, араадьыйаҕа кэпсэтэн, суруйтаран, ону таһынан, Дьокуускай, Ньурба түмэллэрин архыыбыгар туттарар. Онтон бу ахтыыны эмиэ Валентина Егороваттан ылбытым.

Биһиги эбэбит Никифорова Мария Алексеевна 1904 сыллаахха төрөөбүт диэн суруллара да төһө чуолкайын туох билиэй. Кэпсииллэринэн, ол саҕанааҕы дьон төрөөбүт сыллара чуолкайа суох буолара, үксүн, икки-үс сыл хойутатан, ол эбэтэр, төрөөбүт оҕоҕо, ол иннинэ «турбатах» оҕо аатын биэрэллэрэ үһү. Малдьаҕар үрэҕин баһыгар Хаалыҥҥа, Сомоҕотто улахан уола Өлөксөйдөөх диэн сүөһү-сылгы ииттэн, бултаан ииттинэн олорор ыалга, бастакы оҕонон төрөөбүт. Дойдутун олох остуоруйа дойдутун курдук кэпсээччи. Ийэ-аҕа, икки эбээ, икки эһээ тапталларыгар таалалаан дьоллоох оҕо сааһа ааспыта. Аҕата, аҕатын инилэрэ булт арааһын бултуулларын, балыктыылларын, кини кэпсииринэн, күөскэ кэмнээн сара куһу эпчиргэнэн өлөрөн киллэрэллэр эбит, ол курдук тыытыллыбатах айылҕа буоллаҕа. Аҕатын инитэ Кыһыттаан Уйбаан бэйэтэ кырыымпа оҥостон оонньуур идэлээҕэ үһү, араас көтөр сүүрэр саҥатын бары «ыллатара» диэччи. Аны ийэтэ эмиэ биир дьикти дьарыктаах эбит, сылгы кылынан муҥха, илим таҥара, сиэлинэн ынах быатын таһынан, сөрүөлэри, сэлээппэлэри, чуккулары оҥороро үһү.

Дьэ оннук улаатан, эргэ барар сааһа кэлэн, Никифоров Алексей Александрович (Мутук Өлөксөй) диэн киһиэхэ кэргэн тахсан Чуукаарга тиийэр. Кэргэнэ оччотооҕу холхоустаах киһи сиэринэн от- мас үлэтин таһынан кыһын убайынаан Моисейдыын «бэдэрээт көтөҕүүтүгэр» — диэн холхуос этин-арыытын тиэйэн атынан инньэ көмүстээх Алданынан, Ааллаах Үүнүнэн сылдьара үһү. Эбэм ол бириэмэҕэ соҕотоҕун дьиэтин, сүөһүтүн-аһын көрүнэн, эмиэ холхуоһугар көлөһүн күнүн толорон олордоҕо. Сэрии саҕана уот кураан буолан, от-бурдук үүммэккэ Бүлүү оройуонун сирдэринэн Үгүлээтинэн, Тылгынынан «от сии» диэн ааттаан, колхозтарын сүөһүтүн үүрэн, хас да ыал буолан, икки төгүл кыстаан кэлбиттэрин, онно ыалласпыт, аара кэлэ-бара түһүүлэммит ыалларын эмиэ истиҥ баҕайытык ахтааччы.

Ыал буолан алта оҕону төрөппүтүттэн соҕотох биһиги ийэбитин тутан хаалаахтаабыттар.Улахаттара бары син тилэхтэрэ харааран, саҥарар-иҥэрэр буолан иһэн «ааһан» хаалаллара үһү. Аны эһэбит сэрии бүтэһик сылларыгар ыҥырыллан Аҥхара, Чита куораттарга үлэ фронугар сылдьан, ыалдьан инбэлиит буолан көтөҕүллэн кэлбитин ыарыылаан, бүөбэйдээн атаҕар туруорбут. Эһэбит соҕотох кыыстара, биһиги ийэбит Акулина Алексеевна, Чаппанда уолугар Матвеев Аркадий Акимовичка кэргэн тахсан ыал буолбутун көрөн, дьоһуннук алҕаан туттаран баран 1964 сыллаахха өлбүт.

Эбэбит доҕорун көмүс уҥуоҕун көтөҕөн баран, кыыһын батыһан Ньурбанан, Марханан, Маарынан көсүһэн, алта сиэннэрин харайсан, дьиэни бары дьаһайан олорбута. Хос сиэннэрин, биһиги оҕолорбутун, барыларын көрбүтэ. «Хараҕым көрбөт, ол кинилэр бэйдиэ баран хааллахтарына мин хантан булабын» диэн олох батыһа сылдьааччы. Ол сүүстээх эбэбэр оҕолорум хааллахтарына олох кимиэхэ да хаалбыттарынааҕар бөҕөх сылдьааччыбын. Бэйэтэ тоҥнум дии санаата да ылан таҥастарын халыҥатан кэбиһэр идэлээҕэ. Оҕолор үгээрдээтэхтэринэ дьэ киэҥ таҥарата аччыыра. Эмп-том таһан дьиэтин, биһиги икки ардыбытыгар «дэйбиирдэнэн» көрөөччү.

Дьэ аны, тойугар-оһуохайыгар киирдэхпинэ, эбэм былыргаттан сүрдээх көхтөөх баҕайы эбит, бу санаатахпына, улахан бырааһынньыктарга ийэлээх аҕабыт миитинигэр, кэнсиэригэр сылдьан кэллэхтэринэ «сахалыы үҥкүүлээн эрэллэр» диэн буоллаҕына хайаан да сылдьан сэргэхсийэн кэлээччи.

Онтон хойут биһиги улааппыппыт кэннэ, бэйэтэ кыралаан оһуохай таһаарар, эмээхситтэргэ түһүлгэлэнэр буолбута. Ыаллара, киниттэн эдэр эбээлэр, «кыргыттарым» диэн ааттыыра, Николаева Мария Даниловна (Һахаараба Маайам диэччи) Борисова Анна Егоровна (Ааныскам диэн буолар) киирэн, бээ онтуҥ син добуочча өр оҥостор, ону кэтэһэн илдьэ барааччылар. Араас күрэхтэргэ кыттан, оччотооҕуннан, курустаал иһит эҥин диэбит курдук илии тутуурдаах үөрэн- көтөн кэлээччи.

«Эдэриттэн олох дьарык гымматаҕа. Ол оҕолорун аһыытын эҥин сүгэ сылдьан оһуохайдыыр көрдөөх буолуо дуо, ити эһигини улаатыннаран санаата кэлэн, иллэҥсийэн сылдьар» диэччи ийэбит. Кыра сиэннэрин, хос сиэннэрин көтөҕөн олорон туойар идэлээҕэ, куолаһа аһаҕас, чөллөркөй баҕайы этэ, хоһооно оттон үөрэҕэ суох, дьиэ-тиэргэн киһитин сиэринэн оту-маһы, саас, сайын кэлиитин үөрүүтэ, Улуу Элиэнньиҥҥэ, хомуньуус баартыйаҕа махтал быһыылааҕа. Ыал буоларбытыгар, дьиэ тутуннахпытына үөрүүгэ-көтүүгэ алгыстыыра. Бэйэтэ даҕаны, «Ээ, ол мин билигин кэлэн оһуохайдьыт аатырыам дуо, таах дьон көҕөр»- диирин курдук, ыһыах эҥин түһүлгэтин тутуспатаҕа.

Аны былыргы саха ыалын тутулун, үөрүйэхтэрин барытын илдьэ сылдьааччы, тарҕатааччы этэ. Ол биһигини харайарын, сүөһүлэрин көрөрүн таһынан, ииһэ-күүһэ бөҕө, ынах, сылгы тыһын имитэн унтуу тигэригэр талкы талкылааччы биһиги этибит, сиэл тыытыыта, иҥиир сап утахтааһына диэн эмиэ үлэлэр баар буолааччылар. Кими таба туппутунан. Биһиги сүрэҕэлдьээн сыыһа- халты туттаран, «сүтэн» хаалар буоллахпыт дии. Туостан ыаҕайа арааһын тигээччи, туоһун кырадаһынынан бу маннык гыныллар диэн, ыас өрөн эмиэ көрдөрөөччү. Кылынан, сиэлинэн үчүгэйкээн баҕайы таҥалай ойуулаах, лиэнтэлээх, чуораанчыктардаах кулунчук сулара, көнтөһө диэни хаппыта баар. Аны, былыр маннык үлэ баар этэ диэн, дьиэбит урукку хаһаайына Мырыһый ампаарыгар хаалбыт суоруна тааһын уолаттарынан көтөхтөрөн киллэрэн, уйа дьааһык оҥорон олордон биэрбитэ, кэлэ-бара куурусса бурдугун эрийэн “курулата» оонньооччубут. Бу санаатахха, итинник бэйэтэ билэринэн, өбүгэ үгэһигэр чугаһата сатаабыт эбит. Ол иһин, норуокка бэргэнник этэллэр эбит, саха киһитэ оҕону батыһыннара сылдьан үөрэтэр диэн.

Санаатыгар иитийэхтээн сылдьыбыт эбэтин туһунан ахтыытын сурукка тиспит Маар сэлиэнньэтэтигэр олорор, үлэлиир улахан сиэнэ Татьяна Аркадьевна Егорова. Эбэҕит баҕарбытын курдук олорон, үлэлээн, дьоллоох олоҕу түстэһэ, саргытын салайса сылдьыҥ диэн баҕа санааннан түмүктүүбүн.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта,

 

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ