Матвеев Иван Степанович (1928 г.р.)

 

Ахтыы

Биhиги дьиэ кэргэн аҕа баhылыга Матвеев Иван Степанович колхоз, совхоз биир тутаах үлэhитэ,1928 сыллаахха олунньу ый иккис күнүгэр Түмүк нэhилиэгэр төрөөбүтэ. Кини аҕата колхоз бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан, сааскы халаан саҕана ууга былдьаммыт. Инньэ гынан ийэтин кытта иккиэйэх эрэ хаалан (8 оҕо төрөөбүтүттэн аҕабыт эрэ чороҥ соҕотох тыыннаах хаалбыт), кыра оҕо эрдэҕиттэн кырыымчык, аас-туор олоҕу билэн улааппыта.

Аҕабыт иккилээх-үстээх сылдьан аhаҕас сытар оҥкучахха түhэн, доҕолоҥ буолан, иккис группалаах инбэлиит этэ. Оччолорго медицина сайдыбатах кэмигэр, өттүгэ тахсан хаалбыт оҕону кыайан эмтээбэтэх эбиттэр. Хойутаан, арыый улааппытын кэннэ, Бүлүү куоратыгар илдьэн эппэрээсийэ оҥотторбуттар этэ да туhaлаабатах. «Ол эппэрээсийэ абытайыгар дэлби хаhыытааммын, күөмэйбин алдьаппытым», — диэн кэпсээччи. Ол иннинэ хас да сыл ат буолан сылдьар оҕо, син туран хаампыт. Эчэйбит атаҕа лаппа кылгас буолан, сахаҕа орто уҥуохтаах буолуохтаах киhи кыччаан көстөрө. Ол да буоллар, дьонтон итэҕэс санаммакка, колхозка таабылсыгынан, кыладыапсыгынан үлэлээбитэ. Сэрии сылларыгар кини чороччу улаатан эрэр уол оҕоттон уон сэттэлээх-аҕыстаах туран эрэр сааhыгар тиийбитэ. Оччолорго доҕолоҥун билиммэккэ ферманан,ходуhанан, алааhынан, тыанан сытыытык кэлэрэ- барара эбитэ үhү.

1953 сыллаахха Үөhээ Бүлүү Намыгар тырахтарыыстар куурустарын бүтэрэн, идэтин баhылаан, оччолорго маhынан оттуллан барар тыраахтартан саҕалаан, ДТ-75 тыраахтар үөдүйүөр диэри олох эдэриттэн сааhырыар диэри үлэ үөhүгэр сылдьыбыта.

Кыра эрдэхпитинэ аҕабыт холкуос, сопхуос наадатыгар күннэри-түүннэри сылдьара, дьиэтигэр көстөрө отой ахсааннаах этэ, оҕолор утуйа сыттахпытына үлэтигэр барбыт буолара, үгүстүк хаптайбыппыт кэннэ биирдэ дьиэтин булара. Кэлин билбиппитинэн, кини 4-5 саҕана үлэтигэр аттанар эбит. Төннөрө, бука,10 чаас ааhыыта буоллаҕа буолуо.

Тырахтарыыс аҕыйах кэмигэр, аҕабыт МТС үлэhитэ буолан, үгүстүк атын нэhилиэккэ уhун кэмҥэ үлэлии барар этэ, ол курдук Хорулаҕа, Кировка,Үөдэйгэ баран хастыы да ый, ардыгар сыл кэриҥэ сылдьаталыыра.

Тимир көлө үлэтэ, биллэн турар, сыыhа-хаты тутуннахха сэрэхтээҕинэн биллэр. Аҕабыт мотористыы сылдьан ДВШ тыраахтарындьиэтин таhыгар хоннорор этэ. Биирдэ күhүөрү сайын сарсыарда фермаҕа бараары тахсан баран, тыраахтырын эhээри мотуоругар туох эрэ босхо барбытын өрөмүөннүү туран, харытын иҥиирин быстаран, «Бороскуо!» — диэн хаhыытаабытынан, хаан бөҕө буолан, дьиэҕэ көтөн түспүтүн өйдүүбүн. Хата Мархаҕа хирург идэлээх, дьоҥҥо- сэргэҕэ үчүгэй бырааhынан биллибит Иконников диэн быраас баар буолан, эпэрээсийэлээн быстыбыт иҥиирдэрин холбуу тигэн, аҕабыт идэтинэн салгыы үлэлиир кыахтаммыта. Кэлин Иконниковтыын билсэн, ыкса табаарыстыы буолбуттара.
Биирдэ гаражка үлэлии сылдьан, массыына гааhыгар тумнастан охтубут этэ. Тыраахтарын хасыha туран хайдах суох буолбутун билбэккэ хаалбыт. Биирдэ өйдөммүтэ-таhырдьа күрдьүк хаарга сытар үhү. Хата, кини дьолугар, күнүс буолан, дьон быыhаабыттар. Ити кутталлаах түгэннэри санаан, аҕабыт уолаттарын сэрэтэр- такайар, үөрэтэр буолара.
Кэнники ол сыллары аҕыннаҕына, хайдах маhынан оттуллан барар тыраахтырынан сир хоруттаралларын кэпсиирэ: бааhына биир өттүгэр тиийэн мас быраҕан биэрэллэр, онтон төттөрү быраҕалларыгар эмиэ ол курдук. Дьэ, ол үрдүнэн оччотооҕу ыччаттар үлэҕэ бэриниилээх, тулуурдаах дьон буолан, баар ыархаттары биир-биир туораталаан, оҕо-уруу бөҕөтүн улаатыннаран, Сахабыт сирин инникитигэр бэйэлэрин кылааттарын киллэристэхтэрэ.

Ээдьээн диэн үрэх баha дойдуттан кыhын, хастыы да хонук айаннаан, от тиэйэн кэлэрэ. Ээдьээҥҥэ от үлэтигэр наставниктыыр кэмигэр уолаттарын биир-биир илдьэ сылдьан үлэҕэ, тулуурга үөрэппитэ. Кырдьык даҕаны, кумаара-туhугар кытаанах үөрэх буолан эрдэҕэ.

Үлэтигэр бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьар буолан, «Урал» матасыыкыл фондатыгар тиксибитэ, үрүҥ-хара көлөhүнэ үгүс ахсааннаах грамоталарынан, махтал суруктарынан бэлиэтэммитэ. Бастыҥнар кэккэлэригэр киирэн, 80-с сылларга Ньурба делегациятын кытта Нерюнгрига санаторийга сынньаммыта. Передовиктар слеттарыгар эмиэ кыттар этэ. Үлэ уонна тыыл бэтэрээнэ, ону таhынан 2008 сыллаахха «Түмүк нэhилиэгин Бочуоттаах гражданина» аата иҥэриллибитэ.

Ааспыты саныырыгар көрүдьүөстээх, сонньуйа ахтар кэмнэрэ эмиэ бааллара. Биир оннук түгэн «Сиэн» ферматыгар буолбуттаах. Күhүн тыраахтарынан сир хорута сылдьан, ферма дьиэтигэр түүн чэйдии тахсыбыт, ферма ыала көспүт кэмнэрэ эбит. Онно күөс өрүнэ сырыттаҕына аан сэгэйбит, көмүлүөк оhох уотугар кыhайан көрдөҕүнэ, арай кып-кыhыл сирэй быган турар үhү, «абааhы кэллэ» дии санаан иэнэ кэдэҥэлиэр, уйулҕата көтүөр диэри куттаммыт. Онто баара Сиэн төрдүгэр кустуу сылдьар Спиридонов Мэхээлэ кэлэн дьээбэлэнэ турар эбит. Куттал ааhан дэлби күлсүбүттэр.

Кэлин ыаллыы олорор Егоров Яков аатырбыт звенотугар киирэн хортуоска үүннэриитигэр үлэлээбитэ, ДТ- 75 тыраахтырынан уу ыстараллар, от оттууллар этэ.
Аҕабыт барахсан сүрдээх үчүгэй майгылаах этэ, наар дьоҥҥо көмөлөhө, сүбэлии-амалыы сылдьара. Бииргэ үлэлиир үөлээннээхтэрин үгүстэрин кытта табаарыстыы буолара, бэрткэ диэн тапсара, холобур, Николай Иванович Николаевы (Туманы) кытта. Николай Иванович сааhын тухары биригэдьиир, управляющей курдук түбүктээх, эппиэтинэстээх үлэлэргэ сылдьыбыта. Аҕабыт кини үлэтигэр бэриниилээҕин мэлдьи хайгыыр буолара. Туман сопхуос күннээҕи үлэтин, күн-дьыл туругун барытын кумааҕыга тиhэрин, ону барытын өйдүү сылдьарын сөҕөн кэпсиирэ.

Эдэр ыччаты кытта алтыhарын олус сөбүлүүрэ, кинилэри кытта бииргэ бэрткэ тапсан үлэлиирэ. Кэлин сорох үөлээннээхтэрим: «Тамара аҕатын кытта окко сылдьан үлэлиир наhаа үчүгэй буолааччы», — диэн ахталларын истэр астык буолааччы.

Коммунистическай партия чилиэнэ буолан, аҕабыт үгүс мунньахтарга, эбии үөрэхтээhиҥҥэ сылдьара, история, политэкономия, тэрилтэ хаhaaйыстыбатын, үлэтин-хамнаhын боппуруостарыгар бэйэтэ туспа көрүүлээх, санаалаах буолар этэ. Партийнай, хаhаайыстыбаннай мунньахтарга тыл этэн, салалтаны күүскэ кириитикэлээн, ардыгар тыҥааhыннаах сыhыаҥҥа да киирэн хаалара. Олох үөhүгэр сылдьа үөрэммитинэн, быыс буллар эрэ, хаhыат ааҕарын сөбүлүүрэ, сааhыран да баран республика сонуннарын көтүппэккэ билэ-көрө сылдьара. Аҕыс уонугар чугаhaaн баран Дьокуускайга буолбут Кыайыы парадыгар сылдьан республика бастакы президенин Николаев Михаил Ефимовиhы кытта илии тутуhан, кыратык бэйэтин баҕа санаатын, махталын этэн дьоллонон, ол түгэни күндүтүк да ахтан- санаан ааhара.

Отут икки сыл тырахтарыыстаан баран, аҕабыт сопхуоска кыладыапсыгынан үлэлээбитэ. Онно кини эбээhинэhигэр сопхуос ыскылаатын үлэтин дьаhaйыыны таhынан от, бурдук үлэтин хаамыытын, үүт ас оҥоруутун учуоттааhын киирэр эбит быhыылааҕа. Бурдук бааhыналарын, ходуhалары «Москвич» массыынатынан, арыт сатыы кэрийэ сылдьан, от быалаан тутара. Итиннэ сиэнэ Саша үгүстүк көмөлөhөрө. Күhүн хомуур үлэтэ түмүктэниитэ бурдугу кээмэйдээhин, суот-учуот, кыhыары сүөhү өлүүтүн саҕана, эт ыйааhыннаан тутааhын буолара.

Аҕабыт пенсияҕа 1983 сыллаахха тахсыбыта. Кини сааhыран да баран, олоххо сүрдээх сэргэх көрүүлээх-истиилээх этэ. Туох баар дэриэбинэ сонунун, дьон-сэргэ олоҕун-дьаhаҕын өйдөөн көрө-истэ, сураha сылдьара. Мииринэйгэ «кыстыы» диэн кэлэн олорон, хаhыаты, сурунаалы, сахалыы телевидение биэриилэрин барытын кэтээн көрө, ырыта олорбута.

Дьиэҕэ олорор киhи быhыытынан, ордук сонун диэбит өттүн сурунан ылбытынан киэhэ аhылыкка биhигини сырдатара. Сурунар периодикабытыгар «топпокко» нэдиэлэ аайы библиотекаҕа баран хаhыат, сурунаал ааҕан, кинигэ уларсан кэлэрэ. Биhиги табаарыстарбытын барыларын билсэн, уулуссаҕа көрүстэҕинэ хайаан да кэпсэтэн, сонуннарын истэн ааhaр эбит этэ. Онон биhиги үөлээннээхтэрбит аҕабытын билигин даҕаны үчүгэй тылынан ахтан-санаан ааhаллар.

2009 сыллаахха сынньана бараары доруобуйатын көрдөрө сылдьан, аҕабыт хаhан эрэ инфарктаан ылбытын саҥа билбитэ. Тиэтэйбит курдук Дьокуускайга баар оҕотугар Лариса Ивановналаахха бара сылдьыбыта, сиэннэрин көрсүтэлээбитэ. Онтон төрөөбүт-үөскээбит Маарыгар тиийэн аҕыйах хонон баран бу олохтон барбыта.

 

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Егорова Валентина Васильевна – Ньурба улууһун, Маар нэһилиэгин “Алгыс” добровольческай түмсүү салайааччыта,

Автор: А.Павлова, 8 а кылаас үөрэнээччитэ, Т.И.Хон,»АЛРОСА» АК бэтэрээнэ.