Матросов Арьян Дмитрьевич

Сэрии кэмигэр эhэбэр уонна кини убайа Ньукулайга 1942с. сэбиэт: «Эhиги иккиттэн бииргитигэр  бронь бэрдэрэбин, бииргитигэр бэбиэскэ туттарыллар, хайаҕыт хааларын сүбэлэһэн быһаарсыҥ», — диэбит. Онно Ньукулай, убай киһи быһыытынан, эһэбитигэр быһаарбыт: «Эн өссө да оҕолордонуоҥ, булка миигиттэн ордуккун, онон сэрии уһаатаҕына эн да, мин да дьоммутун көрүөҥ-истиэҥ, көмөлөһүөҥ диэн эрэнэбин». Оннук быһаарсан, быраат киһи, эһэбит, колхоз оччотооҕу күүстээх үлэтигэр умса-төннө түспүт. Ол кэмҥэ эһэбит эбэбит Маарыйалыын икки кыра оҕо сүтүктэммиттэр. Эһэбит оҕонньор тыаҕа таҕыстаҕына сорсуннаах булчут, күөлгэ, өрүскэ киирдэҕинэ балыксыт бэрдэ үһү. Онон сэрии ыар сылларыгар дьиэ кэргэнин булт аһылыгынан аһатан аччыктаппатах,  оччотооҕу тулаайах оҕолор даҕаны онтон элбэхтик тииһиммит буолуохтаахтар.Уопсайа 6 оҕоломмуттар. Ийэм Ксения Арьяновна иккис оҕонон 1938с. күн сирин көрбүт. Сэрии айгыраппыт олоҕун чөлүгэр түһэрии күүрээннээх үлэтэ этэ. Оччотооҕу колхоз үлэһитэ буолан эһэм бары күүһүн харыстаммакка тугу сатыырынан, төһө кыайарынан, ханна дьаһайалларынан сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка дылы үлэлэһэрэ. Ким да кимтэн да хаалбакка,  сүрэҕэлдьээбэккэ, ис санааларыттан сэбиэскэй дойдубут, дьоммут-сэргэбит инники дьоллоох олохторун туһугар диэн биир санаанан күргүөмнээхтик үлэлииллэрэ. Кинилэр сыраларын-сылбаларын, күүстэрин-уохтарын, көлөһүннэрин тохпут үлэлэрин түмүктэринэн бары кэриэтэ Сталин төбөлөөх мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара. Оччотооҕу мэник-тэник оҕолор онон оонньообуттара, сүтэрбиттэрэ хомолтолоох. Шахтёр хостообут чоҕун, ыанньыксыт ыабыт үүтүн, сүөһү көрөөччү төлөһүтэн ылбыт этин ыйааһынын кэмниир курдук оччотооҕу үлэни кыайан кэмнэниллибэт, учуотттаныллыбат. Сүрэхпитинэн, эт өйбүтүнэн, дууһабытынан оччотооҕу кэм дьонун дьиҥнээх геройдуу олохторун санаан долгуйабыт, аһынабыт, сүгүрүйэбит. Бииргэ ыалласпыт Петрова Матрена Семеновна эһэлээх эбэм тустарынан ахтан-санаан суруйбут: «Урут илин олороллор этэ. Мин өрүс хаайыытыгар кинилэргэ олорон үөрэнэ сылдьыбытым. Үчүгэй майгылаахтар этэ. Арьян булчут этэ, куобах, балык буолунай. Ити сэрии бириэмэтигэр. Биһиги эһэбинэн уруубут. Кэлин бөһүөлэккэ дьиэ туттубуттара. Колхоз араас үлэтигэр үлэлииллэрэ. Маарыйа өлгөм астааҕа, биэ ыыра, үлэһиттэргэ кымыстыыра. Дьон сылдьар, элбэх хоноһолоох ыаллар этилэр. Оттоох, астаах ыалга аттаах, кыһалҕалаах дьоннор сөбүлээн хоноллор этилэр». Хотонноругар куурусса, сибиинньэ, ынах сүөһү толору буолара. Оччотооҕу дьон үс биэрэстэлээх да ходуһаҕа хоно сытан оттууллар. Биир сайын эһэм үс оҕотунаан сытар балааккалара уокка былдьанан турардаах. Утуйар таҥастара, эһэбит олус сөбүлээн сытар тыатааҕы тириитэ тэллэҕэ, саата былдьанан ороскуот бөҕө буолбут. Хоно сылдьыы отчуттар сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка дылы үлэлиир, оттуур сэптэрин оҥостор, көлө аттарын сойутар кыһалҕаларыттан тахсар. Эһэбит төһө да сааһырдар оҕонньоттордуун моой оттууллара, кыһынын Оторууска сүөһү аһатыспыт. Күһүнүн өлөрүллүбүт сүөһү этин харабыллаабыт. Онон оччотооҕу кырдьаҕастар саҥа тэриллибит совхоз үлэтиттэн туора турбатахтар. Үлэ быыһыгар эһэм кустуурун, балыктыырын олус сөбүлүүрэ. Байанайдаах этэ. Оччотооҕу илими кылынан оҥостоллор. Командировкаҕа совхоз специалистара, уполномоченнайдара кэллэхтэринэ эһэм аахха сөбүлээн түһэллэрэ, хоноллоро. Билигин да ахтан-санаан истиҥник маннык суруйаллар: «Арьяннаах Маарыйа күөх лууктаах сибиинньэлэрин ыһаарытын минньигэс амтана айахпар билигин да баар курдук». Эбэлээх эһэм олохторун оҕолоро сиэрдээхтик, кинилэр баҕарбыттарын курдук, атын дьонтон итэҕэһэ суох олордулар, үлэлээтилэр. Биһиги эбэлээх эһэбит үтүө майгыларын, үлэни үрдүктүк туталларын, дьоҥҥо-сэргэҕэ сайаҕас сыһыаннарын холобур оҥостон, кинилэр сырдык ааттарын үйэтитэ туруохпут!

 

Суруйда: Д.В.Трофимова, алын кылааһын учуутала