Матвеев Афанасий Петрович (1931-2009)

Хос эһэм Матвеев Афанасий Петрович 1931 сыллаахха бэс ыйын 15 күнүгэр Амма улууһун Лээги нэһилиэгэр Бугуллаах диэн сиргэ төрөөбүт Каракаан аҕа ууһуттан төрүттээх Петр Афанасьевич уонна Аграфена Павловна Матвеевтар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүт.
Кини 1937 сыл маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирбит уонна 1941 сыллаахха Лээги начальнай оскуолатын бүтэрбит. 1941 сыл күһүнүгэр кинилэр олорор алааһыттан 180 биэрэстэлээх (км) сиргэ Амма Наахара оскуолатыгар киирбит. Оччолорго интернакка миэстэ суох буолан хас да оҕо буолан ыалга дьуккаахтаһан олорор үөрэнэллэр эбит. Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланан эр дьон үксэ сэриигэ баран, ону таһынан сайынын курааннаан ходуһа үүнүүтэ мөлтөх буолан колхозтаахтар дохуоттара быстар мөлтөх кэмэ эбит. Онон эт-арыы, бурдук кэмчи буолан аччыктааһын, хоргуйуу саҕаламмыт. Онон кыһын аҕатын быраата, М.И. Калинин аатынан холкуос бэрэссэдээтэлэ Тихон Афанасьевич Матвеев, оройуон киинигэр Аммаҕа холкуос наадатыгар сылдьан баран төннөн иһэн хос эһэбин Афанасийы аччыктаан өлүүһү диэн дойдутугар илдьэ кэлбит. Онон оонньуур оҕо сааһа бүтэн, 1942 сылтан Калинин аатынан холкуоска улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьан, бастаан кыһын Кураанах диэн үрэх ходуһаларынан сылгылары аһаппыт, онтон саас бэрэбинэ кэрдиитигэр, болуот оҥорон уһаарыыга, кыстык маһы бэлэмнээһиҥҥэ сылдьыбыт. Сэрии ыар сылларын кэмигэр «оҕо сүгэ угун кыайар буолла да үлэлиэхтээх» диэн кытаанах лозуннаахтар эбит. Ол иһин сэрии кэмигэр кыра оҕолор улахан дьону кытта туох баар бары үлэлэргэ тэбис – тэҥҥэ үлэлииллэр эбит.
1942 сыл олунньу ый ортугар аҕата Петр Афанасьевич эмискэ иһинэн ыалдьан өлбүт, кини үрэххэ сылдьар буолан кыайан эппэтэхтэр, саас кэлэн баран биирдэ билбит. Ити сыл саас эдьиийэ Марфа уонна уончалаах кыра быраата Николай Лээгигэ үөрэнэ сылдьан эмиэ эмискэ иһинэн ыалдьан өлөллөр. Төһө да ыар кутурҕы сүктэллэр ийэтэ Аграфена Павловна улахан сатабыллаах буолан сэрии сут-кураан кэмнэрин бултаан, балыктаан, сүөһү иитэн аһаан-сиэн этэҥҥэ туораабыттар, өссө тулаайах хаалбыт аймахтарын оҕолорун көрөн-харайан ииппит. Хос эһээм улахан убайа Тимофей Петрович Алдан оройуонугар көмүс хостуур бириискэҕэ геологтар начаалынньыктарыгар сирдьитинэн, таһаҕас таһааччынан сылдьыбыта, орто убайа Алексей Петрович сэриигэ ыҥырыллан үлэ фронугар Тиксигэ балыкка, пароходка таһаҕас таһааччынан сылдьыбат. Онон ийэтигэр сүрүн күүс-көмө киһитэ уонча сааһын саҥа ааспыт хос эһээм Оппуонньа эбит.
Хос эһээм 1942 сылтан сайынан оттоон-мастаан, кыстык олоҕу тэрийсэн баран, күһүнүн холкуос түүлээххэ былаанын толорсо эмиэ эргэнэ хара тыатыгар кадровай булчутунан ананан тахсыбыта. Бэйэтэ да дьиктиргиэн иһин, кинини булт хайдах эрэ тоһуйа сылдьарга дылыта үһү. Онон да буоллаҕа, 1943-1944 сыллардаахха бэрт өлгөмнүк бултуйбут, Сойуус конкурсугар бастаан булт саатынан – американскай бинтиэпкэнэн бириэмийэлэммит.

Выписка из решения жюри конкурса на лучшего юного охотника 1943-1944 г.

Бэйэтэ да бултуурун, айылҕаҕа сылдьарын улаханнык сөбүлээбит. Сааһын бултаан бүттэ да, холкуоһун үлэтигэр кыттар, ыччаты түмэн үлэлэтэр эбит. Ордук ыарахан үлэнэн промкомбинакка туттуллар маһы бэлэмнээһин этэ диирэ хос эһэм.
“Саас эрдэттэн ылата тымныы ууну кэһэ сылдьан болуот баайарбыт уонна көмүөл мууһун кытта тэҥҥэ кэриэтэ уһуннаран, болуоттар уһааран Аммаҕа нэһилиэгэр промкомбинакка киллэрэрбит. Оччолорго билиҥҥи курдук эрэһиинэ саппыкы диэн кэлиэ дуо, ынах этэрбэспитинэнэ, ардыгар курданарбытыгар диэри ууну кэһэ сырдьан үлэлиирбит, болуот баайарбыт. Эдэр, оҕо буоламмыт, тоҥору-хатары кэрэйбэккэ бэйэбит холбутугар олус ыарахан, сылаалаах үлэттэн толлубакка сырыттахпыт буолуо. Биһиги холкуоспутугар сэрии сылларыгар оҕолор бары улахан дьонтон хаалсыбакка улахан көмөнү оҥорбуттара, үлэлээбиттэрэ. Сут, кураан диэн, дьэ, оччолорго сатыылаабыта, Лээгини да тумнубатаҕа, сэрии ыар содула биһигини да булбута. Ол гынан баран, биһиги дойдубут бултаах, балыктаах буолан дьонун-сэргэтин улаханнык абыраабыта. Мундуруччу диэн үрэх балыга үгүс дьону өлөртөн быыһаабыта.” — диэн хос эһэм Афанасий Петрович дойдутун Лээгитин, дьонун-сэргэтин куруук махтана оҕолоругар сиэннэригэр, үөлээннэхтэригэр анаан кэпсээбитин видеоҕа уһуллубута оҕолоро кичэйэн уура сылдьаллар, биһиэхэ кэпсииллэр, көрдөрөллөр.
Сэрии кэнниттэн хос эһээм Афанасий Петрович Учур баһынан Хабаровскай кыраай кыраныыссатыгар тиийтэлии сылдьыбыт киэҥ ыырдаах булчут. Онтон эдэр кэскиллээх киһини 1964 сыллаахха бөдөҥсүйбүт Калинин аатынан холкуос комплекснай биригээдэтин биригэдьииринэн анаабыттар.
Салайар үлэҕэ сыһыаннаах эдэр киһини 1967 сыллаахха Мархаҕа управляющайдар куурустарыгар үөрэххэ ыыппыттар. Үөрэҕин бүтэрээт 1967 сыл кулун тутар ыйтан Амма оройуонун «Амма» сопхуоһун Лээги отделениятын биригэдьииринэн, 1968 сыл муус устар ыйыттан «Амма» сопхуос Чакырдааҕы отделениятыгар ферма биригэдьииринэн, 1971 сылтан хонуу биригэдьииринэн пенсияҕа тахсыар диэри үлэлээбит.
Хос эһээм Афанасий Петрович көнө, судургу майгытын, үлэтигэр олохтоох сыһыанын, барыга бары толкуйдаах, уопсай дьыала туһугар сиэрдээх туруорсуутун иһин дьоно-сэргэтэ салайааччы быһыытынан үрдүктүк сыаналыыра, ытыктыыра, ол да иһин кини быһаарыылаах тылын, нэһилиэгин уйгута-быйаҥа дэлэйэригэр дьулуһуутун салалта ылынара.
Кини 8 төгүл Лээги – II Чакыр нэһилиэктэригэр сельсовет депутатынан, Амма оройуон Сэбиэтин депутатынан талыллыбыта, народнай суут сэтээтэлинэн, табаарыстыы суут бэрэссэдээтэлинэн уонна народнай дружина чилиэнинэн хаста да талыллан үлэлээбитэ. Сельскэй сэбиэт солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн, өр сылларга тыа хаһаайыстыбатын комитетын бастайааннай хамыыһыйатын солбуллубат чилиэнинэн ананан үлэлээбитэ.
Афанасий Петрович ССРС булдун промышленноһын туйгуна, «Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу Сэрии 1941-1945 сс. Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн, Саха Республикатын Президенин М.Е. Николаев, Саха Өрөспүүбүлэкэтин Правительствотын грамоталарынан, элбэх юбилейнай мэтээллэринэн наҕараадаламмыта, «Стахановец» диэн аат иҥэриллибитэ, тыыл-үлэ бэтэрээнэ.

Матвеев Афанасий Петрович

Автор: С.Новикова, ученица 7 класса.