Лукачевскай Дмитрий Ионович

Мин аҕам, Лукачевскай Дмитрий Ионович Уус-Алдан улууһун l Өспөх нэһилиэгин Чымырааҕы үрэҕин сүнньүгэр сытар Үөһүкээҥҥэ 1907 сыллаахха ахсынньы 8 күнүгэр төрөөбүтэ. Дьуон уонна Бараскыабыйа Лукачевскайдар үс уолаттарыттан ортокулара этэ.

Аҕа дойду сэриитин кэмигэр уонна кэнниттэн бастаан Моой үрэҕинэн, онтон аатырбыт Ааллаах Үүн айанын аартыгын барыта биэс кыһын устата таһаҕас көтөхпүт хорсун айанньыт этэ.

Аҕа дойду иккис Улуу сэриитигэр аҕам убайа Мэхээлэ быраата Лэгэнтэйдиин сэрии бастакы хомууругар түбэһэн барбыттара. Мэхээлэ саастаах буолан үлэ фронугар түбэһэн, Сангаар шахтатыгар үлэлээн, Кыайыы буолбутун кэннэ дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Уоттаах сэриини кытта даҕаспыт алдьархайдаах сут сорун-муҥун муннуларынан тыырбыт кэргэнэ Маайа, кыыһа Маайыс, уолаттара Өлөксөй, Улахан Миисэ, Аччыгый Миисэ, абаҕам дьоло таайан тыыннаах көрсөн, уһун олоҕу олорбута.

Аҕам быраата Лэгэнтэй дьиэ-уот тэриммэккэ, кэргэннэнэн оҕо-уруу төрөтөр үөрүүнү билбэккэ, кырыллыбытынан эдэр уол уоттаах сэриигэ баран, эдэркээн олоҕун толук уурбута. Ханна көмүллүбүтэ, хараллыбыта биллибэт. «Пропал без вести» диэн биллэрии кэлбит. Арай, Россиятааҕы «Память Народа» диэн порталга кини аатын суруйан көрдөөтөххө, аата баар. Хайа военкоматтан, хайа кэмҥэ ыҥырыллан сэриигэ барбыта, хайа чааска тиийэн сэриилэспитэ барыта баар уонна «пропал без вести» диэн суруллубут. Кини аатын кэнниттэн Лукачевский Иннокентий Иванович диэн киһи аата баар. Бу киһи олоҕун илин өттө, оннооҕор хайа чааска сэриилэһэ сылдьыбыта суох. Арай, умер в госпитале, похоронен в братской могиле в селе Ленинградской области диэн. Ону саныыбын ээ, арааһа, бу мин убайбым аҕатын аатын Ионович диэни Иванович диэн сыыһа суруйан, сэрии кэмигэр ыксалга ынырык иэдээннээх уоттаах сэрии түрбүөнүгэр-тарбааныгар, ытыллар олорор өлүү уотугар алҕаска, ыксалга толорор докумуоннарыгар сыыһа суруйбут буолуохтарын сөп дии саныыбын. Онон убайым барахсан көмүллүбүт ииннээх, хараллыбыт сирдээх быһыылаах диэн эрэл санаалаах сылдьабын.

Аҕам бастакы кэргэнэ оҕолонобун диэн олох эдэригэр өлөн, 9-таах уонна 8-таах икки кыыс оҕолоох огдообо, 1941 сыллаахха Аҕа дойду сэриитин тастыҥ убайа Сөдүөт (Федот Григорьевич) дьиэ кэргэнин кытта эҥэрдэһэн, Харыадьыйа алааска олорон көрсөр.

Өнөр оскуолатын интерната аһыллыар диэри кыргыттарын саҥаһыгар Балбаараҕа хаалларан, Сөдүөттүүн Моой үрэҕинэн көмүсчүттэргэ таһаҕас көтөҕөллөр.

Аҕам онтон сэрии бүтүөр диэри Ааллаах Үүн ыар айанын тэлэр. Охотскай Перевоз ыскылааттарыгар сайыны быһа Алдан өрүһүнэн уонна муоранан да эҥин эгэлгэ таһаҕас бөҕө тиэллэн кэлбитин мунньаллар. Таҥас-сап, ас-үөл, көмүс хостуурга туттуллар эгэлгэ тэрил, араас техника да, саппаас чаастар да буолунай таһаҕас эбит. Дьэ, ол мунньуллубутун сайынын кыайан бириискэлэргэ тиэрдэр кыаллыбат эбит. Ол сирэ-дойдута таас хайалар аннылара, быыстара, кыһыннары тааҥныыр элбэх үрэхтэр тардыылара бырыы да бадараан, кута, бычылыйа сытар уу-хаар сир эбит.

Онон ол мунньуллубут таһаҕаһы кыһын эрэ үгүс элбэх бириискэлэргэ тиэрдэр кыах баар эбит. Дьэ, ити тиэрдии үлэтин Саха сирин оройуоннарыгар былаан быһыытынан баччалыы таһаҕаһы көтөҕөҕүт диэн үөһэттэн былаан түһэрэллэрэ. Нэһилиэк аайыттан 4-түү, 5-тии бастыҥ аттаах хастыы да айанньыт кэпсээҥҥэ киирбит ыар айаннаах Ааллаах Үүн суолун аартыгын туталлара.

Аҕам Уус-Алдан «Чкалов» колхуоһун Кэлэдимэтиттэн, колхуос саамай бастыҥ күүстээх тардыылаах уонна тулуурдаах аттарын талан баайан илдьэ барара. Айанньыттар солбук уларыттар итии таҥастарын, тулууп, итии сон, сутуруо, этэрбэстэригэр, үтүлүктэригэр, бэргэһэлэригэр тиийэ ылыннахтарына табыллара. Сыарҕаларыгар тимир ыллык, ылах, быа-туһах, өтүү, аттарыгар дуга, боккуоп, эбии эбиэс эҥин хаһаанан илдьэ бараллара. эҥин. Чэ элбэх буоллаҕа…

Ити айаннарыгар сыарҕа суола турбутун кэннэ сэтинньи ыйтан, саас муус устарга диэри кыһыны быһа, Охотскай Перевозтан буолунай элбэх бириискэлэргэ, төһө таһаҕаһы көтөҕөр былааннарын толорон эрэ баран дойдулууллара. Аны эт киһи тымныйара, ыалдьара диэн баар. Онуоха көрдөрүнүөн медпунк диэн ити айан устатын тухары суох. Айан устатын тухары тутуллубут элбэх симиэбийэлэргэ ааһан иһэн иттэн, чэй оргутунан, ас буһарынан аһаан, сыарҕаларын, аттарын тэрилин өрөмүөннэнэн, таҥастарын куурдунан хонон, аттарын аһатан, сынньатан ааһаллара.

Ийэлээх аҕам Кыайыы буолтун кэннэ холбоспуттара. Тээтэм кэлин ол айаҥҥа сылдьыбытын ийэбэр кэпсиирэ үһү.

«Ыгыччы тиэммит таһаҕастаах сыарҕалаах бастакы аппын сиэтэн, атыттарын сэтиилэнэн, тааҥнаан уута халыйа сытар Ньооху хайа үрэҕин өрө үллэн турар туманын ортотунан, туораан испитим. Эмискэ атым халтарыйан ууга булкуллан, миигин эмиэ муустаах уунан саба ыһан, ахсынньы тоһуттар тымныытыгар сыарҕам тоҥ таһаҕаһын үрдүгэр олорон, инчэйэн мууһура охсубут таҥаспын сүүс эрэйинэн устан, тииһим тииспэр ыпсыбат буола бабыгырыы тоҥон, нэһиилэ ырычаахтаһан устан, кураанах таҥаспын салҕалыы-салҕалыы уларыттан сордоммутум. Оччолоох тоҥмуппун, сордоммуппун өйдөөбөппүн», – диэхтиирин ийэм кэпсиирэ.

Силлиэмэҥ диэн икки туруору таас хайалар кыбычыын хапчааннарынан ааһар уһун суолга саҥа таһаарбакка, ончу чуумпутук сыылларан аастахха табыллар айан суолун кутталлаах кэрчигэ баара. Онно буурҕа кэмигэр киһи төбөтүн саҕа таастарынан тамнааттанан олорор буолара үһү. Ол иһин буурҕаны чугастааҕы симиэбийэҕэ аһаран эрэ баран айанныыллара. Оччолоох таас киһини да, аты да таба түстэҕинэ киһилээбэт буоллаҕа.

Аны, Сэттэ Мэҥэһик диэн ааттаах 12 км усталаах хайаны дабайыы биир эрэйдээх аһара кыараҕас, томточчу тиэйиммит толору таһаҕастаах сыарҕалаах аттар нэһиилэ аасыһар аартыктара баара. Дабаан наһаа туруору уонна кирилиэс курдук үктэллэрдээх эбит. Бу сиргэ үктэли сыыһа үктээбит ыар таһаҕастаах сыарҕалаах ат таһаҕастыын бэйэлиин хайа аппатыгар сууллуон сөптөөх биир туспа кутталлаах, айанньыттары эрэйдээбит аҕай сордоох, айан кэрчигэ суолларыгар күүтэрэ.

Ийэм уонна 13-тээх, 12-лээх сэрии оҕолоро эдьиийдэрим кэпсээннэринэн уонна суруйан хаалларбыт ахтыыларынан, аҕам барыта биэс кыһын устата көмүсчүттэргэ таһаҕас көтөхпүт.

«Якутзолото» трест сэрии кэмигэр Ааллаах Үүн ыар айанын иһин таһаҕасчыттарга хамнас төлүүр эбит. Хас айанньыт хамнаһа кинини тэрийэн ыыппыт колхуоһун счетугар түһэр эбит. Ону, уоттаах алдьархайдаах сэрии тыылын хоргуйуу-сут, аас-туор олоҕор кыһарыйтаран, колхуостар ол түспүт үбү бэйэлэрин көрүүлэринэн туттан эрдэхтэрэ. Сэрии кэмигэр кимиэхэ да хамнас ааҕыллыбата, ас-үөл баар эбит буоллаҕына барыта лимит, нуорма быһыытынан үллэһиллэрэ.

Тээтэм, Лукачевскай Дмитрий Ионович, сэрии кэнниттэн «За доблестный труд в 1941-1945 годы войны» диэн Аҕа дойду сэриитин кэмигэр хоһуун үлэтин иһин Иосиф Виссарионович Сталин мэтириэтэ ойуулаах мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Докумуона миэхэ баар.

Төһөлөөх көмүс хостонон дойдубут көмүһүн фондатын хаҥаппыта буолла.

Ааллаах Үүн сордоох айанын айанньыттарыгар «Якутзолото» трест биэнсийэлэригэр кыра эмит эбилик көрбөтөҕө. Ат көлө үлэлээн бүттэҕэ. Аллаах Үүн кыһарҕаннаах кытаанах айанын аартыгар сүүһүнэн айанньыттар, өссө хас эмит бүк элбэх ат көлө тохпут көлөһүннэрэ, хоргуйан кураанах истээх үлэлээн, таһаҕас көтөҕөн сордоммуттара, тоҥон-хатан умса-төннө түспүттэрэ умнуллубута хомолтолоох. Кэм аастаҕа…

Ол эрэн, 2017 сыллаахха ити айан туһунан Өрөспүүбүлүкэтээҕи архыып үлэһиттэрэ, ученайдары кытта кыттыһан кинигэ таһаарбыттара. Онно мин аҕам аата Уус-Алдан «Чкалов» колхуос таһаҕасчыттарын бастыҥ үлэлээх биригэдьиирэ диэн суруллубут, аата ааттаммыт. «Якутзолото» бастыҥ үлэлээх таһаҕасчыттары наҕараадалыыр эбит. Мин аҕабын бинсээк түөһүн сиэбигэр укта сылдьар цепочкалаах чаһыынан бириэмийэлээбиттэр. Ону сиэннэрэ харыстаан уура сылдьан көрөллөр, эһэлэрин ахтан-санаан ааһаллар.

Үс уоллаах ийэ Бараскыабыйа Уйбаанабына, мин эбэм, биир уола уоттаах сэриигэ өлө-тиллэ сэриилэһэ, иккиһэ үлэ фронугар Сангаар шахтатыгар тиритэ-хорута хоргуйдар да нуорманы куоһара сатаан үлэлии, үсүһэ мин аҕам Ааллаах Үүн тыйыс айанын сорун-муҥун күөнүнэн сүгэ-көтөҕө сырыттахтарына, ийэлэрэ сэрии иккис кыһыныгар алдьархайдаах сут түбүлээбит кыһарҕаныттан сутаан, хоргуйан өлөөхтөөбүт. Итинник кытаанах балаһыанньа хас саха ыалын аанын аһан киирдэҕэ, бука, элбэх ыал аал уотун саптаҕа. Дэлэҕэ саха омук сэрии иннинээҕи ахсаанын аҥаарын арыычча кыайбаты сүтэрдэҕэ, сэрии түөрт сылыгар сэриигэ уонна тыылга холбоон.

Аҕам икки хараҥаны силбии хара сарсыардаттан хара киэһээҥҥэ диэри колхуос бары күүстээх үлэтин сүнньүгэр сүкпүт туруу үлэһит этэ. Саамай түгэх ыраах сиртэн хастыы да атынан от тиэйэрэ, сайын ахсын иккилии атынан от оҕустарара. Балыксыт гиэнэ баартааҕа, мас ууһун гиэнэ талыыта этэ. Сааһыран баран өлүөр диэри булчуттаабыта, байанайдааҕа.

Аҕам барахсан — тапталлаах аҕа, эрэллээх кэргэн, амарах аймах этэ. Ыарахан ыарыыттан 1968 сыллаахха тохсунньу 26-гар олохтон күрэммитэ.

Төрөппүттэрим сырдык ааттарын биһиги, оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, ааттатабыт, олохторун салгыыбыт.

Улахан ыал улахан кыыстара

Ульяна Босикова-Сыгына,

СӨ суруйааччыларын сойууһун

чилиэнэ, суруйааччы, бэйиэт

      2025 сыл, Дьокуускай