Ларионов Гаврил Николаевич — Халлаан Хабырыыс (1881 — 1974)

Гаврил Николаевич Ларионов — Халлаан Хабырыыс аттанан дьоҥҥо-сэргэҕэ капсээҥҥэ киирбит киһи. Сорох дьон кинини сымыйанан үлүннэрэн халлааны туойан кэпсиирин иһин Халлаан Хабырыыс диэтэхтэрэ дииллэрэ. Сорох дьон Халлаан Хабырыыс кини киэнэ сытыыта, күүстээҕэ, өлөн-охтон биэрбэт саха аҕыс кырылааҕа дииллэрэ. Ити икки сыанабыл иккиэн баар буолуон сөп. Саха олоҥхотугар, остуоруйатыгар, кэпсээнигэр үлүннэрии баар буолааччы, ити биһиги, сахалар, уратыбыт буоллаҕа. Ол үлүннэрии үксүгэр кырдьыкка олоҕурбут буолар. Үлүннэрииттэн кырдьыкка олоҕурбутун сиидэлээн ыллахха таба, сөп сыанабыл тахсар. Ити курдук өйдөөн ааҕын эрэ Г.Г.Ларионов аҕатын туһунан ахтыытын. Бастаан кинигэбит тиэмэтигэр сеп тубэһиннэрэн Г.Н.Ларионов — Халлаан Хабырыс Аҕа дойду сэриитин сылларыгар уонна сэрии иннигэр, кэннигэр күүстээх улэһит быһыытынан суруллубутутар тохтуубут. Сэриигэ эдэр эр дьон барбыттарын кэннэ, үлэҕэ кырдьан эрэр кырдьаҕастар хаалбыттара. Ол бириэмэҕэ Халлаан Хабырыыс 60-65 саастааҕар колхоз төһүү үлэһитэ этэ. Кини илиитигэр күүстээх буолан ыарахан үлэни кыайар буоллаҕа. Биирдэ куорат баһаарыгар 22 бууту көтөхпүт үhү 11 иккилии бууттаах гирэлэри ломҥа тиһэн көтөхпүтүн кэпсииллэрэ. Колхозка бастыҥ охсооччу буолан от үлэтин кыайа тутан ыытара. Элбэх оту ылаары арыга киирэн ууну ыытар хоруу хаара. Ол хоруута билиҥҥэ диэри Халлаан Хабырыыс хоруута диэн ууну ыытан туһалыы турар. Кини саһыл ферматын тутуутутар элбэх сири хаспыт, алааска 40 тонна хортуоппуй уурар булуус хаспыт, Герой Г.С.Самсонов 2 теплицатын буорун хаспыт. Ити үлэлэри кэпсии олорон, аҕата Гаврил Николаевич уолугар Гаврил Гавриловичка маннык диэн эппит: «Мин apaaha икки сүүстэн тахса кини иинин буорун саба буору хаспытым буолуо». Ыарахан үлэни үлэлээбитин иһин «Хаптаҕай бульдозера» диэн ааттаабыттара. Колхоз ыарахан үлэлэрин иҥнибэккэ толорон иһэринэн ударник буолбут, куоһары толорорунан ыстахаанабыс аатын иэрбиттэр. Ыарахан үлэни 70-85 сааһыгар диэри үлэлээбит.

Халлаан Хабырыыс эдэригэр атаҕынан сырыы бөҕөнү сылдьыбыт, быһый киһи эбит. Кини 9 сааһыгар тулаайах хаалан убайыгар иитиллибит. «16 сааспар Хаптаҕай атыыһыта Дьөгүөрэпкэ 300 сүөһүнү сатыы үүрэн Бодойбоҕо үс этэрбэһи алдьатан тиийбитим,» — диэн уолугар кэпсиирэ. Бодойбоҕо үстэ тиийэ сылдыбыт. Ол иһигэр харыйа маһынан оҥочо оҥорон, онно ынах арыытын тиэйэн, Өлүөнэ өрүс устатын тухары сүүрүгү утары өксөйөн, бэчимэнэн соһон Бодойбого тиийбиттэрин кэпсиирэ. Бодойбоҕо биирдэ көмүс хостооһунугар үлэлиир 700 дьоҥҥо 3 көс сиргэ сүүрүүгэ куоталаһыы буолбут. Онно аатырбыт сүүрүктэр: сүүрүк табаны куотар Умса Көтөр Ньукууска, сүүрүк аты куотар Атыыр Тэҥсэлэ сүүрэллэр. Олору кытта 3 солкуобайы (оччоҕо 1 ынах сыаната) уксан Халлаан Хабырыыс сүүрэн, кинилэри куотан кэлбит. Дьон бөҕө соһуйбут. Бииргэ үлэлиир Сымыыт-Тоҥуһа итирэн баран: «Эн миэхэ сүүрээччибин диэн эппитиҥ буоллар, мин ыал буолар харчыбын биирдэ уган ылыам этэ», — дии-дии кырбаары гыммыт.

Хабырыыс үс саастааҕар «кыһыл саһылы сарсыарда күн тахсыыта туруоран баран, атаҕынан эккирэтэн киэһэ борук-сорук буолуута ииктэппэккэ көҥдөй маска хаайан өлөрбүт». Халлаан Хабырыыс охсуһууттан да маппатах, буолан баран үрүҥнэр, кыһыллар охсуһууларыттан. Үрүҥ этэрээтэ Манньыаттаах олоҕунан киирэн Харыйалаахха тохтообут. Саа тутар эдэр дьону күүс өртүнэн этэрээттэригэр ылаллар үһү. Аҕабыт онно түбэһэн, Михайлов саллааттара Каландарашвили этэрээтин тоһуйан ытыалаһарыгар сылдыспыт. Кэлин кыһыллар кыайан истэхтэринэ, гражданскай сэрии геройа Петров-Халлааскы Дьокуускай хаайыытыттан Халлаан Хабырыыһы, Ньуучалбаны босхолоппут уонна бэйэтин кыһыл этэрээтигэр ылбыт. Аны үрүннэри утары сэриилэһэр буолбут. Аҕам кэпсииринэн, тоҕус төгүл уоттаах сэрии ытыалаһыытыгар кыттыбыт, биир тарбаҕын быһа ыттарбыт. Халлаан Хабырыыс сааһыран иһэн, 60-с сыллар бүтүүлэригэр, норуот эмчитэ дьарыгынан дьарыктаммыта. Кини хаан баттааһынынан ыалдьыбыт дьону сахалыы хааннаан эмтиирэ, атын араас ыарыылары түөннээн үтүөрдэрэ. Үгүс дьоннор үтүөрэн махтаналлара. Атын ыраах нэһилиэктэн, оройуонтан автобуһунан кэлэн эмтэнэр этилэр. Автобуска төбөлөрүн хааннатаары баттахтарын ойо кырыйтарбыт дьон айанныыллара үгүс буолара. Кинилэр Халлаан Хабырыыска эмтэнэн (хааннатан) абыранныбыт дииллэрэ. Оччолорго норуот эмчитэ буолуу бобуулаах эрдэҕинэ дьарыктаммыта,кини куттаммат эр санаалааҕын, норуот үгэһин мындырдык билэрин, дьоҥҥо көмөлөһөр туһугар амарах быһыылааҕын көрдөрөр. Гаврил Николаевич, Ларионовтар ытык кырдьаҕастара буолан, 90 сааһыгар тиийэн баран төрүттэрин төрдүн-ууһун, кэлэр кэскиллэрин санаан кэпсиир идэлэммитэ. Кини кэпсээбитинэн, биһиги төрүттэрбит өрүһүнэн устан кэлбит Харгыйалар. Биһиги Харгыйалартан үөскээбит Хабыкыйа аҕатынууһабыт. Сытыы-Хотуу Хабыкыйаны нууччалар тутан киллэрэннэр кинээс оҥорон таһаарбыттар. Кинээс дьону сүрэхтэтэн нууччалыы ааттаан барбыт. Кини кэнниттэн хаалбыт киһини өҥнүкүнү  Дарыбыан диэн ааттаан сүрэхтээбиттэр. Өҥнүкү Дарыбыан 9 уолаттара Дарыбыанаптар буолтар. Кинилэртэн Дарыбыанап (Ларионов) аҕа уустара төрөөн-үөскээн сайдан барбыттар. Өҥнүкү Дарыбыан 9 уолуттан биирдэрэ Бөчөкө Нукулай — биһиги төрүппүт. Мин аҕам ол Ньукулай — төрүт эһэтин аатын ыллаҕым диирэ. Ити кэпсээнигэр элбэх уолаттардаах аҕа yyha быстыбакка сайдарыгар уонна төрүт аҕа аатын кэнэҕэски ыччат салҕыырыгар суолта биэрэр эбит.

Халлаан Хабырыыс 93 сааһыгар өлбүтэ. Аҕатын кэпсээнин истибит, аҕатын аатынан ааттаах Гаврил Гаврильевич Ларионов аҕатын аатын ааттатар кэнэҕэски ыччаттарын үөрэтэ сылдьар. Азата Халлаан Хабырыыс иккитэ кэргэннэнэ сылдыбыт. Кини хаанын салҕыыр билигин 54 киһи баар, ол иһигэр бэйэтин оҕото — 3, сиэннэрэ — 12, хос сиэннэрэ — 23, хос-хос сиэннэрэ- 16. Үс көлүөнэ ыччат аайы биирдии ыччакка кини аатын Хабырыыс диэн биэрэн испиттэр. Кырдьаҕас Гаврил Николаевич Ларионов аата-суола кэнэҕэски ыччаттарытар салҕанан бара турар. Г.Г.Ларионов кылгас ахтыытыттан маннык түмүгү оҥоруохха сөп. Халлаан Хабырыыс күүстээх үлэһит бэрдэ, сырыыны сылдьыбыт, айаны айаннаабыт, атаҕынан быһый, илиитигэр күүстээх, охсуһууттан маппатах хорсун, сахалыы талаанын арыйбыт, төрүттэрин ытыктыыр, кэнэҕэски кэскилин саныыр, сахалыы санаалаах, сахалыы быһыылаах саха киһитин аҕыс кырыылаҕа — Ларионовтар аҕа уустарын ытык кырдьаҕаһа.

 

 

 

Автор: Д.Адаменко