Кутанова Марфа Павловна и Молуков Николай Иванович

Ийэ уонна Аҕа
Сэрии кэминээҕи оҕо саас… Ханнык баҕарар улууска, нэһилиэккэ Сэрии алдьархайа таарыйбатах ыала суоҕа да буолуо. Ким эрэ аҕата, быраата, убайа, эһэтэ уоттаах сэрииттэн эргиллибэтэхтэрэ.
Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт, дьон-сэргэ олоҕун огдолуппут алдьархайдаах сэрии, суостаах-суодаллаах кэм. Сэриигэ барааччылары солбуйан тыылга турар-турбат бары үлэҕэ саба түспүтэ, уончалаах оҕолор, комсомуоллар, дьахталлар, кырдьаҕастар сарсыарда күн тахсыытыттан киэhэ боруоруор диэри «Барыта–Кыайыы туhугар, барытын-фроҥҥа» диэн ɵйүнэн-санаанан олорбуттара, үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара. Ааспыт дьыллар аҕа көлүөнэ дьоно олох иһин охсуһан, үлэлээн түбүгүрэн, айан-тутан дьон туһугар олорбут үтүөлэрин-өҥөлөрүн ахтан, үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдии — биһиги ытык иэспит.
Ийэ уонна аҕа… Ураты иһирэхтик ахтыллар, сылаас тыынынан илгийэр тыллар. Кинилэр баар буолан орто дойдуга төрөөн-ууһаан олох салҕанар. Ийэҕэ, аҕаҕа сыһыаннаах норуот уот харахха эппит ох тыллардаах, өс хоһооннордоох. Мин ийэм, мин аҕам диэн этэр кыах баара — киһи дьоло, олох ураты бэлэҕэ.

Биһиги дьоммут Марфа Павловна Кутанова и Николай Иванович Молуков 1952 сыллаахха муус устар ыйга ыал буолан, 62 сыл эйэ дэмнээхтик, чахчы холобур буолар олоҕу олорбуттара.
Маарга-Түмүк нэһилиэгэр дьиэ-уот туттан, сүүстэрин көлөһүнүн тилэхтэригэр аҕаан, тилэхтэрин көлөһүнүн сүүстэригэр аҕаан аҥардас дьулуурдарынан, олоххо тардыһыыларынан, ханнык баҕарар үлэттэн туора турбакка, дьиҥ чахчы күүстээх үлэннэн олохторун оҥостон, 5 оҕону төрөтөн, олох киэҥ аартыгар куорсун анньыбыттара. Дьылҕа хаантан ыйыллыбыт үгэһинэн оҕо күн сирин көрөн, ийэтин-аҕатын үөрдэн, борбуйун уйунан, сүрэҕэ сөбүлүүр идэтин талан, күргүөмнээх үлэ үөһүгэр, дьиэ кэргэн дьоллоох биһигиттэн олоҕун суола тыргыллар.

Биһиги ийэбит Марфа Павловна Кутанова – 1930 сыллаахха Хаҥалас нэһилиэгэр Куутан аймахха төрөөбүтэ. Өлөксөөндөрө уонна Байбал Куутанаптартан элбэх оҕолоруттан ордон икки оҕо улаатан киһи хара буолбуттара. Баһылай, дьоҥҥо биллэр аата Хоноһо уонна ийэм – Мааппа.
Аҕабыт Ньурба улууһун Бэстээх нэһилиэгэр Маайа уонна Уйбаан Молуукаптарга 4 (түөрт) оҕоттон үһүстэрэ, соҕотох уол.
Ол саҕанааҕы кэм оҕолорун олохторо, маарыннаһар курдуктар, ыарахан, дьулаан кэмнэргэ ааспыттара.
Онтон мин төрөппүттэрим ол ааспыт ыарахан олохторун эрдээхтик туораан, бастыҥ ыал аатын ылан оҕо-уруу тэнитэн олорбуттарын ахтан-санаан, дьоллоох оҕо сааһым ааспыт, өйдөөн хаалбыт түгэннэрбиттэн кэпсиэхпин баҕарабын- диэн саҕалыыр кыыстара Туйаара Молукова.
Ийэбит олоҕо кэми-кэрдииһи кытта ыкса сибээстээх, колхуостааһын, сэрии ыар сыллара, олоҕу чөлүгэр түһэрии кэмэ, сопхуос бүтэн биэрбэт үлэтэ, улугуруу, сэбиэскэй кэм эстиитэ, кытаанах 90-с сыллар, онтон саҥа үйэ кирбиитэ… Ийэбит барахсан сатаабатаҕа диэн суох буолааччы. Олус түргэн, ыраас туттуулаах, мындыр, иистээх, минньигэс астаах хаһаайка этэ. Ол да иһин элбэх баҕайы уол оҕону көрөн-истэн улаатыннардаҕа дии. Соҕотох кыыс мин этим, ийэм көмөлөһөөччүтэ буоларым. Холобур иистэнэрин көрөн кырабыттан иискэ үөрэммитим. Сүрдээх элбэх сир аһын хомуйарбыт, ынах сүөһү тутарбыт, арааһы барытын оҥорон хаһаанарбытын өйдүүбүн.

Ийэбит араас тэрилтэлэргэ таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Колхоз, сопхуос фермаларыттан дояркалартан көрдөрүүлэрин хомуйааччы. Кассирынан үлэлииригэр, Ньурбаттан күнү күннээн бааҥҥа уочараттаан, рюкзак муҥунан харчыны аҕалан, дьон хамнаһын түҥэтэрэ. Манна аҕам суоппар буолан тасыһан көмөтө улахан буолара. Ийэбит Маардааҕы быткомбинаты ситиһиилээхтик салайбыта. Отчуот бөҕөтүн, ол саҕана илииннэн хас эмэ куоппуйаны суруйара, ону мин устан көмөлөһөрүм, ол курдук төгүрүк остуолга ийэбинээн тэҥҥэ олорон, киэһэ хойукка диэри суруксуттуурбут. Ол эмиэ миэхэ инникитин докумуону кытары үлэлииргэ олук буолбута. Ийэбит быткомбинатын былаанын куруук толороро, туолумаары гыннаҕына, аҕам фермаларга сиэмэ таһа бардаҕына барсан, полуфабрикат тигиллибит таҥастары дояркаларга атыылаан син биир былаанын толороро. Пенсияҕа барбыта да, олорбокко, госстрахха страховщигынан икки сыл үлэлээбитэ, онно эмиэ былаан бөҕөтүн толороро. Бэйэтэ кэпсииринэн ол саҕана дэриэбинэ бадараанын кэһэн, ыалларынан сылдьан страховкалыыр этэ. Ону биирдэ биир ыал ийэтэ өр баҕайы ийэм былааҥка толоророрун, суруксуттуурун көрөн : ”Туох баһаам „ырыанньыгын“ суруйдуҥ, кэл чэйдиэх“ – диэн күллэрбит, иккиэн иэйэ-иэйэ күлбүттэр этэ. Ол саҕанаҕы дьон илииннэн, ырыалар тылларын устуһан „Ырыанньык“ суруналлара, онно холуйан эттэҕэ. Биһиги эмиэ оҕо сылдьан ырыалары устуһарбыт. Ийэм кулуупка бырааһынньыктарга барарыгар анаан бэлэмнэнээччи, саҥа муостаҕа дылы уһун былааччыйалары тиктэн кэтэрин сөбүлүүрэ, онтун араастаан мындырдаан оҥостооччу, аны санаатахха технолог өйдөөх эбит. Сороҕор атын таҥас ойуутун кырыйан ылан өҥүн-дьүһүнүн сөп түбэһиннэрэн, киэһэ аайы налыччы олорон эрэ быысабайдаан аппликациялаан быыкаа сииги илиитинэн тигэн кып кыраһыабай былаачыйаны оҥорон таһаарааччы. Кэлин олох кырдьар сааһыгар 16 сылы быһа аҥар өттө инсууллаан хамсаабат да буолбутугар бэриммэтэҕэ – командировкаттан кэллэхпинэ иистэнэр массыынанан хаҥас илиитинэн түннүккэ саҥа штора тигэн ыйаан олорор буолара. «Мин кэлэн тигиэм этэ буоллаҕа» — диэтэхпинэ. «Ээ,хайдах куруук таах олоруохпунуй“ – диэн буолара.

Аҕабыт эмиэ эдэр эрдэҕиттэн олох ыарахаттарын этинэн-хаанынан билбитэ, сэттэ кылааһы бүтэрэн баран Бүлүүтээҕи педучилищеҕа эдьиийин батыһан үөрэнэр, ол гынан баран аччык кэмҥэ кыаммаккалар, ситэрбэккэ уурайар. Олох эдэригэр үлэһит буолар. Араҥастаах детдомугар иитээччинэн үлэтин саҕалыыр. Ол гынан баран өр сылларга үлэлээбит, дьон-сэргэ сэҥээриитин ылбыт дьиҥ чахчы баһылаабыт идэтэ – суоппар. Утуйары, сынньанары билбэккэ 30-тан тахса сыл араас массыына уруулун эрийэн, салгымтыалаах уһун айаны барытын тулуйан, ону ааһан хаһан да суолга алдьамматын, хайдахтаах да ардахтан иҥнибэтин, төһө да куһаҕан суолга буксуйбатын иһин норуокка ытыктабыллаахтык „Ньукулай Уйбаанабыс дуо“ дэппитэ. Райкомунан, Райсоветынан эргитэннэр аҕабын “Марха” сопхуоска, 1971 сыл муус устар 30 күнүттэн сиэмэни таһарга үлэҕэ ылаллар. Ити аһары эппиэттээх үлэ этэ. Хайдах даҕаны дьыл кэмигэр, олус куһаҕан суолга, сопхуоһун туһатыгар хойутаппакка, кэмигэр, сарсыарда 5 чааска туран племстанциятыттан Марха уҥуор аҕалан биэрбит боруода оҕустар сиэмэлэри ылан уонча сиэмэһиккэ тиэрдэрэ. 100-н 200-кэ диэри ынаҕы сиэмэлээннэр, 98 бырыһыан тыыннаах ньирэйдэри ылаллара. Үөдэйгэ Иванов Николай, Хаҥаласка Николаева Валя, Савинова Мария, Мархаҕа икки сиэмэһит, Кировка биир, Аканаҕа Петрова Марина (иккис үлэһит аатын умнубут этэ). 1980 сыл саҥатыгар, ыанньык фермалар бары сайылыкка көспүттэрин кэннэ, бэс ыйын 5-гэр түүн миэтэрэ аҥаара халыҥнаах хаар түспүт. “Бүгүн баҕас Молуков кыайан тиийэн кэлбэтэ буолуо” — дии олордохторуна, көҕөрбөлөргө хаарынан далаһа оҥостон, биир даҕаны сиргэ буксуйбакка, сиэмэһиттэрэ бэлэмэ суох олордохторуна барыларыгар сүүс бырыһыан тиэрдитэлээн турардаах. Сарсыарда аҕам телефонунан Ньурбаҕа племстанцияҕа сиэмэһиттэрин үлэхтэрин была аннарын грамынан фамилияларынан сводка сакаас оҥорон эрийэр саҥатыттан уһуктааччыбыт. Сиэмэ тарҕата сайылыктарынан, нэһилиэктэринэн айанныырыгар дьон бөҕө олорсооччу, наадаларыгар кэлэр-барар дьон дьиэбитигэр эрдэ кэлэн аҕам сопхуос гарааһыттан массыынатын аҕаларын эбэтэр биэрэктэн кэлэрин дьиэбитигэр кэтэһэн олорор буолааччылар.

1986 сылтан Ынахсыкка олорор кэмнэригэр Дьокуускайга үөрэхпитигэр барарбытыгар-кэлэрбитигэр хаар да, ардах да быыһынан Нива массыынатынан Ынахсыттан биһигини авиапортка Ньурбаҕа киллэрэрэ, ол саҕана суол билиҥҥи курдук буолуо дуо, суолга атын массыына биир да суох буолара, туох да суккуйбат бадараана, ол эрэн кини биһигини тиэрдэн төннөрө. Аны ахсынньы аам-даам 60 кыраадыс тымныытыгар эмиэ кини массыынатынан биһигини аэропортка көрсөн Ынахсыкка илдьэ кэлэрэ. Үөрэнэ сырыттахпытына аҕам идэһэ этин хаарты курдук эттээн, сааһылаан уонна ийэм оҥорбут бэрэскитин кытта уган посылкалаабыттарын тутан үөрэрбит ахан. Аҕабыт олус налыччы хайа да бэйэлээх ыксаллаах кэмҥэ ыгылыйбат, киэҥ көҕүстээх буолааччы. Оҥордоҕуна-туттаҕына киниэнэ барыта хаачыстыбалаах, дьиэҕэ-уокка бэрээдэги сөбүлүүрэ, оҕо көрөн үөрэнэр дииллэр, ол быһыытынан аҕабыт чэнчиһэ биһиэхэ барыбытыгар бэриллибит. Хаһыаты сурунаалы умсугуйан ааҕара, бэйэтэ архыыптааҕа, тугу эрэ бэлиэтэммит, ууруммут буолара. Хаһыакка ыстатыйа да суруйара. Кини курдук кыраһыабай каллиграфическай буочары хана да көрө иликпин. Халлаан кэмэ уларыйарын ааҕа билэрэр. Куруук биһиэхэ кэпсиирэ, сэрэтэрэ, тымныы түһэрин, хаһыҥныахтааҕын, уһун ардах кэлэрин игин ааҕа билэрэ. Чыычаах уйа туттар күнүгэр хайдах күн буоларынан инники сайын буоларын игин барытын билэрэ, кэпсиирэ. Айылҕаҕа чугас киһи этэ.

Олохпун оҥостуохпуттан эрэнэр, дурда хахха буолар дьонум ийэлээх, аҕам этэ. Оҕолорбун иккиэннэрин улаатыннарарбар ийэм аҕам аттыбар баар, кинилэр көрөр буолланнар эрэх-турах сылдьан үлэлиирим.
Мин өйдүүрбүнэн ийэлээх аҕам эдэр эрдэхтэриттэн сүөһү туталлара. Күн-дьыл хаамыытын, айылҕа тыллыытын, уларыйыытын барытын дьоммутун кытары тэбис тэҥҥэ сылдьыһан илэ харахпытынан көрөн, айылҕалыын алтыһан улааппыппыт. Сир астыырбыт, мас мастыырбыт, оттуурбут. Дьоммут сааскы, күһүҥҥү булка көтүппэккэ сылдьаллара. Бултарын аҕалан тэлгэтэ сытан тыыран аттынааҕы ыалларыгар бэрсэллэрэ.

1962 сыллаахха оройуоҥҥа мелкокалибернай винтовканан ытыыга куоталыһыыга дьоммут иккиэн кыттан бастаабыттар. Уонна үһүс разряд нуорматын толорбуттар. Ийэлээх аҕам айылҕаҕа иккиэн бииргэ сылдьалларын туохтааҕар да ордороллоро. Иккиэн сүрдээх бэргэн ытааччылар этэ. Быраатым Уйбаачык кинилэри кытта үөрүүнэн барсара. Москвич массыынабытыгар олорон, Өктөөп диэн өйдөөх баҕайы ыппытын батыһыннаран, бултуу баран иһэр түгэммит оҕо сааһым чаҕылхай хартыыната буолан миэхэ өйбөр хатаммыт. Аҕам булду бастаан Уйбаачыкка ыттарааччы, онтон сыыстаҕына бэйэтэ солбуһуннары ытара. Ити курдук тииҥи да бултааччылар, куска, куобахха да сылдьааччылар. Тииҥи иккиэн түүтүн алдьаппака өлөрөллөрүн, көрбүт сирдэригэр таба түһэрэн бэргэнник ыталларын билигин да сөҕө саныыбыт.

Ийэм аҕабыттан ытарынан, булка сылдьарга тулуурунан олох хаалсыбат этэ. Сааһыран да баран саанан, ордук тозовканан олох үчүгэйдик ытара. Мин санаабар, киэҥ, холку майгылаах, тулуурдаах, дьулуурдаах, сатабыллаах киһи бэргэн ытааччы буолара саарбаҕа суох, дьэ, ити бастыҥ хаачыстыбалар мин дьоммор чахчы бааллар этэ.
Аҕам уолаттарын үлэ-хамнас бары мындырыгар уһуйбут киһи буолар. Сүөһүлээх этибит, онон саха дьонун төрүт үлэтин-хамнаһын эппинэн-хааммынан билэн улааппыт эбиппин, ити кэлин үлэһит буолан тыа сиригэр олохсуйан олорорбор олус туһалаабыта дии саныыбын.

“Аҕабынаан сайын оттуурбут, кыһынын сүөһүлэрбитин бэрийэбит. Аҕам биһикки оттуур алааспытын күрүөлээн турардаахпыт. Оччолорго кини сэттэ уончалаах, мин сүүрбэбин ааспыт уолбун, аҕам миигин кытта олох тэҥҥэ үлэлиирэ, сороҕор ордоро даҕаны. Оччолорго итии баҕайыга кумаарга быһа сиэтэн, үлэлииргэ абытайдаах курдуга эрээри, ааспытын кэннэ санаатахха олус күндү, үчүгэй да эбит”- диэн иһирэхтик ахтар быраатым Уйбаан.
Ийэлээх аҕам Ньурба оройуонун уус-уран самодеятельноһын актыыбынай кыттыылаахтара, элбэх фестиваллар, конкурстар лауреаттара. Ийэм ырыаһыт: оройуон фестивалыгар „Ньургун Боотур“ олонхоҕо „Лоокуут уонна Ньургуһун“ испиктээкилгэ сүрүн оруолларга оонньообут, ыллыыр этэ. Аҕам балалайкаҕа олус үчүгэйдик оонньуура. 1976 сыллаахха бастакы арассыыйатааҕы самодеятельность көрүүтүн фестивалыгар Ньурба оройуонуттан хамаандаҕа киирсэн оркестрга оонньоон дипломан буолбут. 2002 сыллаахха Дьокуускайга „Играй гармонь, моя любимая“ бырааттыы Заволокиннар фестивалларыгар кыттан сертификат ылбыта.
Маардааҕы дьиэбит таһыгар олордубут мастарбыт, рябина, хатыҥнар билигин ситэн аҕай улаатан лаглаһан тураллар. Айаҥҥа сылдьан ааһан иһэн, оҕо сааспытын, дьоллоох төрөөбөүт түөлбэбитин көрөн ахтан-санаан ааһабыт.
Маарга биһигини тула эмиэ элбэх оҕолордоох ыалларбытын кытары бары эн-мин дэсиһэн иллээхтик да олорбуппут. Оҕолор казаки-разбойники, хаппытааннаһан, хоккейдаан, волейболлаан, пластилиннаан, арагаайканан сэриилэһэн оонньооһун эмиэ баара, хортуоска үтэн сиирбит минньигэһэ, кыргыттар кумааҕы куукулалары кырыйан таҥас уруһуйдаан, классики, скакалкалаан, ыаллаах буолан, арааһы бары оонньуурбут, түмсэрбит. Биирдэ хас да көлүөнэ оҕолор мустан, убайдар балыстар бары, үрэх уҥуор икки тыыннан туораан, куобах үүрэн, кустаан, дьэдьэннээн олох түүн кэлбиппит, дьоммутуттан мөҕүллүмээри, сиэппитигэр хатырык уктубуппут, онтубут хата дьоммут мөхпөтөхтөрө, этэҥҥэ кэлбиппитигэр үөрбүттэрэ.
Оҕолор төрөппүттэрбититтэн уһуйулларбыт элбэх, тапталы харыстаан, кырдьар сааска диэри иллээх-эйэлээх буолуу, бэйэ-бэйэни өйдөһүү, ханнык да ыарахаттартан чаҕыйбакка үлэни чиэстээхтик толоруу, дьиэни-уоту тэринии, оҕо-сиэн тапталын билии, төһө да ыарыы охсубутун иһин, санааны түһэрбэккэ, эрдээхтик охсуһуу, сиргэ-уокка сылдьан, айылҕаны кытта алтыһыы, сиэри-туому тутуһуу, айылҕа ханнык баҕарар кэмиттэн дуоһуйуу…
Төһө даҕаны оҕо сыллара, эдэр саастара ыарахан кэмнэргэ ааспыттарын иһин, кэрэҕэ, сырдыкка күүстээх тардыһыыларынан ийэлээх аҕабыт биһиэхэ, дьиэ кэргэн олоҕор бары өттүнэн холобур буолаллар. Олус эйэлээхтик алта уонтан тахса сыл бииргэ олорбуттара. Дьоммут бэйэ-бэйэлэригэр истиҥ сыһыаннара, оҕолорун иитиитэ, аймах дьоммутугар үтүө сыһыаннара барыта, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн үтүө өйдөбүл буола турдун. Ийэм, аҕам олохторун оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар, кинилэр үтүө ааттарын ааттатар соруктаахтар-диэн кэпсээнин түмүктүүр кыыстара Туйаара Молукова.

Мин кулуупка үлэлиирбэр, сцена бэтэрээннэрэ Николай Иванович балалайкаҕа олус бэрткэ оонньуура, Марфа Павловна хараҥа от күөҕэ уһун баархат былааччыйалаах, үрүҥ солко шарфигы санныгар намылыта быраҕынан, үрдүк куолаһынан сыанаттан ыллаан дьиэрэтэрэ дьикти кэрэтик көстөрө, истиҥник иһиллэрэ. Иккиэн үтүктүспүт курдук сахаҕа, кыраһыабай, сырдык сэбэрэлээх дьон этилэр. Буолар кэнсиэрдэргэ үөрэ-көтө кытталлара, көрөөччүлэр даҕаны истэллэрин олус сөбүлүүллэрэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыаннарынан, нэһилиэк уопсастыбаннай олоҕор көхтөөхтөрүнэн, сааһырдыбыт диэн сылайбакка, олох үөһүгэр сылдьыбыттарын, биһиги көлүөнэ дьон өйдүүр буолан, махтана ахтарбыт элбэх. Суол суоҕар, сатыы хааман, сылайан иһэр киһи, Николай Иванович массыынатыгар аара суолга түбэһэн, олорсон, дьиэтин эрэйэ суох булан үөрэрин, төһөлөөх киһи махтаммытын ааҕан сиппэккин, ол курдук улахаҥҥа, оҕоҕо биир тэҥ сыһыаннаах буолара, суолга көрүстэр эрэ дьону тумнубат этэ. Дьоннорун удьуордаан оҕолоро элэккэй, сайаҕас майгылаах, кырдьаҕаска, эдэргэ үтүө сыһыаннаах, ханнык да үлэттэн иҥнибэт дьоһуннаах дьон. Айыы саргыта арчылыы сырыттын, ситиһии сиэттиһэн истин диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ