Макаров Семен Васильевич (1920-2004)

 

Ийэм эhэтэ, мин хос эhэм Макаров Семен Васильевич сэрии бэтэрээнэ.  Эhэм аймахтарынаан 1995 сыллаахха Кыайыы 50 сылыгар Хатыҥнаах диэн төрөөбүт алааhыгар бу алаастан сэриигэ барбыт уолаттарга өйдөбүнньүк  бэлиэни онорон туруорбуттара. Бу өйдөбүнньүк бэлиэҕэ сэрии толоонугар охтубут 7 буойун, 4 киҺи төннөн кэлбит, 2  улэ фронугар сылдьыбыт буойуттарга анаммыта.

Хос эһэбит Макаров Семен Васильевич алтынньы 10 күнүгэр 1920 сыллаахха Чурапчы оройуонуҥ Сылан нэһилиэгин Улахан-Күөл учаастагын «Хатыҥнаах» алааска, Макаров Василий Макарович, Макарова-Элякова Дария Дмитриевна дьиэ-кэргэҥҥэ алтыс, хойукку оҕонон күн сирин көрбутэ.

1931 сыллаахха, 11 сааhыгар,  оскуола боруогун атыллаан, Сылан 3 кылаастаах начальнай кылааһын бүтэрбитэ. Онтон аҕата олохтон туораан, салгыы үөрэнэр усулуобуйата суох буолан, тохтуур.

Улаатан иһэр уол үлэни кыайыгас, сытыы-хотуу буолан, колхоз туох баар үлэтигэр илдьэ сылдьан үлэлэтэр буолтара. Кини бииргэ төрөөбүттэриттэн кыра уҥуохтаах, хатыҥыр, ол гынан кыанар, сүүрбүт көппүт эдэр киһи буола улааппыта.

Семен Васильевич бастакы ыарахаҥҥа уһаарыллыыта, Ааллаах Үүҥҥэ, сырыыта буолбута.

Ааллаах Үүҥҥэ (Аллах-Юнь- река в Якутии и Хабаровском крае, правый приток Алдана, длина реки 586 км) көмүстээх сирдэри арыйаннар, көмүһү промышленнай хостооһуҥҥа далааһыннаах үлэ саҕаланан, бириискэлэр аһыллаллар. 1934 сылтан холкуостарга таһаҕас таһыытыгар үлэ тэриллэн, Охотскай Перевоз (Томпоҕо) бөһүөлэгэ үөскээбитэ.

Бу Охотскай Перевозтан, 253 км ыраах сытар Ааллаах Үүн. Онно тиийэргэ,Сэттэ Дабаан, балтараа көстөөх сис хайатын уҥуордаан, 7 биэрэстэлээх силимэни уонна аата ахсаана биллибэт тарыҥнаах үрэхтэри туораан тиийэҕин. Маннык уһун сындылҕаннаах ыарахан суолунан Саха сирин улууһуттан таһаҕасчыттар промышленность үлэһиттэрин аһыыр астарын, таҥнар таҥастарын, туттар тэриллэрин таспыттара көлөнөн.

Чурапчыттан барыта 800-900 киһи тыһыынчанан ат көлө, 1954 сыллаахха массыына суола аһыллыар диэри  көмүсчуттэри аһынан, таҥаһынан хааччыйбыттара. Бу сүдү хамсааһын былаһын тухары былааннарын таһаҕаһы таһыыга аһары толороллор эбит, итэҕэстээһин  биир да түбэлтэтин таһаарбатахтар.

Дьулуур уонна  тулуур быһаарар айаныгар дьоннорбут барахсаттар Ааллаах  Үүҥҥэ айаннарын бэйэлэрин олорор туһаайыыларынан саҕалыыллара. Сылаҥнар Тааттанан, Алдан өрүһүгэр түһэллэрэ, айаҥҥа туруналларыгар адьас эрдэттэн бэлэмнэнэнэллэрэ, ол курдук  сыарҕа, ат сэбэ-сэбиргэлэ, таҥас-сап. Күһүн Өктөөп саҕана хоҥнон баран, саас муус устарга суол-иис быһыта сиэһиитэ ыран-быстан дьиэлэрин булаллара. «Коммунизм кыһата» колхозтан 20 киһи кыттыбыта, ол иһигэр биһиги эьэбит – Семен Васильевич Макаров.

1943 сыллаахха бэс ыйын 13 күнүгэр, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ ыҥырыы суругу тутаат «Хатыҥнаахтан» аттаммыта. Аара кылгас үөрэх кэнниттэн илиҥ Япония кыраныыссатыгар тиийбитэ, Японияны үлтүрүтүүгэ 888-с стрелковай полкаҕа пулеметчигынан сылдьыбыта. 30 байыастаах  отделениялаах ротаҕа сахалартан иккиэ буолан, Чурапчыттан Мугудайтан төрүттээх Васильев Николайдыын (Харатаай) сулууспалаабыттара, сэриилэспиттэрэ. 1945 сыл атырдьах ыйын 9 күнүгэр Хайлар куораты ылыыга, кимэн киириигэ 36 армия уҥа өттүттэн  Чжалайнор-Маньчжурским УР ылар , хаҥас өттүгэр Аргунь өрүҺү унуордаан Хайлар куоракка кимэн киирэллэр. Кун бутуутэ 40 км барбыттар.  Иккис күннэригэр   Хайлар УР төгүрүктээн,  Маньчжурия иhигэр киирбиттэрэ. Улахан Хинган хайаны туораан, Бухэду (Бокэту), Ялу  Чжаланьтунь (Бутэхаци) куораттары босхолууллар. Иннигэр иҺэр подразделениялар 205-й танковой бригада —  Цицикар куораты босхолууллар. Армия сорох чаастара Хайлар УР ылыыга күүстээхтик  сэриилэҺэр. Улахан сүтүк тахсан, хос эҺэм 57сапернай ротага түбэҺэн, салгыы саперунан сулууспалаабыта. 1946 с. дойдутугар эргиллибитэ.

Дойдутугар кэлэн колхозка, совхозка үрдүк таҺаарыылаахтык үлэлээбитэ. Ыал буолан, 13 оҕону төрөтөн, иитэн улаатыннарбыттара.

Элбэх сыл совхозка сылгыҺыттаабыта, 1975 пенсияҕа тахсан баран 1994 сылга диэри кадровай булчутунан үлэлээбитэ. 2004 сыллаахха 84 сааҺыгар бу олохтон барбыта.

А. Сивцев , 5в кылаас, МОБУ «Саха гимназия»