Колесова Мария Васильевна (1928 г.р.)

Колесова Мария Васильевна 1928 сыллаахха, от ыйын 21күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Мэлдьэхси нэһилиэгэр аҕыс оҕолоох Мария Иннокентьевна, Василий Фёдорович Колесовтар дьиэ кэргэннэригэр бэһис оҕонон күн сирин көрбүт. Аҕалара эрдэ өлөн 8 сааһыттан оҕус сиэтээччинэн, бугул түгэҕэ харбааччынан колхозка үлэтин саҕалаабыт. Сэрии саҕаламмытыгар үс убайдара сэриигэ бараллар. Онтон ыла дьиэтигэр соҕотох колхоз үлэһитэ буолан хаалар.

Сэрии саҕаламмытыгар үс убайбыт сэриигэ бараннар ийэбит биэс оҕотун кытта соҕотох хаалар. Сут-кураан, ас-таҥас суох кэмэ. Колхоз төһүү үлэһиттэринэн барыта оҕо-дьахтар хаалбыппыт. Улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлиирбит. Сир хорутан, бурдук ыһан-хомуйан, аны ол бурдукпутун күһүн кыстык хаар түһүөр дылы молотилканан сыстаран, сиэмэтин ыраастаан кууллаан иһэр этибит. Киэһэ дьиэбитигэр кир-хах бөҕө дьон буолан кэлэрбит. Сарсыардаттан киэһэ хараҥа буолуор диэри үлэ бөҕөнү үлэлиирбит.

Дойду үрдүнэн ыарахан кэм бүрүүкээбитэ. Хоргуйан өлүү да элбэҕин истэрбит. Биһиги нэһилиэккэ хоргуйан өлүү суоҕа да кыһалҕа бөҕөнөн ити алдьархайдаах сыллары туораан дьон буоллахпыт. Чугас «Дмитров» колхоз ферматыгар дьиэнэн эстибиттэрин истибиппит. Олох күн-түүн кытаатан испитэ. Биһиги сүһүөх дьон оҕо саас диэни билбэтэхпит. Аҕа дойду сэриитэ, онно эбии уот кураан. Үөһэттэн таммах да сиик түспэт кэмнэрэ. Бурдук ыһаахтыыр этилэр да тараҕай-тараҕай үүнэн баран ас да куппакка туран эрэн хатан хаалар курдук этэ. Ону сиэрпэнэн быһан мунньан муус үрдүгэр киллэрэн соҕооччунан үнтү сынньан астаан көрөр этибит. Ас кэлиэ дуо,суох буоллаҕа дии. Ханнык эмэ быыкаайык нуорма бурдукпут сыыһынан уу судураан хааһы дуомун сиэбитэ буолан суту-курааны туораан баччаҕа кэлбит дьон буоллахпыт. Билигин ону саныахпын да баҕарбаппын. Ийэлэрбит барахсаттар хайдах курдук эрэйинэн биһигини иитэн-аһатан дьон оҥорбуттара буолла диэн билигин да салла саныыбын. Барахсаттар хаһан да күө-дьээ кэпсэппэт этилэр. Наар сибигинэйэн кэпсэтэллэрэ. Бааһынаҕа тохтубут куолаһы биир куулу толору симэ-симэ итигэстээн колхоз ыскылаатыгар кутар этибит. Онтон киэһэ кыра да буоллар итигэстээн дьиэбитигэр илдьэн ыраастаан, суорунаҕа мээккэлээн ийэбитигэр биэрэр этибит.  Нуорма бурдукпутугар эбэн ийэбит убаҕас бутугас курдук хааһы оҥорон кэмчилээн  тиэрдэн быспакка күҥҥэ үстэ аһатан баччаҕа тиийдэхпит. 18 сааһыттан үөһэ саастаах эр дьону ордорбокко сэриигэ ыыппыттара. Сэриигэ доруобуйаларынан барбатах кырдьаҕас оҕонньоттор хаалан дьахталлары, оҕолору салайан аһыҥаны утары охсуһан бааһынаны тула дьаама хаһан бурдукпут элээмэтин өрүһүйэ сатаабыппыт. Уһун быаны өтүүнү икки уһугуттан тутан баран сүүрэн аһыҥаны үүрэн аҕалан ол дьаамабытыгар түһэрэрбит. Сарсыарда күн ойуор диэри оннук охсуһан баран дьиэбитигэр барар этибит. Кыратык утуйа түһэн баран эмиэ үлэбитин салгыы барарбыт. Оҕо буоламмыт тулуйа сырыттахпыт буолуо. Алдьархайдаах тиистээх үөннэр этэ. Холумтаннаан сиэбит сирдэрэ хара буорунан оргуйан хаалара. Оннук эргиччи сылдьаммыт бурдукпут элээмэтин син өрүһүйэр этибит. Бригадир оҕонньорбут үөрэр аҕай этэ. Дьэ, маладьыастар диэхтиирэ. Ардыгар түүннэри-күннэри эргиччи  да сылдьарбыт, утуйар уубутун умнан. Оннук үлэлээн аһыҥаны кыайдахпыт буолуо. Сэрии сылларыгар туох да көмө суох.

Пособие харчы кэлэрин быһан кэбиспиттэрэ.Сут-кураан сылларга хоргуйан өлөр дьон испиэһэгэр киирбит дьоммут. Сельсовет салалтата буолбатах, оччотооҕу колхоз салалтата оннук приговоры таһаарбытын улаатан баран истибиппит. Ол да иһин 1942 сыллаахха  саас быһыылааҕа, абаҕабыт Колесов Пётр Саввич эргэ ампаарын сельсовет көтүттэрэн оттун диэн ийэбитигэр эппитин тиэйэ тахсан баран тракторга эрбэтэн кэбиспиттэрин көрөн төннөн кэлбиппит. Ол пособиены күтүөппүт Кривогорницын Гаврил сэрииттэн кэлэн баран ирдэһэн ылан биэрбитэ. 1942 сыллаахха ийэбит улахан дьиэбитин биир оҕуска, 1 куул бурдукка атыылаан уонна иистэнэр саҥа массыынатын 1 көлө окко атыылаан сыл тахсыбыппыт. Ол сыл «Дмитров» колхоз оҕолорун оттор маска кэпсэтэн олоппута. Степанов Дмитрий 2 кыыһа олорбуттара. Ол киһи биир көлө бэс колбатын дьиэбит таһыгар киллэрэн биэрбитин кыһыны быһа кыһыйан,илдьиритэн судураан уубутугар хойуннарбыта буолан кыстаан олордохпутуна продавец Колмогорова Мария  ийэбитин ыҥыран уборщицанан үлэлэппитэ. Ийэбит биир ыйдаах хамнаһыгар метровай таҥас күүһүнэн биэрбитэ. Оҕолорун аччыктарын үрдүгэр таҥаһа суох буолуохтара дуо диир этэ. Нуорма бурдукпутугар эбии бэйэбитигэр бурдук куулун тэбэтэн баран бэйэбитигэр биэрэрэ. Ону төһө да аһыйбытын иһин лэппиэскэлээн хаһан эмит амсайар этибит. Бу 1942с саас маҕаһыыҥҥа олордохпутуна убайбыт Николай-2 Ааллаах Үүнтэн таһаҕаска сылдьан баран кэлбитэ. Дьиэҕэ куттана-куттана киирбит этэ. Бырааттарым, балыстарым хастара өллө буолла, тыыннаах оттулар дуу, суох дуу диэн. Дьиэҕэ киирэн баран бары баарбытын көрөн үөрбүт аҕай. Онно өйүөтүн тобоҕун сэлиэһинэй бурдук аҕалбытын ийэм чугас ыалларыгар биирдии ыстакаанынан түҥэппитин өйдүүбүн. Птицын Дьөгүөр диэн оҕонньор ыстакааннаах бурдук көрдөһө кэлбитигэр ийэм куттаммыта аҕай. Ити үлүгэрдээх баай оҕонньор олох ыксаан кэлэр,иэдээн буолбут диэн Ыксаабыта,куттаммыта, аймаммыта. Ол кэннэ бурдугун өссө харыстыыр буолбута. 1942 сыл ийэбит магазиҥҥа үлэлээн олордоҕуна аны «хара мааскалар» диэн күөрэйэннэр , онно-манна магазины халаабыт сурахтарын истэн куттанар аҕай этибит. Саас сир хараарбытын кэннэ ийэбит кыра уолунаан Ильялыын склад ампаар ааныгар таһырдьа утуйар буолбуттара. Магазин иһин-таһын биһиги хойукка диэри харабыллаан утуйбат этибит. 1943сыл фермаҕа кыстаабыппыт. Мин онно фермаҕа учуотчут этим. Сарсыарда 5 чааска туран хотоҥҥо тахсан биирдии ынах үүтүн ыйаан тутар этим. 9 чаас буолуута оскуолабар үөрэнэ барар этим.Онтон киэһэ ыамы тутар этим. Күнүскүнү асчыт бэйэтэ тутара. 1944 сылтан төрдүө-бэһиэ буолан, олунньу ыйга заявление биэрэн «Куйбышев» аатынан колхозка чилиэнинэн киирбиппит. Онтон ыла кыһыннары-сайыннары колхоз төһүү үлэһитэ буолан фермаҕа учуотчутунан үлэлии сылдьан бурдук,от үлэтигэр барытыгар үлэлиир этим. Фермаҕа бэйэбит оттуур сирдээх этибит. От охсордоох, кыраапкалаах буолан  күҥҥэ асчыппынаан Птицына Феврониялыын сүүстүү бугулу туруоран баран кэлэн аны фермабыт үлэтин үлэлиирбит. Оччолорго дояркалары кытта тэҥҥэ туран-олорон биирдии ынах  үүтүн ыйаан тутар этим. Дояркалар сарсыарда 5 чаастан күҥҥэ түөртэ ыыр этилэр. Үлэ нуормата ыйга 60 сыалай күн этэ.Ону сайын 80 көлөһүн күнүнэн толорор этибит. 1943 сыллаахха олунньу ыйга  убайбыт Лэгэнтээс окумалын икки сиринэн ыттаран госпитальга киирбитин сурук суруйан биллэрбитигэр үөрбүппүт.Дьиэтигэр тыыннаах эрэ кэллин диэн. Оччолорго улахан убайбыт Николай-1 суруга 1941сыл алтынньы ыйтан кэлбэт буолан хаалбыта. Өллөҕө буолуо дии саныырбыт. Ол иһин Лэгэнтээс араанньы буолбутун истэн үөрдэхпит. Орто убайбыт Коля Япония сэриитигэр сылдьара. 1943 сыл бэс ыйыгар Лэгэнтээс госпитальтан тахсаат тиийэн кэлбитэ. Кинини кытта гражданскай сэрии бүтүүтэ Кыһыл Армияны кытта соҕуруу барсыбыт Попов Николай Степанович (Санта Попов) диэн инвалид буолбут киһи, аата уларыйан Бэрдьигэстяхскай Бочоох Степанович диэн буолан  кэлбитэ. Лэгэнтээс суруйбутугар эмээхситтэр үөрүү бөҕө буолбуттара. Мотуруона уола иһэр эбит диэн. Ийэтэ тыыннааҕар кэлбитэ. Уола кэлбитин кэннэ эмээхсин өлбүтэ.Уола ийэтин уҥуоҕун туппута. Уҥа илиитэ суох, ис да доруобуйата улахан мөлтөх быһыылааҕа. Ол кэлээт «Куйбышев» колхозка суоччутунан киирбитэ. Күһүнүгэр 5 сылгыны өлөрөн дууһа быһыытынан истэри-эттэри дьоҥҥо түҥэппитэ. Онно ийэм көмөлөһө сылдьан эппитин истибитим: «Биир ыстакаан бурдук иһин «Үүнүү» колхоз салалтата бары хаайыыга бардылар, хоргуйан өлөөрү гыммыт дьонугар түҥэтэн»,- диэбитэ.Онно Бочоох Степанович: «Мин үйэм тухары норуот туһугар үлэлээтим, хоргуйан өлөөрү гыммыт дьоммор кыра да буоллар аһынан салҕаабыппар, хаайыыга барыа суохтаахпын», —  диэбитэ.Кырдьык оройуон  тойотторо сэмэлээбит да сурахтарын истибэтэхпит. Бука кинилэртэн арыый үрдүк билиилээх буолан салыннахтара. Саас сиэмэ бурдуктан ыалларга түҥэтэн баран: «Маны көҕүрэппэккэ ыһыҥ,» — диэбитэ. Бурдук сонуогун хорутан өлүү-өлүү мас анньан биэрбитэ. Ол бурдукпутун онно ыһан күһүн бурдук бөҕө үүммүтэ. Ону хомуйан быһан кылааттаан кэбиспиппит. Бары тус-туспа. Бу бурдукпутунан 1944 сыл кыһыны туораабыппыт. Наһаа үчүгэй ып-ыраас сэлиэһинэй бурдук этэ. Дьэ онтон ыла астанан ыал барыта көнөргө барбыта. Лэгэнтээс сэрииттэн кэлээт оройуоҥҥа үлэлии барбыта. Онтон прокурор секретарынан үлэлии сылдьан колхуоһугар тахсан ааҕар балаҕан сэбиэдиссэйинэн, ферма сэбиэдиссэйинэн, профком председателинэн, ветеринарынан эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Убайбыт Николай-2 1946 сыл сайын кэлбитэ. Кэлээт эмиэ колхуоһугар өр сыл сылгыһытынан, хонуу биригэдьииринэн, тутуу биригэдьииринэн үлэлээбитэ.  Иннокентий Васильевич, Николай Васильевич-2, Анна Ивановна Сергучева-колхоз председателя буоланнар билиҥҥи Суола бөһүөлэгин проегын оҥорон землестроительга бигэргэтэн Суола диэн бөһүөлэк буоларын ситиспиттэрэ. Суола киин уулуссата билигин Иннокентий Васильевич Колесов аатынан ааттанар. Икки убайбыт сэриигэ да,үлэлэринэн да элбэх правительственнай наҕараадалаахтар. Оройуон бочуоттаах дьоно буолбуттара.Суола дьоно билигин да ахталлар,саныыллар. Улахан убайбытын Николай Васильевич-1 сураҕа да суох сүтэрэн кэбиспиппит. Кэлин  улаатан баран дьон кэпсиириттэн истибиппит. Ол бардаҕын дьыл миинэнэн ытар улахан орудие ытыытыгар түбэһэн өлбүт биллэриитин ийэбитин аһынан кистээн эппэтэхтэр диэн. Ийэбит 1969 сыл 81 сааһыгар күн сириттэн барбыта. Онуоха дылы быһа: «Оҕом Ньукулай ханна эрэ сору-муҥу көрө сылдьара буолуо, — » диир этэ. Хаһан да өлбүтэ буолуо диэбэт. Тыыннааҕын курдук саныы сылдьан барбыта. Биһиги убайбыт ханнык сиргэ, хайдах суох буолбутун да билбэппит. Ол саҕана полевой почта да суох этэ дииллэр. Сэрии да кэмигэр, сэрии да кэнниттэн колхозка үлэлиирбитин уураппатахпыт.Сири оҕуһунан икки элимиэхтээх плугунан хорутан бурдугу бэйэбит ыһарбыт. Сут-кураан ааһан  от-бурдук үчүгэйдик үүнэр буолбута. Дохуот бурдук, эт, арыы бөҕөнү ылар буолбуппут. Убайым Николай-2 биригэдьиирдиирэ, мин фермаҕа, хонууга барытыгар үлэлиирим. Ийэбит Мария Иннокентьевна сибиинньэ көрөн, дояркалары солбуйан үлэлиирэ. Онон олохпут тосту көнөн барбыта. 1945 сыл Кыайыы бырааһынньыгар мэтээл биэрбиттэрэ. ‘Куйбышев» колхозтан миэхэ. «Кыһыл сулус  «, » Үүнүү», » Дмитров» колхоз оҕолоро да ылбыттара буолуо. 1947сыл оскуолаҕа счетовод-кассирынан колхозтан көрдөөн ылан үлэлэппиттэрэ. Нагрузканан колхоз үлэтин үлэлии сылдьыбыппын.Тыаҕа тахсан саһаан тутабын. Оскуолаҕа колхоз мас эрбиир этэ. Саас оскуола таһыгар киирбит маһы эмиэ мээрэйдээн тутар этим. Ол саас кулун тутар ыйга «Тельман» колхоз диэн баар эбит этэ, онтон баран известкэ тиэйэн кэлбитим. Ыраах баҕайы сир этэ. Соҕотоҕун оҕуһунан сирим ортотугар киэһэ хараҥаҕа фермаҕа тиийэн хонон исбиэскэлээх сирбэр эмиэ хараҥаҕа  тиийбитим. Кэлэрбэр исбиэскэ биэрбит оҕонньорум директорбын дэлби мөҕө-мөҕө быһа суолу ыйбыта. Оҕонньор барахсан ыйбыт суолунан, ханнык эрэ дэриэбинэни сырдыкка ааһан хонукпар Майаҕа тиийэн Бурнашев Бааһалаахха кэлэн хоммутум. Сарсыныгар эрдэ дьиэбэр  тиийбитим. Дьэ, оннук баламаттык соҕотохтуу ыытар директордаах эбит этим. 16-лаах эбиппин. Киэҥ сирдэргэ тибии тибэн оҕуспун миинэн баран суол манан буолуо диэн сэрэйэн айанныырым. Кэлин өйдөөн саллар этим. 1949 сыллаахха Анна Ивановна Сергучева колхозка төттөрү ыҥыран ыһыыга үлэлэппитэ. Күһүн оскуолаҕа ыҥырбыттара да барбатаҕым. Махтанабыт ийэбит булугас өйүгэр. Үүнээйи симэһинин сиэн тыыннаах оппут эбиппит.Бэс сутуката,онон  үөрэлээн. Ытыс саҕа кииһилэ, бөрүөк от булан үөрэбитигэр буккуйан сиирбит. Биһиги өлбөт быабытыгар ынахпыт 2 сыл кытараан уонна үтүө санаалаах дьон Колмогорова Мария, Бэрдьигестяхскай Бочоох Степанович уонна ийэбит Колесова Мария Иннокентьевна баар буоланнар биһиги бары ыччаттаах дьон буолбуппут. Кинилэр үтүөлэрэ-өҥөлөрө наһаа улахан, хаһан да умнуллубаттык мин өйбөр иҥэн сылдьар. Кинилэр сырдык дууһалара ол да дойдуга сырдыы сырыттын. Билигин биһиги ыччаттарбыт — оҕолорбут, сиэннэрбит олохпутун салгыыллар. Бары үөрэнэн үрдүк үөрэхтээх дьон. Сиэттэрбит эмиэ үрдүк үөрэхтэнэн, сорохторо үлэһит буолан үлэлии сылдьаллар. Онон олох салҕанар. Биһиги хос эбээбит, Колесова Мария Васильевна, сэрии кэмигэр сыралаах үлэтэ сыаналанан 1945 сыллаахха ыам ыйыгар » 1941-1945сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. 16 сааһыттан комсомол секретарынан үлэлээбит. 1949сыл Борисов Иосаф Марковичтыын ыал буолан Майаҕа көһөн киирбиттэр. Бүтэйдээххэ көһөн киириэхтэриттэн бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар дылы  Бүтэйдээх орто оскуолатыгар техүлэһитинэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Пенсияҕа да тахсан баран үлэтин тохтоппотоҕо. Оскуола интернатыгар, участковай балыыһаҕа поварынан үлэлээбитэ. Минньигэс астаах повар оҕолортон да, ыарыһахтартан да элбэх махталы ылара. Хос эһээбит Борисов Иосаф Марковичтыын 7 оҕону төрөтөн, иитэн, үөрэттэрэн оҕо иитиитигэр үтүө холобурдаах дьиэ кэргэн быһыытынан Общественность улахан биһирэбилин ылбыттара. 1974 сыллаахха улахан ыал аҕатын ыарахан ыарыы илдьэ барбыта. Төһө да соҕотох хааллар Мария Васильевна оҕолорун барыларын үөрэттэрэн үлэһит дьон оҥортообута.

 

Наҕараадалара:

 

  1. «1941-1945 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээл
  2. «Ийэ албан аата» орден
  3. «Кыайыы 50 сыла» мэтээл
  4. «Жуков маршал 100сыла» мэтээл
  5. «Үлэ ветерана» мэтээл
  6. «Кыайыы 60 сыла» Саха Республикатын юбилейнай бэлиэ знага
  7. «Кыайыы 60 сыла» мэтээл

 

 

Автор: Б. Кэрэлээнэ, ученица 4 “а” класса