Ксенофонтов Иван Иванович

Мин ыспаанка диэн улахан дьаҥ кэнниттэн Ботуруускай улуус, Хадаар нэһилиэгэр, Бэнэнньэки аҕатын ууһугар Бөтүрүөйэп диэн таҥара буолуо 16 хонук иннинэ, билиҥҥитинэн 1926 сыл бэс ыйын 26 дуу эбэтэр 27  күнүгэр Самнаҕайдаах диэн алаас арҕаа баһыгар, Уһун  Күөлгэ тахсар суол хаҥас өртүгэр Маҥхааһаай диэн сайылыкка төрөөбүппүн. Бүттэкий диэн Чэммээйэптэр сайылыктарыгар 4-дүө буолан кэрим (кэриим) аҕабыытыгар Иванов Инн. Пав. Елисеев И.Т.С (Ылдьыыска) Боппоо уола-Ануфриев Ылдьаа уонна мин сүрэхтэммиппит.

Аҕам Ксенофонтов Ив. Дм. (Минкээс уола) мин 3 сааспар барарбар 1929 сыллаахха Самнаҕайдаахха балаҕан кэннэ диэн бэйэтэ туттубут балаҕаныгар  олорон, ынах аһата сылдьан, хаана саба түһэн үтүлүктээх бэрГЭҺэтин сыттанан өлө сытарын булбуттар, быһыыта сэллик ыарыыттан өлбүт.

Ийэм Ксенофонтова Степанида Евсеевна Ончулун Бэрэтигэр төрөөбүтэ, 70 сааһыгар 1962 сыллаах сайын куттах рагынан ыалдьан өлбүтэ. Үс оҕолоох огдообо дьахтары мин аҕам кэргэн ылбыт, эдэр сааһыгар куоракка куруусчутунан үлэлээбит. Улахан ыпсарыылаах, чараас тыллаах киһи этэ диэн кэпсииллэрэ. Марфа диэн балтылаах этим 2-ис кылааска үөрэнэ сылдьан маас бүөтүгэр харан 1939 сыллаахха өлбүтэ.

Мин өйдүүрбүнэн Чолбон диэн алааска кыра эрдэхпинэ бадаҕа 1931-32 сылларга Ноев Ил. Гер. кытта дьукаах олорбуппун өйдүүбүн. Ксенофонтов Павел Дмитриевич, оҕото суох аҕам убайа (Байтаһын Байбал) Ксенофонтов Иннокентий (Мэрээх) Ксенофонтов Гаврил (Ыхмачча) Ксенофонтов Софрон диэн абаҕалардаах этим. Бары Чолбоҥҥо олорбуттара, дьиэлэрэ сорҕото билигин да Чолбоҥҥо ордон тураллар.

Мэрээх Лэгэнтэй элбэх оҕолоох хас да кэргэҥҥэ олорбута. Улахан уола Ксенофонтов Алексей Иннокентьевич Усть-Алдаҥҥа партия райкомугар уһуннук үлэлээн, онтон кэргэн ылан олохсуйан элбэх оҕолонон баран онно өлбүтэ. Оҕолоро үксүлэрэ үөрэҕи ылбыттар, кыргыттарыттан билигин элбэх сиэннэрдээх. Миигиттэн 2 сыл аҕа. Бүөтүр (Сымнаҕас Бүөтүр) диэн Софроҥҥа иитиллибитэ, Софрон бэйэтиттэн оҕото суоҕа ити Бүөтүрү ииппитэ. Бүөтүр саҥардыыҥҥыта Нам оройуонугар II Хомустаахха олорон ыалдьан өлбүтэ, хас да оҕолордоох үһү. Кыра Миитээ Хадаарга эмиэ аҕыйах сыллааҕыта өлбүт, оҕолордоох дииллэр.

Ыхмачча Хабырыллаттан соҕотох Мох(оо)тоон диэн уола Хайахсыкка олохсуйбута, онтон билигин Ксенофонтов Афанасий Хайахсыкка олорор элбэх оҕолордоох. Ити ааттаталаабыт дьонум төрүттэрэ Балаҕаттар диэннэр. Мин эһэм Миикээс, ити Балаҕаттары кытта адьас чугас аймахтыылар быһыылаах.

Ноев Иван Герасимович эһэтэ Нуой диэн ааттааҕа үһү, ол иһин фамилияларын уларытан Ноев буолбуттар – дьиҥэ Ксенофонтовтар. Аҕалара Дьарааһын оҕонньор Чолбоҥҥо дьукаах олордохпутуна өлбүтэ. Кыра уол Сэмэн мин сүрэхтээҕим аҕам (сүрэхтээбит аҕам) 3 кыыстааҕа билигин орто Халымаҕа баар буолуохтаахтар. Ноев Иван соҕотох  Настаа диэн кыыстааҕын Качыкаакка сүөһү көрө киирбит дьону  кыыллыы мэһэмээн болчуогунан үнтү сынньан өлөртөн баран уоттаан кээспиттэр. Ол Настаа таһырдьа кыра оҕотун көтөхпүтүнэн куотан тахсыбытын, үнтү сынньан өлөрбүттэр аһына барбатахтар. Бадаҕа Архипов Алексей диэн ыала, кинилэр кийииттэрэ Настааны, Сергеев Николайы  …. иккини эстэхтэрэ. Ол Ноев Иван Чурапчыга уһуннук суоппардаабыта.

Сорох аймахтарым былыр сут-кураан сылларга Аммаҕа, Абаҕаҕа киирэн олохсуйбуттар Ксенофонтов Семен, Петр, Илья уонна Николай диэннэр. Сайылыктара мин төрөөбүт Маҥхааһай сайылыгым Сементэн, Петртэн оҕо суох. Ильяттан уолбаара өлбүт сурахтааҕа. Николай колхоз суоччута дииллэрэ. 1-2 оҕо баар дииллэр. Миэхэҕэ Петр уонна Илья тахса сылдьыбыттара. Араҥас сырдык хааннаах дьоннор этилэр. Эдэр буоламмын суолта биэрэн, тугунан киминэн аймахтыыбытын, төрөппүттэрин ханна олохтоохторун ыйыталаспакка хаалбыппыттан хомойобун.

Урут халыҥ ийэ аҕа ууһуттан ордон баран атын улуустарга ыччаттар олохсуйбуттар, билигин Чурапчы улууһугар аҕыйах ахсааннаах киһи баарбыт.

Оҕо эрдэхпинэ Чолбоҥҥо, Самнаҕайдаахха Тэбэнэ алааһыгар, Киэҥ Сыһыы бүөрүгэр, Лыҥкыҥка булуҥар, Чараҥ Көлүйэҕэ, Сотуктайга, Харамаайыга, Ньүөндэҕэ, Быдаҕа сайылаабыппын, кыстаабыппын өйдүүбүн. Киэҥ сыһыыга сайылаан олордохпутуна, биһиги таспытыгар Сиэнньискэ Иванов Семен Гаврильевич (Бөҕө Чэмпээйэп) сайылаабыттара, биһигини чугастааҕы сайылык оҕолорун мунньан туһуннара, сырыһыннара оонньуур идэлээҕэ, бирииспит диэн харандаас, тетрадь буолара, миигин куруук бэйэбиттэн 2-3 оннооҕор 5 сыл аҕа  оҕолору кытары туһуннара, күүстэринэн тулуппат этилэр, ону буоллаҕына саннын лаппаакытынан уурдахха эрэ кыайыыны биэрэрэ, онон сырабын-сылбабын эстэрэрэ, үксүн тэҥнэһиинэн түмүктүүрэ, сырсан ол оҕолорбун кыайар этим. Бирииһи үгүстүк ыларым, Сэмэн аакка киирбит оройуон бастыҥ хапсаҕалдьыта этэ. Билиҥҥи эбитэ буоллар ааттаах тренер тахсыах киһитэ быһыылааҕа. Армияҕа баран эргиллибэтэҕэ.

Оҕо эрдэхпинэ биирг эоонньообут оҕо сааһым доҕотторо Софронов Мих. Ром. (Мээччэ) Иванов Ин.Пав. Ануфриев Илья (Боппоо уола) Елисеев Ил. Ег. (Ылдьыыска) Ксенофонтов Пет.Ин. (Сымнаҕас Бүөтүр) Ефремов Ник. Ник (Ту..) Гаврильев  Ив. Вас (Нуучча Баһылай уола) оҕо сааспытын бииргэ оонньоон-көрүлээн асспыппыт. Хомойуохиһин билигин Мээччэ биһиги ордон сылдьабыт.

Онтон кэлин Быаканаҕа көһөннөр 7 саастаахпар Быаканаҕа Романов Гаврил (Мардьааһай) таһыгар Романов Дм. (улахан Сэксээрэп) Дьөгүөссэ диэн соҕотох оҕолоох  ыалы кытта дьукаах олорбуппут. Ол Дьөгүөссэ билигин Намҥа олорор элбэх оҕолоох дииллэр.

Ол Романов Гаврилтан билигин Хонтоҕо Дириҥэр Заболоцкая Мотрена Гаврильевна олорор. Биһиги күтүөппүт Алексеев Петр Осип. Кини кэргэнэ Маайа уонна мин ийэм 1936 сыллаахха чилиэнинэн киирбиттэрэ Быакана колхозка.

1936-1937 сыллардаах үөрэх дьылыгар Хайахсыт начальнай оскуолатыгар I кылааска балтыбынаан Марфалыын үөрэххэ киирбиппит. Оскуола иһигэр олорон, остуорастыыр Андросов Петр (Торой Төрөй)  дьиэлэнэн олордохпутуна олунньу ыйга оскуолабыт умайан, онтон атах сыгынньах интернакка  диэри сүүрэммин икки атахпын үлүтэн кэбиспитим, балтым эрдэ тахсан быыһаммыта, Мартьянов Мих. Мих. Кондратьев Инн (Бурҕааһын уола) түннүгү тоҕута сынньан быыһаабыттар этэ.

Колхозка киирэн баран Уҥуохха Уоһукаптары кытта ыал олорбуппут кохозпут председателя Федосеев Петр Армияҕа баран эргиллибэтэҕэ, Осипов Михаил учуутал этэ, кини быраата Осипов Иван – аатаах охсооччу, икки хотууру салҕаан баран 2,5 гектар сири охсоро. Эмиэ армияҕа баран эргиллибэтэҕэ. Кини уола Осипов Вас. Ив. Намҥа олорор элбэх оҕолордоох дииллэр. Уҥуох сайылык соҕоруу өртүгэр Кондратьев Афанасий (Ураанай) Егор диэн уоллааҕа. Кини саха национальнай оскуолатын бүтэрэн баран Армияҕа баран өлбүтэ.

Сэрии иннинэ дуу сэрии саҕана дуу чуолкайын билбэппин биһиги Быакана колхоһу Хадаар нэһилиэгиттэн, үөһэттэн дьаһал быһыытынан Хонтоҕо нэһилиэгэр Дириҥҥэ кииннээн Антреев аатынан колхоһу тэрийбиттэрэ.

Мин билэрбинэн Быакана колхозтан  Платонов Илья (Элбэх Мэтээн) Филиппов Ник. Ник (Оочоон) Заболоцкая Мотр. Гавр.-Дирин уонна оскуолаҕа бииргэ үөрэммит, көһүүгэ сылдьыбыт  Платонова Ак. Петр-учительница-билигин Хайахсыкка олорор.  Онтон атын дьоннор бааларын билбэппин.

1942 сыллаахха балаҕан ыйын саҥатыгар, биһигини Антреев аатынан колхоһу партия обкомун уурааҕынан хоту Кэбээйи оройонугар көһөрбүттэрэ. Киров пароходка олордон I Сииктэ сиригэр Арыылаах биэрэгэр, туох да суох сиригэр кумахха сүөкээбиттэрэ.

Онно туох да тутуу суох сиригэр, аһаҕас халлаан анныгар кумахха быраҕыллыбыппыт. Алтынньы ый саҥатыгар диэри хаар, самыыр, тыалга тымныыга олорон элбэх киһи ыалдьыбыта. Олохтоохтор көрсүөхтэрэ, дьиэ-уот бэлэм диэбиттэрэ олох да сымыйа буолан тахсыбыта.

Онтон Кэбээйигэ 2-ис Сииттэ сиригэр дьэ сатыы 3 аҥаар көстөөх сиргэ сатыы тиийбиппит. Биһиги дьиэ кэргэн эдьиийим Маайа кини кыыһа  кыра Маайа, тыла суох эдьиийим уонна ийэм, мин буоламмыт Маҥан Атыыр диэн сиргэ 2 балаҕаннаах сиргэ 1 кыыстаах Обутов диэн ыалга дьукаах буолбуппут. Миигин урукку оройуон киинигэр Кэбээйигэ олорор сирбиттэн 13 көстөөх сиргэ 7 кылааска үөрэнэ барбытым. Сааскы каникулга диэри үөрэнэн баран,  үөрэхпин быраҕан, онтон саас колхозпар булчут буолбутум.

Үөһэ Дьарбас диэн сиргэ туһахтыы сылдьаммын, муус-устар саҥатын диэки күһүн сэтинньи саҕана Нам булчуттара суолга түбэһэ түһэн биир тайаҕы ыппыттар, ону сыыстыбыт диэннэр суоллаабатахтар. Ону түбэһэ түһэн мин буламмын  дьоммун да бэйэбин да тыыннаах хааллардаҕым, баччаҕа тиийиэххэ. Таҥара дуу, баай байанай бэлэхтээбитэ дуу?

Ити саас улахан аччыктааһын, хоргуйууу буолбута. Куһаҕан условиеттан ыалдьан өлүү хоргуйан өлүү маассабайдык тахсыбыта.

Биһиги колхозпут дьонуттан тэйиччи олороммут колхоһум дьоннорун олохторун кимнээх өлбүттэрин-сүппүттэрин толору этэр кыаҕым суох. Колхозпут председателя Эверестов Ник. Ив. (Чуһучуок уола) этэ билигин да К..оҕо Дириҥэр олорор.

1943 сыллаахха өрүс мууһа эстибитин кэннэ Сангаартан Военнай комиссия тахсан Армияҕа барааччылары көрбүттэрэ. Мин ырбаахыбын устан врачтарга көрдөрө тиийбиппин врач нуучча дьахталлара сарылаһа түстүлэр уой да уой буоллулар, түргэнник таҥна оҕус диэтилэр, үрүҥ киниискэ биэрдилэр.

Наһаа ыраммын (склед) дьардьама, ойоҕум (ойоҕоһум) уҥуоҕа ааҕа көстө сылдьаллара. Киһи көрүөҕэр ынырык киһи эбитим буолуо, онуоха эбии 2 сыҥааҕым аннынааҕы быччахайдара аллара түһэн салыбырыы сылдьаллара.

Ити саас өрүс арыытыгар Арыылаах кумаҕар Кириллин Ньукуус биригэрдиирдээх Поисеев Хабырыл (Халдыйар) Нестерев Ньукулай мин эдьиийим Маайа муҥхалыы киирбиттэрэ. Онтон эбии миигин урукку Быакана колхоз председателын кэргэнэ Аграфена диэн дьахтары кытта өрүһү туораан муҥхалыы киирин диэтилэр. 2 киһи тардар улахан оҥочотун 300 метр дээх улахан муҥханы биэрдилэр, улаханнык салынным куттанным. Хаһан да  ууга тыынан  устубатах оҕобун. Сэрии Военнай кэм кэм, сорудах туолуохтаах. Сокуон кытаанах өл да тилин эйиэхэ ким да кыһаллыбат. Тэҥнэһиэхпит дуо күн киириитэ, тыалнамтааһына өрүһү туоруурга диэн сөбүлэстибит дьахтарбын куормаҕа олордон, өрүс хомотун этэҥҥэ туораан, улахан үөскэ киирэбит эбэбит долгуна намыраабакка үрүҥ төбөлөөх долгуннар тыыбытыгар саба биэртэлээтилэр, ыксаан төннөн тахсан кумахха хоммута буоллубут. Күн тахсыыта эмиэ оҥочобутугар оҥочобутугар киирэн туоруох буолбуппут тыалбыт тохтооботох үөскэ анньынан кэбистибит. Дьахтарым сатаан куормалаабат, арыт өрүс үөһэ, арыт өрүс алаараа өртүн диэки оҥочобут буолбахтыыр. Ол быыһыгар оҥочобут иһигэр уу сабыта охсор биэрэктэн балачча  өрүс ортотун диэки тиийэ охсубуппут. Эмискэ дьахтарым өллүбүт диэн баран оҥочо  түгэҕэр умса баран ытыы-сарылыы сытта. Ыксаатым дьэ Арыпыай кытаат-кытаат уоскуй дьоммут чугаһаатылар куормаҕар олор диэн ааттастым, дьахтарым уоскуйан куорматын ылла. Уҥа, хаҥас диэки тут диэн эттэҕим аайы толорон истэ ол быыһыгар оҥочо уутун баһан иһэр син кэлин диэки  үөрэннэ. Оҥочом улахан буолан икки илиибин далыйан тардабын оҕордук сордонон дьоммутугар туораан тиийдибит. икки ытыһым хабаллыталаан хаалбыт этэ. Дьоммут көрө олороллор эбит. Хайдах маннык долгуҥҥа туораатыгыт диэн соһуйдулар.

Биригэдьиирбит Кириллин Ньукуус биир да балыгы сиэппэт араас үчүгэй балыга туутчаҕы, бил балыгы муҥхалаан ылан утары буочукаҕа тууһаан иһэбит. Биригэдьиирбит балык туттара рыббрескэ балык туттарар тахсан тыалга  хаайтаран арай хас да хонор онно биһиги күннүүбүт. Төһө балыгы муҥхалаан ылабыт да сиэн иһэбит, балык уҥуоҕун илдьэн күөл кумаҕар илдьэн көмөөччү мин, балыгы сиэбиттэрэ буолуо диэн кумаҕы кэлэн арыйа тэбиэлиир этэ. Бэйэтэ рыббрестэн көҥүллэтэн нэрээттэтэн ыллым диэн кыра кыыстаах этэ оннуун бэйэлэрэ эрэ сииллэрэ, баара суоҕа бэйэбиниин 6-йах киһи этэ. Оннук сидьиҥ, дьиикэй сыһыаннаах. Бэйэтин эрэ көрүнэр бэйэмсэх киһи этэ, оччотооҕуга 17 саастаах уол этим, дьоммор этэбин – бу биригэдиирбит тоҕо үлэлэспэт, талбыт балыгын сиир биһиги уу хааһынан сылдьабыт, улахан дьон саҥарыаххытын диэтэххэ куттанан саҥарбат этилэр.

Онтон иккис балык биригээдэтин председательбыт аҕата Эверестов Иван (Чуручуок) биригээдэтин дьонноругар төһө кыайалларынан балык сиэтэрэ үһү, ол иһин дьонноро наһаа таптыыллара, махтаналлара.

Ньукууһу суоҕар үөҕэллэрэ, кырыыллара. Ол тиийдэ быһыылааҕа кыһын өлөн хаалбыта. Дьэ үтэһэтэ туолбут диэн дьоннор үөрбүттэрин умнубаппын. Ол Ньукуустан оҕо, ыччат хаалбытын билбэппин. Киһи үчүгэйэ, куһаҕана ыарахан кэмҥэ биллэрин билбитим.

Биир времяҕа кыстана сытар кууллаах бурдуктан хааһы бурдугун куул төбөтүн дьөлөн сүүрдэн ылбыттарын сыыр намыһахтыы, тулаайах оҕоҕо түһэрбиттэрин, хата салалта ылымматаҕа. Онтон ыла атаҕастааһыны, баттааһыны ордук-хоһу тылы тулуйбат буолбутум, тылбынан утарылаһар сөбүлээбэт буолбутум.

Биирдэ аһыыр аспыт суох буолан ийэм —  Уйбаан тахсан туохта эмэтэ өлөрөн киллэр эрэ диэтэ, биир уостаах субуйаанка саалаах этим онтукпун илдьэ тыаҕа таҕыстым. Күһүн сир хара этэ арай тиит төргүү мутугар хаххан бу эриличчи көрөн олорор эбит. Хаххан этэ курупааскы этин курдук дииллэрин өйдүү биэрдим. Саабын ылан  хаххаммын түҥнэри ытан түһэрдим. Сиргэнэн кынатын төбөтүттэн ылан, соһон дьиэбэр киллэрдим. Ийэлээх, эдьиийим буокуойа (бокуойа) суох үрдүгэр түһэн үргээн, буһаран аһааһын буолла. Кырдьык этэ муус маҥан эбит. Ньуоскабын миини айахпар ылан иһэн, саныы биэрдим, хахханым бу эриличчи көрөн олорор, ньуоскалаах мииммин тоҕо тибиирэн кэбистим. Дьонум кэри-куру буолан бары аһаабатыбыт. Ол курдук дьоммун аһаппатым.

1943 сыл ахсынньы ыйга Аллараа Дьарбастан арҕаа диэки 6 көс  ыала суох сиргэ дьаам сүүрдүүтүгэр биир ый колхоз дьаһалынан дьаамсыгынан үлэлээбитим. Наһаа уһун айанаах, куруук тыаллаах кэлэ-бара 12 көс сири таһаҕастаах почтаны, дьоннору түүннэри таһар эдэр оҕо киһиэхэ наһаа ыарахан үлэ этэ. Араас үлэҕэ үлэлээтим оннук илистиилээх, утуйбакка эрэ үлэлиир үлэҕэ үлэлээбэтим, олус диэн саллыбытым. Ол кэриэтин от охсор, буор хаһар быдан чэпчэки күнүскү үлэ буоллаҕа.

Онтон кэлин муус аннынан муҥхалааһыҥҥа кыһыннары 1,5 метрдээх мууһу алларан муҥхалыырбыт, алыс тыаллаах буолан күөлгэ хаары тохтоппот буолан алыс халыннык муус тоҥор эбит этэ.

2-с балаҕаҥҥа биһиги аттыбытыгар Төлөй нэһилиэгин төрүт колхоз председателя Смирников Ник. Сем. олорбута.  Кини колхоһун дьоно Аллараа Дьарбас диэн биһигиттэн 3 көстөөх сиргэ олороллоро. онтон аччыктаабыт, хоргуйан өлөөрү гыммыт сирэйдэрэ, харахтара дарбаччы иһэн хаалбыт дьоннор кэлэннэр аһылык-бурдук көрдө(өт)өхтөрүнэ, сүрэҕэлдьээн үлэлээбэккит бурдук бэриллибэт диэн үүртэлээн кээстэ дииллэрэ. Ол дьоннор биһиэхэ киирэннэр хас да киһи өлбүттэрин көрбүтүм. Председатель Смирников Ник.Сем. тоҕо дьонноруттан соҕотоҕун итиччэ ыраахсиргэ кэлэн олорбутун өйдөөбөппүн.

1944 сыллаахха көһөрүүгэ барбыт дьону төттөрү дойдубутугар ыытар гына правительство уурааҕа тахсан муус устар ый саҥатыгар Ончулун нэһилиэгин Орджоконидзе аатынан колхоз дьоно аҕыйах көлөнөн көһөн иһэн биһиэхэ хоммуттара. Онно ийэм миигин манна соҕотохтуу хаалларан армияҕа барыан диэн,ол дьону кытта дойдубутугар Намынан, Суоттунан түгэх Төҥүлүнэн турар бэйэбит сатыы ийэм сурдьугар Ончулун нэһилиэгэр, Трактор колхозка Иванов Евсей Евсеевичка таайбар, Төлөй сиригэр Нууран диэн алааска олордоҕуна муус устар ортотун диэки кэлбиппит.

Күтүөтүм Алексеев Петр Осип. өссө Кэбээйигэ олордохпутуна эдьиийим ааҕы Нам оройуонугар көһөрбүтэ. Андреев аатынан колхоз сорох дьоно Намҥа олохсуйа хаалбыттара.

Трактор колхозка кэлэммин саас ыһыыга, сир паардааһыныгар үлэлээбитим. сайын Кардашевскай Ник. Ник. (Бааһынай) от үлэтигэр от охсооччунан от үлэтэ бүтүөр диэри утуйар таҥаспытын сүгэ сылдьан сиргэ хоно сылдьан от охсорбут, үтэбитин-аһылыкпытын биригэдиирбит таайым Иванов Е.Е. таһара. Дьиэбит көстөр да сиригэр дьиэбитигэр хонор бырааппыт от үлэтин саҕана суоҕа. Күҥҥэ ортотунан гектартан биирдии бэйэбит итэҕэс сири охсубат этибит, урукку курдук сэрии иннинэ ударнай күн диэн баара. Биир күн тоҕо түһэн охсуу онно үчүгэй охсооччулар 2,5 гектар сири охсоллоро. Биһиги да оннук күн баара буоллар 1,5 гектар сири биирдии бэйэбит охсуох быһыылаахпыт. Премия диэн – чэй, табаах биэрэр этилэр. Онтох атын харчы, дохуот биэрэллэрин өйдөөбөппүн, аны санаатахха босхо үлэлиир эбиппит. Күһүн от үлэтин кэнниттэн Чурапчыга трактористар курстарыгар колхоз ыыппыта. Онтон ыла 50-тан тахса сыл Чурапчы олохтооҕо буолан олордоҕум.

МТС-ка ол времяҕа Собакин Вас. Петр. директордыыр этэ. Аан бастаан үлэбин киһи көмүүтүттэн саҕалаабытым. Сэллик диспансерыгар сэлликтэн өлбүт дьахтары. Ньидили үрүйэтигэр иин хаһан баран Макаров Миитэрэйдиин (Халлаан) хоруопка уган баран, ат сыарҕатыгар тиэйэн,хоруоп үрдүгэр олорон аҕалан көммүппүт, дьоннордоох эрээри көмөлөспөтөхтөрө, поминкатыгар ыҥырбыттарыгар, кыһыйан саатар хоруопка уксубатылар, эдэр киһини сэнээтилэр, атаҕастаатылар дии санаан сылдьыбатаҕым.

Кыһын бадаҕа ахсынньы ый саҕана ьрактористар курстара аһыллан 14 буолан үөрэммиппит. Онтон билигин соҕотоҕун ордон сылдьабын. Биһигини Старостин Прокопий үөрэппитэ.

1945 сыллаахха саас үөрэхпитин бүтэрэн ХТЗ-15 мааркалаах көлүөһэлээх тракторга сменщик тракториһынан ананан Трактор колхозка, старшай тракториһым Сидорова Мария Ильична этэ. Ыһыыны Кыайыы  күнүгэр Сыссыбыт диэн алааска түмүктээбиппит. Онно 10-ча киһиэхэ кыайыы буолл адиэн кэпсээбиттэрэ. Ол түүн сыарҕа хаара түспүтүн өйдүүбүн. Сайын Алаас эбэҕэ улахан бааһына сирэ баара ону хоруйбуппут. Ол сирбит быһыттанан билигин улаан күөл буолан турар. Күһүн молотилканан бурдук астаппыппыт. Комбайн диэн суоҕа түүтэх бурдугу молотилкаҕа уган тракторынан эриттэрэн астатарбыт уонна сарайга сиргэ кутарбыт.

1946 сыллаахха Т2Г диэн 2х2 см гына кыра гына эрбэммит чуурканан барар газогенераторнай тракторга эмиэ Трактор колхозка соҕотоҕун ыһыыга Тубулуйаҕа үлэлээбитиим. Ол кэнниттэн Хондоҕо Булгунньахтааҕар үлэлии сылдьан бензиҥҥэ умайан 3 ый балыыһаҕа сытан, нэһиилэ тыыннаах ордубутум.

1947 сыллаахха Болтоҥоҕо Кыым колхозка Сталин аатынан колхозка, Төлөй Калинин, Төрүт уонна Хабылыга Кыһыл Ыйдаҥа колхозтарга барыта 5 сыл газогенраторнай тракторга үлэлээбитим.

1950-51 сылларга Якутскайга оскуола механизацияҕа 1 сыллаах техник-механик  курсугар үөрэнэн техник-механик идэтин ылбытым.

1971 сылга дылы МТС-ка Мугудай Горькай колхозка, Төлөйгө Калинин аатынан колхозка, Ончулууҥа Карл Маркс аатынан колхозтарга тракторнай бригада биригэдииринэн, учасковай механигынан, мастерской заведующайынан контролер механигынан, инженеринэн барыта 27 сыл үлэлээбитим. Мин үлэлиир кэммэр директорынан үлэлээбиттэрэ Собакин Вас.Петр. Карсынаев Дм. Тер. Борисов Гер. Минт. Остапчук Ю.Н.  управляющайынан Очуров Ленг. Ник. Оконешников Н.С. кылгас кэмҥэ суруйааччы Яковлев Вас.Вас. кэлин Шадрин А.А.

Главнай механигынан сахалартан бастакынан Мэҥэ-Хаҥалас киһитэ Терентьев Ник.Ив. татар Садгаргылаев Изм. Мух. нуучча Жэменных Викт. Алекс. Шофердар нууччалар Плотников, Кохейкин уонна Медведев уһуннук үлэлээбиттэрэ.

Главнай агрономунан Каименко, Бекянов главнай бухгалтерынан Протодьяконов Ник (Ньукулай Суруксут) солбуйааччынан Рыдченко Ан. Сем. үлэлээбиттэрэ. Интернациональнай коллектив этэ.

Сэрии кэнниттэн хойутуу главнай агрономунан Николаев Ег. Сем. гл. зоотехнигынан Яковлев Марк Ром. мелиараторынан Слепцов Ром. Ник. оройоҥҥа да республикаҕа биллэр дьоннор үлэлээбиттэрэ.

Сэрии кэнниттэн сэрии да кэмигэр МТС мастерскойа завод оруолун толорбута. Саппаас чаас олох суоҕа. Макаров Конст. Аф. (Кыра Эҥсии) Чурапчыга сахалартан маҥнайгы токарь этэ. ЧТЗ трактор поршеныттан кыра нати, ГЛЗ тракторга поршены оннооҕор поршень кольцоларын чочуйан оҥороро атын араас саппаас чаастары оҥортуур буолара. Овячковскай Ил. Кузьм. коленваал шейкатын игиинэн аалан, шлифовкалаан, вкладышка баббиты кутан шабровкалаан, радиаторы паайкалаан алтанынан бары деталы иһэрдэрэ, ону таһынан сваркалыыра борустуой боробулуоханы изолозиялаан баран быһата тимиртэн тыыннаах харамайы хаамтарбыт оннук уус киһи этэ.

Крылов диэн нуучча киһитэ ааттаах слесарь этэ ылтаһынтан, тимиртэн араас чаастары коническай подшипник генераторын таптайан ууннаран подшипнигы саҥалыы тыынныыра. Сэрии кэмигэр араас омук дьоно күүстэрин, сатабылларын, дьоҕурдарын ууран үлэлээн ыкайыыны уһанысыбыттара, алыс иллээх, түмсүүлээх коллектив этэ.

Кинилэртэн тракторист Колобанов Вас. Мих. слесарь Дьячковскай Ил. Кузьм. тракторист Алескеев Сем. Дми. зоотоехник Яковлев Марк. Ром. үлэ Кыһыл знамя орденынан комбайнер Кардашевскай Ан. Ник. Ленин орденынан, токарь Макаров Конст. Аф. тракторист Макаров Гарв. Григ. Почет знага орденынан наҕараадаламмыттара.

1971 сыллаахха Шадрин Ал. Ал. управляющайдаан олорон, иккиэ буолан биригэдиирдии сырыттаҕына, хамнаскыт улахан диэн ааттаан уонна Мэҥэ-Хаҥаласка Мансуров аймахтарын мунньан үчүгэйдик үлэлиир  эбит диэн күтүөтүн үһүс киһинэн үлэҕэ ылбыта. Икки киһи окладтаах хамнаһын үс киһиэхэ үллэрэр гына приказ таһаарбыта, ону сөпсөспөккө  суукка үҥсэн хамнаска уурдаран ылбытым, эн эбэтэр мин үлэлиэхтээхпит диэн бардамсыйбытын иһин үлэбиттэн уурайбытым. Ол времяҕа партийнай тэрилтэ секретара этим. Томпо оройуонугар Г.Охлопков аатынан совхозка кини ремоннуур мастерскойун заведующайынан үлэлээбитим. РТС-ка пенсияҕа тахсыахпар диэри үлэлиир санаалаах этим, ону Шадрин үлэлэппэтэҕэ.

1973 сыллаахха ол дойду климатын сөбүлээбэккэ, наһаа ыарытыйан партия райкомун ыҥырыытынан Чурапчытааҕы ТМК(?) механигынан, партийнай тэрилтэ секретарынан үлэлээбитим.

1975 сыллаахха Партия рацкомун бюротун уурааҕынан Чурапчытааҕы промкомбинат директорынан 1980сыллаахха пенсияҕа тахсыахпар диэри үлэлээбитим.

Пенсияҕа тахсан баран Чурапчытааҕы райпоҕа 1991 сыллаахха дылы заготовителынан үлэлээбитим.

1990 сыллаахха Горбачев ыытар политическай линиятын сөбүлээбэккэ, партия членинэн 36 сыл сылдьан баран баҕа өртүбүнэн партияттан тахсыбытым.

1991 сылтан төрөппүттэрим аатын үйэтитэн “Миикээс” диэн бааһынай хаһаайыстыбабын тэринэн эмээхсимминиин үлэлии сылдьабыт.

Кэргэним Марфа Яковлевналыын холбоһон ыал буолбуппут 42 сыл буолла, 3 уол 3 кыыс оҕолордоохпут 15 сиэннээхпит. Иккиэн эстибит удьуорбут, удьуорбутун, олохпутун салгыыр оҕолордоохпутунан, сиэннээхпитинэн бэйэбитин уоскутунабыт. Кэргэним эмиэ Кэбээйигэ көһөрүүгэ сылдьыбыт, ийэлээх сурдьа Аалга (ыалга) баран иһэннэр, хоргуйан тиит төрдүгэр өлбүттэрин дьоннор булбуттар. Аҕата Куорҕараҕа колхозка председателлыы сырыттаҕына, сүөһүнү сутаппыт диэн сэрии иннинэ хаайыыга ыыппыттар. Онно өлбүт. Кэргэним оскуолаҕа интеракка олорон тыыннаах ордубут.

Манан ахтыыбын быһан, кылгатан, олус уһаабакка, сүнньүн ситимэ суох суруйан бүтэрэбин, бэйэм 70 сааспар тийдим, киһи тэҥинэн, сиэринэн олорон олохпун түмүктээн эрэбин. Төһө кыһалҕалаахтык эрэйдээхтик сэрии, сут-кураан сылларга оҕо саааспын аһарбытым иһин, бэйэбин дьоллооҕунан ааҕынабын.

 

Автор: И.И.Ксенофонтов