Ларионова Роза Ивановна (1930-2013)

Мин хос эбэм сэрии кэмин оҕото, Уус Алдан улууһун уонна Мүрү нэһилиэгин бочуоттаах гражданина, ССРС доруобуйа харыстабылын туйгуна, Саха республикатын госсанэпидсулууспатын бочуоттаах үлэһитэ Ларионова Роза Ивановна 1930 с. ыам ыйын 8 күнүгэр Дьокуускайга төрөөбүтэ. Ийэтэ Ларионова (Мигалкина) Евдокия Васильевна Бороҕон улууһун 1 Лөгөй нэһилиэгиттэн төрүттээх. Аҕата Ларионов Иван Николаевич — Өлүөхумэ Кыыллаах Арыытыттан. Бастакы оҕолоро Роза кыра оҕо сааһа тапталга сууланан дьоллоохтук ааспыта. Аҕата гармошкаҕа оонньуура, кырачаан Роза үнкүүлээн тэйэрэ, төрөппүттэрин кытта киэһэтин бииргэ ыллаһан чаҕаарара. Саахыматтыырын сөбүлүүрэ. Эйэлээх олоҕу аймаабыт Аҕа дойду Улуу сэриитэ Ларионовтар олохторугар эмиэ холорук буолан киирбитэ.

Аҕалара Ларионов Иван Николаевич балык собуотугар директор солбуйааччытынан үлэлии сылдьан 1942 с. сайын сэриигэ ыҥырыллыбыт. 12 саастаах хос эбэм сүрэҕинэн ыалдьар эбэбитинээн икки балтынаан, алталаах уонна балтараалаах, хаалбыттар. Райсовет хонтуоратыгар бэйэтигэр киирии аан таһыгар кыра хоско олорбуттар. Ийэтэ харабыллаабыт, хос эбэм үөрэнэ-үөрэнэ дьиэ сууйааччынан үлэлээбит. Алталаах балта Клара батыһа сылдьан остуол, олоппос быылын сотуһар эбит. Эбэбит харабыл буолан түүнүн оҕолорун телефоннаах хоско таҥастарын илдьэ баран остуол үрдүгэр утутар, сарсыарда эрдэ, үлэһиттэр кэлиэхтэрин иннинэ, туруоран хосторугар көһөллөр эбит.

Аҕаларыттан сурук кэлэрэ саамай үөрүүлээх күн буолара. Хайыһар биригээдэтигэр түбэспитин, өстөөҕү кыайыахпыт, дойдубутугар төннүөхпүт диэн суруйар эбит. 1943 с. олунньуга аҕалара 132-с с.д. састаабыгар 18-с хайыһар биригээдэтигэр Курскай уобаласка Куликово дэриэбинэни босхолооһуҥҥа геройдуу охтубутун туһунан «хара сурук» кэлбит. Эбэбит барахсан доруобуйата өссө мөлтөөбүт. Хос эбэм ытаан-ытаан баран оҕо-оҕо курдук аралдьыйбытым диэн кэпсиирэ, ол эрэн хаартыскаларыгар хараҕар санньыар күлүк түспүтэ көстөр. Куруук саныыр, ахтар эрээри ытыы сылдьыбат этим диирэ. Сотору кыра балтылара Альта ыалдьан өлөн хаалаахтаабыт.

Пионерка Роза Ларионова (уҥата)

Оскуолатыгар этэрээт баһаатайынан үлэлээбит. Оҕолор сэриилэһэ сылдьар саллааттарга үтүлүк, кээнчэ, табах, испиискэ, табах хаата хомуйан баһыылка ыыталлара. Оскуола оттуллар маһын эрбиир, хайытар, саһаанныыр үлэҕэ сылдьаллара. “Маяк” колхозка бааһынаҕа, хотоҥҥо субуотунньуктууллара. Тимуровскай хамаанданан саллааттар кэргэттэригэр көмөлөһөллөрө: оттор мастарын хайыталлара, мастарын, муустарын киллэрэн биэрэллэрэ. Сылайар, тоҥор-хатар, аччыктыыр диэни аахсыбакка кыайыы туһугар диэн түмүллэллэрэ. Самодеятельноска сөбүлээн кыттар эбит, оскуола, кулууп кэнсиэрин биири да көтүппэккэ кытыннараллара. Дьиэтигэр балтыларын көрөрө. Хайдах кыайан барытын ситэрэрбитин билигин сатаан санаабаппын диирэ.

1944 с. үөрэх бүппүтүн кэннэ саллааттар кэргэттэригэр көмөлөһөн сүөһү биэрбиттэр, дьонум Чараҥайга көспүттэр. Хос эбэм үөрэх аһыллыар диэри Аманатов Илья Петрович биригэдьиирдээх оҕуруот биригээдэтигэр үлэлээбит. Оҕуруокка хортуоппуй олордоллоро, уу куталлара, сыыс отун ыраастыыллара. Оҕолору кытта тута бодоруспут, бары үчүгэйдик сыһыаннаһаллар этэ, эйэлээх, көхтөөх этибит диэн кэпсиирэ. Оскуолаҕа эмиэ этэрээт баһаатайынан анаммыт. Эмиэ тимуровскай хамаанда баара, оҕолор үөрэнэн баран оскуола маһын эрбээһиҥҥэ, бааһынаҕа хаар типтэриитигэр, ноһуом таһыытыгар, ыһыы хортуоппуй сиэмэтин бэрийиигэ, хотоҥҥо үлэлииллэрэ. Хос эбээм кэнсиэргэ кыттар, үҥкүү куруһуогун ыытар эбит. Ити сыл Чараҥай оскуолатыгар комсомолга киирбит.

1945 с. кыайыы буолбутун туһунан Чараҥайга бэртээхэй айылҕа быыһыгар турар спортплощадкаҕа физкультура учуутала Н.Н. Тарскай эппит. Ол онно хайдахтаах үөрбүппүтүн киһи тылынан сатаан кэпсээбэт диирэ, хас да сыл аастар ол үөрүү кыыма сирэйигэр көстөн ааһара. Бороҕоҥҥо историяҕа киирбит Кыайыы ыһыаҕар алгысчыт арыалдьыттарын ыраах Чараҥайтан ыҥырбыттар. Талыллыбыт оҕолор, арыалдьыт кыргыттар, уолаттар буолан, Бороҕоҥҥо сатыы киирэн кыттыбыттар. Наһаа өр хааман, сылайан, кэлээт да сыыр быарыгар сытан утуйан ылбыттар. Кыргыттар хонуу сибэккилэрин өрөн төбөлөрүгэр кэппиттэр. Наһаа үчүгэй бырааһынньык буолбута диэн кэпсиирэ. Ол да буоллар аҕам тыыннааҕа буоллар диэн санааттан дьон көрбөтүгэр ытаабыт этэ. Үгүс киһиэхэ “харах уулаах бырааһынньык” буоллаҕа. Араас күрэхтэһии, оһуохай буолбут. Артыыстар кэлбиттэр, маанылара, кыраһыабайдара бэрдин оҕолор батыһа сылдьан көрбүттэр.

Роза Ларионова Тарская Танялыын 1945с.

Ити сыл күһүнүгэр дьоммут Бороҕоҥҥо төннөн кэлбиттэр. Райсовет саҥа дьиэтэ тутуллубутугар эбэбитин эмиэ харабылынан, оҕотун дьиэ сууйааччынан үлэҕэ ылбыттар. Хос хос эбээбит Евдокия Васильевна соҕотох, ыарыhах, үс кыра Роза Ларионова Тарская Танялыын, 1945 с. оҕолоох хаалан, фронт туhугар үлэлээн, 1947 с. «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иhин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Хос эбээм 1947с. күһүнүгэр анал кууруска үөрэнэн саҥа тэриллибит санэпидстанцияҕа үлэҕэ киирбитэ. Онтон салгыы Дьокуускайдааҕы фельдшерскайакушерскай оскуоланы бүтэрэн, бастаан биэлсэринэн, кэлин санэпидстанцияҕа үлэлээн 1986с. бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. Тапталлаах кэргэнэ, сэрии инвалида, эрдэ өлөн, түөрт кыыһын соҕотоҕун атахтарыгар туруоран, сиэн, хос сиэн тапталын билбитэ. Уопсастыбаннай диэн ааттанар дьон туһугар үлэҕэ ис сүрэҕиттэн ылсан үлэлиирэ. Комсомолтан саҕалаан, профсоюзнай үлэҕэ, дьахтар кэмитиэтигэр, 2-с Лөгөй нэһилиэгин уонна алта ыҥырыыга Мүрү нэһилиэгин сэбиэтин депутатынан үлэлээбитэ.

Сэрии саҕаланыытыгар 11 саастаах кыысчаан сэриигэ аҕатын сүтэрэн, ийэтэ ыарыһах буолан, кыра балта ыалдьан өлөн, улахан охсууну ылбыта. Оччотооҕу оҕолор курдук кыайыы туһа диэн улахан киһилии үлэлээн, ыарыһах ийэтигэр көмөлөһөн, эрдэ улааппыта, 17 сааһыгар үлэһит буолбута. 12 сааһыгар аҕатын сэриигэ сүтэрбит ийэбит аҕатыгар тапталын, аҕатын дойдутугар, аймахтарыгар чугас сыһыанын биһиэхэ оҕолоругар тиэрдибитэ, кэргэн тахсарыгар араспаанньатын уларыппакка аҕатын аатын сааһын тухары ааттата, дьоһун олоҕу олорбута.

 

Автор: хос сиэнэ Севастьянова С., 3 кылаас үөрэнээччитэ.