Константинов Клай Андреевич 

Олох ыар тыынын тулуйбута…

Клай Андреевич Константинов кулун тутар 22 күнүгэр, 1929 сыллаахха, Таатта улууһун, Чөркөөх нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини уон икки сааһын туолар сылыгар сэрии алдьархайдаах уоттаах кэмэ хас биирдии ыал олоҕун атыйахтыы аймаабыта.

​Клай оччолорго тоһо да кырачаан уол буоллар, билиннэ диэри или ыар, аас-туор олоҕун хараастан олорон бу курдук ахтар:

— Олоҕум сэрии сылларыттан саҕаланар…

Сэрии буолар дьылыгар улахан дьону уонна оҕолору бука барыбытын улэҕэ үмүрү тардан, күүстээх, ыарахан үлэҕэ анаабыттара. Биһиги 20-чэ о5ону сири солуур тыраахтарга үлэлэппиттэрэ. Аҕам оччолорго тырахтарыыс этэ. Оҕонньоттор бэйэлэрин алаастарын дьонун мунньан туох үлэ көстөрунэн тигинэччи, утуйар ууну умнан туран үлэ үөьугэр охтубуттара.

Онтон кэлин оскуолаҕа байыаннай үөрэххэ үөрэммиппит. Байыаннай үөрэх диэни эрдэ билбэт оҕолор буоламмыт хайдах ырыаны таһаарары сатаабаппыт, ол соругар хаһан бары тэҥҥэ билиэхпитигэр диэри хамандыырбыт хаарга сыылыннарар этэ. Онно билбиппит алдьархайдаах сору-муҥу, кыһалҕаны. Инньэ гынан биир сыл кэриҥэ толору байыаннай үөрэххэ үөрэммиппит.

1942 сыллаахха сэрииттэн Кириллин Тимофей Петрович диэн военрук киһи кэлбитэ. Ити военрукпут доруобуйата мөлтөх буолан, хамаандалыыр кыаҕа суоҕа. Ол иһин бирикээһинэн оскуола 106 оҕотун хамаандалыырга миигин анаатылар. Эрдэ үөрэммин буолан байыаннай үөрэҕи билэбин. Оччолорго бэйэбин кыанар уол этим. Ити күн бу элбэх оҕо иннигэр, бирикээһи ааҕан туран миигин военрук солбуйааччытынан анаабыттара олус долгутуулаах, эппиэтинэстээх этэ. Ол күнтэн саҕалаан оҕолорбун хамаандалаан, дьаһайан киирэн барбытым. Оскуола үөрэҕэ барыта байыаннай үөрэххэ охтубута. Кыыс уол диэн араарбакка бука барыларын үөрэтэрим. Барыларын биир тэҥ тутарбыт. Тугу бирикээстиибин да барытын толороллор этэ. Ити курдук түөрт сыл тухары кылааспар хаала-хаала военрук солбуйааччытынан сылдьыбытым.

Бастаан утаа бу үөрэххэ биһигини Седалищев диэн киһи үөрэппитэ. Зарядканы, колоннаны, ырыаны барытын баһылаабыппыт. Ону таһынан хайыһарга сылдьарбыт. Оччолорго барыларынааҕар чулуу хайыһардьыт аатырарым. Биир бастыҥнара этим. Оччолорго бэйэбин кыанар буоламмын, атын оҕолортон хаалсыбат этим, өрүү инники сылдьарым.

Сүүрэн-көтөн, араас эриэ-дэхси сирдэри туоруубут, барытын биир тыынын тулуйабыт. ОО, дьэ, кырдьык да бу санаатахха алдьархайдаах кэмнэр эбиттэр. Хайдах тулуйан сылдьыбыппыт буоллар?

Военрук солбуйааччыта буолбутум кэннэ, ким да утары тугу да саҥарбат этэ, бирикээһинэн оҥоһуллара. Военругум аттыбар кэккэлэһэ сылдьан үөрэтэрэ, сүбэлиирэ. Кини тугу эппитинэн 106 о5обун дьаһайан хамаандалыырым. Армияҕа субу-субу быыстала суох ыыта тураллара. Сорохтор 17, 18 саастарын туолаат армияҕа барбыттара. Биһигиттэн 17 саастаах эдэркээн Григорий диэн уолу ылбыттара. (Кини сэрии толоонуттан эргиллэн дойдутугар кэлбитэ). 17-18 саастарын туолуохтарыгар диэри байыаннай үөрэҕи үөрэтэн, туох хайдах буолуохтааҕын ымпыгын-чымпыгын барытын билэллэрэ. Бэйэм байыаннай үөрэҕи баһылаан ыт буолан, үлэбин чэпчэкитик ылынар этим…

Төһө да сэрии толоонугар сылдьыбатах буолларбын, кыргыһа барар дьону бэлэмнээн таһаардаҕым дии. Ол эрэн билиҥҥэ диэри сэрии сылларыгар улэлээбэтэх, тугу да оҥорботох курдук көстөрбуттэн олус сонньуйабын…

Ити кэннэ 1946 сыллаахха колхозка биригэдьииринэн анаммытым. Арай биир күн миэхэ «сарсын 10 чааска колхозка биригэдиир эбээһинэһин толорооччу буолаҕын, булгуччу, бирикээс таҕыста» диэн эттилэр. Оччолорго 17-лээх уол этим, хайыахпыный, тута сөбулэһэрбэр эрэ тиийдэҕим дии. Оо, иэдээннээх, илистиилээх улэ диэн манна баара…

Колхозка эҥкилэ суох улэлээбитим иһин Сталин мэтээлин 1948 сыллаахха аан маҥнай миэхэ биэрбиттэрэ, ону таьынан Ленин мэтээлин эмиэ түөспэр кэппитим. Кэлин 1953 сыллаахха эбитэ дуу, куоракка киирэн 6 ый устата тырахтарыыс кууруһугар үөрэммитим. Ол үөрэнэн бутэрээт, тахсан тырахтарыыстаабытым. Онно Баайаҕанан эҥин сылдьан сир солооһунугар үлэлээбитим. Ыарахан үлэни барытын тулуйан, төһө да сылайдарбын-элэйдэрбин тулуктаһан сылдьыбытым. Ити сыл кэргэннээх, оҕолордоох ыал киһи этим.

Быйыл кэргэмминээн быр-бааччы бииргэ 17:55 уппут номнуо 60 сылын туолла. Оҕолорбут бары этэннэ улаатан, собүлүүр идэлэрин баһылаан киһи-хара буоллулар.

Эдэр кыыс мичээрин көрбутум
Эдэркээн сүрэҕим үөрүүнэн тэппитэ
Эргийэн тиийэммин илиитин туппутум,
Эйэҕэс кэпсэтии бу манна буолбута.

Таптыыбын диэбитим киниэхэ ол онно
«Таптыыбын, таптыыбын» үөһээнэн мичээрдээн
Таптаһар харахтар утары көрсөллөр,
Толооҥҥо барпбыппыт сиэттиһэн биһиги.

Күөх ойуур быыһынан алааска киирбиппит
Күөх окко таалаллан сыппыппыт биһиги,
Киэһээҥҥи бороҥуй хаххалаан барбыта,
Киэҥ куйар биһини иһиллээн турбута.

Таптаты ханнык күүс тохтотуо буоллаҕай,
Тапталтан Аан дойду тутуллан турдаҕа,
Тапталы харыстаан эдэркээн ыччаттар,
Тапталтан дьолгутун булуоххут буоллаҕа!

Сахам сирэ барахсан,
Сарыал күнүм тахсыыта,
Сааскы дьыбар бутэн,
Кырыа хаар ууллан,
Кытах аайы ууламмыт.
Күөлбүт мууһа ууллан
Күөлгэ дугда тута сылдьабын.
Сылгы ынах көҥул баран
Сыһыы аайы элбээбит,
Сирэм күөҕэ чэлгийэн,
Сэниэ ылар буолбут.

Кыһалҕалаах олохтон
Кыра дьоннор холбоһон
Кыайыы суолун арыйан,
Кыһыл былаах тутуурдаах
Парадынан бардылар.

Эдэр дьоннор холбоһон
Этэн тыынан истилэр,
Этэрээппит элбээтэ,
Этиҥ буолан ньиргийдэ.

Сэбиэт сирин былааһа
Ситэн-хотон барыаҕа,
Сири-уоту бэрийэн,
Артыаллары тэрийэн,
Силис тардан кэлиэҕэ.

Кэрэттэн кэрэни тустээн
Кэлэр үйэҕэ аныыбын,
Кэхтибэт кэскили уруйдаан,
Кэлэр ыччатка этэбин!