Михайлова (Кузьмина) Аграфена Гаврильевна

 

Чаппандаҕа 6 сааспар диэри, сиртэн оту хомуйан сиэн сылдьыбыппын. Биир эмит ыал лэппиэскэ бэссээйэллэр диэн киирдэхпинэ үүрэн таһаараллара.

Төһө даҕаны ыарахан кэм бүрүүкээтэр, араас өйдөөх-санаалаах дьон ханна барыай, ол саҕана да бааллара. Сэрии саҕана элбэх ыал аҕалара, уолаттара сэриигэ бараннар ыал ийэлэрэ оҕолорун аhатаары, колхоз бааhынатыттан тохтубут бурдугу хомуйаллара. Бурҕаа, кутуйах хаhааhын буллахтарына олус үөрэллэрэ. Ол бурдуктарын кистээн, суорунаҕа мэлийэн оҕолорун аhаталлара. Ону колхуос салайааччылара биллэхтэринэ, ыал ийэлэрин хаайыыга ыыталлара. Онон ол сылларга элбэх оҕо тулаайах хаалара. Биирдэ, ыал ийэлэрин батыһан, бурдук бааһынатыгар тийбитим, дьахталлар бурдук куолаһын илдьиритэн сииллэрин үтүктэн, тохтубут бурдук куолаhын илдьиритэн сии олордохпуна, биир аттаах мааны киhи иһэрин көрөн, бары ойуурга куоппуттара. Ол киһи миигин атынан тэбистэрэ сатаабыта, өлөрөр сыаллаах буолбакка, бааһынаҕа сылдьыбыт дьахталлар көрөн, аһынан төнүннэхтэринэ, туттаттаары буолуо диэн хойут саныыбын. Онон бу санаан кэлбиччэ суруйа олоробун…Салгыы сэрии сыллара барыта, эмиэ атын дьон дьылҕаларын курдук ыараханнык ааспыттара.

Биир хараҕа суох Шестаков Федот диэн оҕонньору, «аҕам» диэн ааттыырым. Икки хараҕа суох Шестаков Федот, аҕам, урут колхозтаах, дьиэлээх-сүөhүлээх ыал аҕата этэ. Кэргэнэ түбүркүлүөстээн, мин 4 саастаахпар өлбүтэ. Ол кэнниттэн, сэрии кэмигэр, элбэх кумаахы тутуурдаах хас да киhи кэлбиттэрэ уонна сүөhүтүн фермаҕа диэн илдьэ барбыттара. Дьиэтин колхоз бырабылыанньатын дьиэтэ оҥоробут диэн, оҕонньор куобах суорҕаннаах, чараас тэллэх сүгэhэрдээх сир-халлаан ыккардыгар хаалаахтаабыта. Ону мин, тайаҕын төбөтүттэн сиэтэн, илдьэ сылдьыбытым. Кини ыалларга, биир ытыс мэлии бурдук иhин, суорунаннан бурдук тардара, мин суоруна дьөлөҕөhүгэр бүтүн бурдугу кутан биэрэрим, ону сэргэ сайынын, ыалларга от охсоро. Онно харах оруолун толорон сирдиирим. Маhа суох сири «оҕус», мастаах сири — «охсума» диирим. Күнү быhа күөлтэн уу эрэ баhан иhэрбит. Арай мин күөлтэн уу анныттан «бөччүөк» диэни, сиртэн «кииhилэ» диэни хомуйан сиирим. Уонна хаптаҕас, монньоҕон аhын, төрдүн хомуйан сиирим. Баҕар ол иhин баччааҥҥа диэри тиийдэҕим дии саныыбын.

Сэрии 1943 сылыгар аҕам от охсо сырыттаҕына биир мааны чүөчэ кэлэн кэпсэппитэ. Онуоха аҕам муҥнаах үөрүүтүттэн «таҥара ханна баарый?» диэн ботугуруу турбута. Ол кэннэ, миигин ити чүөчэни кытары барсаҕын диэбитэ. Онуоха мин ытыы-ытыы: «суох барбаппын» дии-дии, оҕонньорго атаҕар эриллэ сыппытым. Били чүөчэм сиэбиттэн тугу эрэ ылан биэрбитэ уонна «сиэ» диэбитэ. Ону мин сири көрөн туран, хаба тардан ылан, сыыҥпын сотто-сотто айахпар укпутум. Минньигэhиэн! аччык муҥнаах «өссө бирээрэй» диэн сиэбин көрөн турдахпына, чүөчэм «миэхэ оҕо буолуоҥ дуо? Мин элбэх араас аhынан аhатыам, таҥыннарыам, үөрэттэриэм, үчүгэйкээн киhи гына иитиэм» диэбитэ. Онуоха мин эбии минньигэс тотор аhылык сиэбиттэн ылан биэрээрэй диэн кэтэhэн туран, «Ээх… оҕо буолуом» диэбитим.

Онон миигин ыҥыыр атынан Ньурбаҕа илдьэ барбыта. Баран иhэн миигин «мама» диэн ыҥыраар диэбитэ. Ону мин, «ийээ» диэн нууччалыы «мама» буоларын билбэт оҕо, аата буоллаҕа диэн, ыҥыырга олорон иhэн, «мама» диэн ыҥырдым, онуоха чүөчэм кууhан-туран сыллыы-сыллыы «Кыыс оҕо мама диирин истэр үчүгэйиэн!» диэн үөрдэ. Мин онтон киhиргээн уонна ким да сыллаабатах оҕото, ахсаана суох «мама» диир буоллум.

Дьиэҕэ тиийбиппит, остуол үөhэ, сиргэ эр дьоннор бөҕө утуйа сытар этилэр. Ону мамам «Сэриигэ баран иhэр дьоннор утуйдуннар, сарсыарда параходунан бараллар» диэтэ. Бэйэбин ваннаҕа сууйда, ырбаахы, ис-таҥас тигэ охсон таҥыннарда уонна маҥан бырастыыналаах ыраас таҥастаах тимир ороҥҥо утутта. Мин хаhан да оннук таҥаска утуйбатах оҕо, илиибинэн таҥаспын имэрийэ сытан, утуйан хаалбыппын.

Сарсыарда турбутум, били утуйа сытар дьонум барбыттар. Остуолга сэрии саҕанааҕы хара килиэп, тойуу саахар, хортуоска, кэмпиэт бөҕө. Мин ону көрөөт, ытаан тоҕо бардым. Били от оҕустарар аҕам Чаппандаҕа аччык, хонор сирэ суох, хараҕа көрбөт, ону санаан ытаатым. Манна баара буоллар бу аhылыктан аhыа этэ диэн. Ону билэн, маамам оҕонньору Чаппандаттан аҕалтаран, миигин кытта, оҕонньор кырдьан өлүөр диэри, ииппитэ.

Мамам аата Кузьмина Евдокия Софроновна диэн, Чаппандаттан төрүттээх, киhи өйдөөҕө. Олох ыарахаттарын барытын ааспыт, саха мындыр, мааны дьахтара. Ньурбаҕа райсоветка инструктор этэ. Сэриигэ барар дьону тэрийэн атаарара, сэриигэ сылдьар дьоҥҥо ичигэс таҥас тиктэрэн посылка оҥорон ыытара. Сэрии саҕанааҕы дьон ыарахан олоҕор көмө бөҕө оҥорор этэ. Мамам чахчы тэҥнээҕэ суох үтүө санаалаах көмүс киhи этэ. Сэрии огдообото соҕотох бэйэтэ элбэх киhини ииппитэ, атаҕар туруорбута, төhөлөх киhиэхэ көмөлөспүтүн ааҕан сиппэккин.
Кэргэнэ, Александров Михаил Федотович, 1943 сылга сэриигэ баран, Тверь куоракка диэри тиийэн кыргыhыыга өлбүтэ.

Сэрии бүттэ диэн сурах кэлбитигэр, Ньурбаҕа нэдиэлэни быhа оһуохайдаабыттара. Дьон утуйбакка үөрүүлэриттэн түүннэри сылдьыбыттара. Биhиги, оҕолор, эмиэ тэҥҥэ сылдьыбыппыт. Сайын пароходунан сэрииттэн аҥаар атахтаах, биирдии харахтаах, биирдии илиилээх, мас тайахтаах, төбөлөрө бэрэбээскилээх дьоннор кэлэллэрэ. Биэрэккэ Ньурба дьоно, оҕото бары киирэрбит. Онно көрдөхпүтүнэ, дьоно тыыннаах кэлбит ыал ийэлэрэ үөрэллэрэ. Оҕото, кэргэнэ кэлбэтэх ыал ийэлэрэ биэрэккэ кумахха умса түhэ-түhэ ытыыллара. Ону көрөр олус дьулаан этэ.
Мин үгүс аймахтарым сэриигэ сылдьыбыттара. Ол курдук, Алексей Ефимович Фёдоров, Иван Иевлевич Васильев, Никита Наумович Иннокентьев, Михаил Федотович Александров уоттаах сэрииттэн төннөн кэлэн, Сэбиэскэй былаас бөҕөргүүрүгэр, дьон олоҕо тупсарыгар күүстээхтик үлэлээбиттэрэ. Сэрии бүппүтүн кэнниттэн, тулаайах хаалбыт оҕолору интернакка, Куочайга детдомҥа киллэртээбиттэрэ. Онон бэлэм аhы аhаан-таҥнан, үөрэнэн элбэх оҕо киhи буолбута. Кэлин үөрэхтээх дьон буолан дойдуларын өрө көтөхпүттэрэ. Ыал буолан, оҕо төрөтөн киһи ахсаанын элбэппиттэрэ. Иван Иевлевич Васильев Маар нэһилиэгэр үгүс сылларга учууталлаабыта, нэһилиэк ытыктанар ыала этилэр, кэргэнинээн Мария Константиновна Елизаровалыын 10 оҕону иитэн, үөрэхтээх дьон оҥортообуттара. Никита Наумович Иннокентьев сэрииттэн аҥар илиитэ суох кэлэн, мин аҕабынан эдьийбин кэргэн ылан, Чуукаар нэһилиэгин убаастанар ыалын аҕата, совхоз туруу үлэһитэ этэ.
Тыа сиригэр сэрии кэмигэр, ол да кэнниттэн, олох ыарахан этэ. Сэриигэ барбыт, тыыннаахтара суоҕа биллибэт дьоннору кэтэhии…
Маамам бииргэ төрөөбүт эдьиийэ кэргэнэ өлөн, икки оҕолоох хаалбыта, онон, Марха дэриэбинэтигэр көспүппүт. Оҕолору иитиhэн, үөрэхтээх дьон оҥортообута. Федоров Алексей Ефимович сэрии бэтэрээнэ, сэриигэ 7 сыл сылдьыбыта. Кэлбитин кэннэ, маамам Бүлүү педагогическай училищетыгар үөрэттэрбитэ. Ол кэнниттэн, Дьокуускайга педагогическай институкка үөрэнэн, үтүөлээх история учуутала, икки оҕо аҕата буолан олорон ааспыта. Кини балтын Таняны Москубаҕа пушно-меховой институтка үөрэттэрэн, үөрэхтээх киhи оҥорбута. Таня Свердловскай куоракка кэргэн тахсан, оҕолонон-сиэннэнэн олорор.

Мамам Мархаҕа араас үлэҕэ үлэлээбитэ. Партийнай тэрилтэ сэкэрэтээрэ, дьахтар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, кулууп сэбиэдиссэйэ этэ. Дэриэбинэлэргэ араас сыстыганнаах ыарыылар: трахома, түбүркүлүөс, араас ис сыстыганнаах ыарыылара, ыт элбэх буолан, быар ыарыыта элбэҕэ. Эмп тиийбэтиттэн оҕо, улахан да дьоннор өлүүлэрэ элбэҕэ.

Бу 1950-1960 сылларга, мин балыыhаҕа саҥа үлэлээн эрэр кэмнэрим этэ. Оччотооҕу быраастар кырдьык үлэлэрэ элбэҕэ, ол да буоллар, ситиhиилэрэ улахан буолара. Трахоманы суох оҥорбуттара, түбүркүлүөс салгыы тарҕанарын аҕыйаппыттара. Ол саҕанааҕы быраастар, учууталлар дэриэбинэ олоҕо тупсарыгар күүстээх үлэни сүбэннэн ыыталлара. Бары киhи убаастыыр дьонноро этилэр. Билиҥҥи курдук түлүппүөн суоҕа. Оройуон киинигэр аҕыйах сиргэ хара араадьыйа баара. Дэриэбинэлэргэ биирдии араадьыйа кулууптарга турара. Холобур: Мархаҕа кулуупка учууталлар, балыыhа үлэhиттэрэ истэллэрэ уонна сарсыныгар дьоҥҥо тугу истибиттэрин, балаhыанньа хайдаҕын лекция быhыытынан кэпсииллэрэ. Ол саҕана нууччалыы билэр, хаhыаты ааҕар киhи аҕыйаҕа, үөрэхтэрэ суоҕа. Ол иhин учууталлар ыаллары кэрийэ сылдьан ааҕарга-суруйарга үөрэтэллэрэ. Дэриэбинэлэргэ үлэлиир балыыhа үлэhиттэрэ ыаллары кэрийэ сылдьан ыттары баайтарааччылар. Трахомалаах дьоҥҥо харахтарыгар эмп куталлара. Аhаҕас түбүркүлүөстээх дьоҥҥо эмтэрин көрөн туран дьиэлэригэр иhэттэрэллэрэ. Туhунан хостоох, аhыыр иhиттээх буоллалларын ирдэтэллэрэ. Силлиир иhити сиэптэригэр укта сылдьан силлииллэрин ситиhэрбит. Оннук ыаллары күнүн аайы кэрийэрбит. Эгэ, хаартыскаҕа түhэрии кэлиэ дуо. Оройуон киинигэр биир фотограф баара. Хараҕа суох аҕабынаан биhиги биирдэ да түспэтэхпит. Мамам кэм үлэhит буолан хаартыската баар.
Марха дэриэбинэтигэр мин үчүгэй оҕо сааhым ааспыта. Онон Мархаҕа мэлдьи сырдык күн тыган турар сирэ, ыраас санаалаах, элбэх үтүө дьоннор олорон, үлэлээн ааспыт, билигин да олорор үтүөкэннээх сирдэринэн ааҕабын, олус ахтабын.

Эдэр сааспар Михайлов Валентин диэн уолга кэргэн тахсан 4 оҕону төрөөн-иитэлээн, үрдүк үөрэххэ үөрэттэрэн, үлэhит дьон оҥортообуппут. Бэйэбит 51 сыл бииргэ олорон ааспыппыт. Кэргэним ыарахан ыарыыга ыалдьан бу орто дойдуттан барбыта.

Мин медсестранан 30 сыл үлэлээн, пенсияҕа тахсыбытым. Үлэ ветерана буолбутум.

Бииргэ төрөөбүт бырааппын, эдьийбин 10 кылааһы бүтэриэхпэр диэри ханна баалларын билбэт этим. Оскуоланы бүтэрэн Дьокуускайга үөрэххэ кэлэн баран булбутум. Бырааппын Тебритяровтар диэн ыаллар кыра эрдэҕинэ иппиттэр. Ииппит аҕата сэриигэ баран өлбүт. Онон Куочай детдомугар иитиллибит. 7 кылааһы бүтэрээтин кытары элбэх уолаттары Булуҥҥа үлэҕэ ыыппыттар. Ичигэс таҥаһа суох. Онон хас да уол буурҕаҕа эриллэн сүппүттэр. Быраатым 2 сыл үлэлээн баран Дьокуускайга кэлэн, художественной училищаҕа үөрэнэн художник буолбута, ыал буолан, 4 оҕону төрөтөн дьон оҥортообут. Эдьийим Дьокуускайга партийнай архыыпка үлэлиир таайбыт Алексеев Михаил Спиридонович дьиэ кэргэнигэр иитиллибит. Ыал буолан, 2 оҕону төрөтөн улаатыннаттаабыта.

Мин билигин Дьокуускай куоракка оҕолорбор олоробун. Сиэннэрим бары үрдүк үөрэхтээх үлэһит буоланнар араас куораттарга үлэлии сылдьаллар.

Онон түмүкпэр, «сэрии буолбатын, эйэлээх олох мэлдьи баар буоллун» диибин -диэн ахтыытын түмүктүүр Үлэ бэтэрээнэ, Маар бөһүөлэгин бочуоттаах олохтооҕо, социалистическай үлэ ударнига Аграфена Гаврильевна Михайлова (Кузьмина).
Эриирдээх-мускуурдаах, ол эрэн дьоһун олоҕу олорбут Аграфена Гаврильевнаҕа баҕарабын кытаанах доруобуйаны, хомойор, хоргутар диэни билимэ, оҕолоруҥ, сиэннэриҥ маамаҥ Кузьмина Евдокия Софроновна үтүө аатын киэн тутта кэпсии, уос номоҕо оҥостон үйэтитэ сырыттыннар.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

Автор: А.Павлова, 8 а кылаас үөрэнээччитэ