Хос Эбээбит Иванова (Филиппова) Мотрена Ивановна 1916 сыллаах төрүөх Хорула нэhилиэгиттэн элбэх о5олоох ыал кыра кыыhа. Хос Эhээбит Иванов Куприян Кириллович 1904 сыллаах төрүөх Дьабыдах  Дьоңкуо Уйбаан  Кирилл  диэн  уолун улахана буолар.  Дьоммут  1940 сыллаахха ыал буолбуттар. Ол са5ана хос Эhээбит  Куприян Кириллович «Кыhыл сардаңа» холхуоhугар, кэлин бɵдɵңсүтүү кэнниттэн «Калинин» аатынан холхуоска, онтон сопкуос  киинэ буолбуттар. Оччолорго холхуос киинэ Маар Күөлгэ баар эбит. «Чуукаар» сопкуоска тутууга, хонуу үлэтигэр уонна кыhын наар булчутунан сылдьыбытын туhунан Эбээбит Анна Куприяновна Попова (Иванова) уонна билэр дьоммут кэпсээччилэр.  Онтон хос Эбээбит Мотрена Ивановна наар ферма5а ыанньыксыттаабыт. Былааннаах үлэтин, нуорматын толорор эбит. Кэлин ыалдьан, пенсия5а тахсан уурайбыт.

Биллэрин курдук ыар олох бүтүн Советскай Союз үрдүнэн саба бүрүүкээбитэ, Ийэ дойдуну өстөөхтөртөн  көмүскүү дьон эдэр чэгиэн өртө сэриигэ ыңырыллан барбыта. Ити ыар кэм, кыайыы туох сыананнан ситиhиллибитэ норуот өйүттэн-санаатыттан үйэ-саас тухары умнуллуо суохтаах.

Ол сэрии суостаах кэмнэригэр Чуукаар дьоно хайдах үлэлээбиттэрин-хамсаабыттарын туhунан Чуукаарым дьоно үйэтитээри ахтыы хомуйалларын истэн Эбээбит бииргэ төрөөбyт саамай кыра балта Татьяна Куприяновна Алексеева (Иванова) үлэлэhэргэ санаммыт. Бары биллэрин курдук доруобай эдэр ыччат өстөө5ү  кытта кыргыhыыга Ийэ дойдуларын, норуоттарын көмүскүү, сорохтор үлэ фронугар барбыттара. Онон тыылга кырдьа5астар,  дьахталлар, о5олор, ыарыhахтар эрэ хаалбыттара.

Хос Эhээбит Иванов Куприян Кириллович 1942 сылтан сэрии бүтүɵр диэри «Үлэ фронугар» хоту Тиксиигэ сылдьыбытын билэбит. Кырдьыгынан эттэххэ дьоммут тугу үлэлээн ааспыттарын бу билиңңи кɵлүɵнэ дьоно олох билбэт эбиппитин. Ол иhин Чуукаарбыт туhунан тахсыбыт кинигэлэри аа5ыталаан элбэ5и да билбэппитин, сонньуйа-сонньуйа аахпытын-билбитин кэпсээччи эдьийбит Татьяна Куприяновна. Дьоммут туhунан сураhаары бииргэ үлэлээбиттэрэ дьиэбит дьонноругар, кинилэр о5олоругар  тахсыталыы сылдьыбыт да үксүлэрэ  өлөн бүтээхтээбиттэр, о5олоро  ол биhиги дьоммутун өйдөөбөттөр да эбит. Ону киhи баалаабат диэн этэр эбит эдьийбит Таня.

Ыксаан эдьийбит Якутскай куоратка олорор Михаил Яковлевич Прокопьевка кыра кыыhын Надя нөңүө сибээскэ тахсан ахтыы сурук тутан үөрбүт а5ай.

1946 сыллаахха Михаил Яковлевич Ѳңɵлдьɵ интернатыгар олорон үɵрэнэ сырытта5ына Ѳңɵлдьɵ киhитэ Мэхээлэ Ѳндүрэйэ диэн киhилиин кэлэн, хонон ааспыттарын ахтан суруйбут. Мэхээлэ Ѳндүрэйэ Иванов Андрей Михайлович диэн кэргэнэ интернакка ол са5ана остуорас эбит (Масчыт Виссарион а5ата). Тиксииттэн үс аңаар ый сатыы айаннаан кэлбиттэр. 1945 сыл күhүнүгэр босхоломмуттар, үгүс дьон сатыы айаннаабыттар, сорохтор борохуотунан кэлээри кыра үлэни булан, үлэлии хаалбыттар. иккиэн кыанар, күүстээх дьон ахсааныгар сылдьыбыттар. До5ордуу эбиттэр, онон сүбэлэhэн баран дойдуларын диэки түhүнэн кэбиспиттэр үhү. Ыалтан ыалга хоно-хоно айаннаабыттар диэн суруйбут  Михаил Яковлевич Прокопьев 10.04.2016 с. Дьокуускай куораттан.

Сана ыал буолан буруо  таhааран эрдэхтэринэ 1941 сыл бэс ыйыгар немец фашистара сэрииннэн саба тустулэр диэн алдьархайдаах дьону-норуоту аймаабыт сурах биhиги дьоммутун эмиэ таарыйбыта. 1941 сыллаахха диэри олох тупсан, сайдан силигилээн, сайдан турар кэмэ эбит. Хос Эhээбит Куприян Кириллович 37 сааhын ааспыт буолан бастакы сэрии хомууругар хапсыбатах, ол оннугар хоту Тиксиигэ балык заводугар улэлээбит эбит.

Иванов Андрей Михайлович мин хос Эhээбитинээн Куприян Кирилловичтыын сэрии сылларыгар  Тиксиигэ балык тууhааhыныгар сылдьыбыттар. Сайынын Тиксииттэн сатыы дойдуларыгар кэлэллэр эбит. Сайынын оттоон, кыстыктарын бэлэмнээн баран эмиэ Тиксиилэригэр төттөрү бараллар эбит. Мээнэ дьон ити айылаах дойдуттан сатыы кэлбэттэрэ буолуо ээ арааhа, кyyстээх санаалаах, дьоннорун туhугар кыhаллар буоланнар ыраах айаны сылайары-элэйэри билбэккэ айаннаабыттар эбит диэн се5ебyт уонна киэн туттабыт.

Сэрии иннигэр 1941 сыллаахха уол о5о терүүр, күhүөрү атырдьах ыйыгар Ньурба5а трудовой фронна ынырыллан киирэр. Онно Сунтаартан сэриигэ барар призывниктары кэтэhэ таарыйа тустуу, атах оонньууларыгар оонньообуттар. Чуукаартан киирбиттэр хос Эhээбитин Куприян Кирилловиhы уган биэрбиттэр. Ол курэххэ тустууга тэннээ5ин булбата диэн АТКа автобуhун суоппара Сэмэн кэпсээбит улахан уолугар Бүөтүргэ уонна тастын быраатыгар Кириллин Николай Иннокентьевичка кэпсээбитин сэhэргиир эбээбит быраата, таайбыт Иванов Николай Куприянович. Бу уолаттар ити кэпсэтии са5ана тустууннан, хапса5айынан дьарыктаналлара эбит. Ити инники ахтыллан ааспыт күрэх кэнниттэн  Дьокуускайынан Тиксиигэ балык заводугар үлэлии тиийэллэр. Сезоннарын бүтэрдэхтэрин аайы Тиксииттэн, Эдьигээнинэн, Кэбээйиннэн, Бүлүүнэн салааска5а таhа5ас соhуурдаах Ньурба5а хас да биир дойдулаа5ын кытта эргиллэн кэлэллэр эбит. Кыра сылдьан кэпсэтиилэртэн дөрүн-дөрүн истэр эбит эдьийбит Таня, бу кэпсэтиилэри. Бастакы кэлээhиннэригэр кыргыттар эмиэ бааллар диэбиттэрин истибиттээх. Тулаайах кыргыттар баалларын эппиттэрин саныыр эбит, Кириллин Володя Ийэтин Огдооччуйа балта Мария, сиэстэрэ Борускуо уо.д.а. Арыый эрдэ кэлиэхтэрин кыргыттара эстэн хаалан олору кэтэhэн, айахтарыгар үлэнэн, кыраны уhанан, бултаан төлөспүттэрин сэhэргиир эбит хос Эбээбит Мотрена Ивановна. Кыргыттар хаалын кэлэн иhэн сылгылыахпыт дииллэрин олох буолбаттар үhү.  Көмүскэллэрэ эрэ харахтарын уута буолла5а буолуо кыргыттар сэрэйдэххэ,  биир дойдулаахтарыгар эрэнэллэрэ да буолаахтыа, дьоннорун да дойдуларын ахталлара буолуо. Ону билигин кэлэн ким кэпсиэй… Арыый да эрдэ тыыннаах туоhулар баалларыгар ылсыбыппыт эбитэ буоллар элбэ5и билэрбит хаалла5а. Эдьийбит Таня кыра эрдэ5инэ сиэстэрэ Борускуолаахха ийэтинээн сылдьалларыгар, Борускуо ол кэлэллэрин бигэргэппит онтон дьону кытта охсуhарын билбэт эбит. Онтон Чуукаарга Маар Күөлүгэр тахсар. Кини кэлбитин кэннэ барарыгар төрөөн  хаалбыт уола ыалдьан өлөр. Кэлэн баран сим биир урукку үлэтигэр  үлэлиир, бултуур. Суол турбутун кэннэ Тиксиигэ трудовой фроңңа төттөрү баралларын кэпсииллэр биhиги эбээбит Анна Куприяновна уонна Николай Куприянович. Иккис уола Петр Куприянович 1943 сыллаахха атырдьах ыйыгар төрүүр.  1944 сыллаахха эмиэ салааскы соhуурдаах дойдутугар этэңңэ төннөн  кэлбит. Ити тыйыс тымныы усулуобуйа5а  үлэлээhинэ бээтин чахчы кыанар-күүстээх буолан этэңңэ аhарбыта буолуо. Онно баран ыарахан үлэ5э суорума суолламмыттар да бааллар этэ дииллэрэ. Сэрии сылларыгар дьон оло5о айгыраабытын. Ол са5анаа5ы салайааччылар сыыhа үлэни ыытан, 1942 с саас элбэх киhи хоргуйан өлбүттэрин, элбэх о5о тулаайах хаалбыттарын туhунан хаhыакка, кинигэлэргэ ахтыыларга элбэхтик бэчээттэннэ, сурулунна, өссө  да суруллуо турда5а.  Ферма5а олорбут ыаллар о5олоро хос Эhээбит бултаан кэлэрин наhаа күүтэр этибит дииллэрин билигин Убайааңңа олорор Павлова Маайа ийэтэ Мотурууна (Доргутар Маайа) кэпсиир. То5о эрэ ону дьонноро о5олорго кистээн кимиэхэ да эттэрбэттэрин сэhэргиир. Кини баар буолан тыыннаах хаалбыппыт диэччилэр эмиэ бааллар. Ол са5анааңңы суут сокуон кытаана5ыттан буолуо арааhа.

Ханнык ба5ара киhини тыыннаахтарыгар сыаналаабыппыт буоллар төhөлөөх үчүгэй буолуо этэй? Хос Эhээбит Иванов Куприян Кириллович көмүс аата Чуукаар нэhилиэгэр Эйгэ культуурнай киинин иннигэр тутуллубут скверга «Доска почета» суруллан турарын истэн-көрөн о5олоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, аймахтара үөрэбит эрэ.

Хос Эhээбит Куприян Кириллович биир дойдулаахтарыгар күүстээ5инэн-кыанарынан, мас-тимир ууhунан эмиэ биллэрэ. Үйэтин тухары булчуттарга сааларын алдьаммыттарын тимиринэн уhааран, чочуйан-оңорон биэрэр идэлээ5ин биир эмит дьон биирдэ эмит ахтан санаан ааhыахтара дии саныыбыт, эрэнэбит да5аны. Биир оннук оңорбутуттан улахан уола  Петр Куприянович кэпсиирин туhунан ахтааччылар. Хамнастаах үлэhит буолан 16-х туруору икки уостаах саа ылынан кэлбит. Сыал ытан көрүөххэ диэн ойуур са5атыгар а5ата уолунаан  тахсаннар сыал ыппыттар. Онтулара доробуунньатын ыhан кээhэр эбит. «Паа, маннык буолла5ына тугу да бултуо суоххун!»,- диэбит а5ата. Дьиэлэригэр төннөн киирбиттэр. Онтон киирэн баран уола көрдө5үнэ  а5ата саатын уоhун быhа эрбии турар эбит, ону көрөн ыксаан, саабын алдьатан эрэ5ин диэн былдьаhа сатаабыт. А5ата бэт налыччы «Бээ! Бээ!» диэн баран тимир ытаhа саайан баран «Дьэ сөп буолла. Баран сыалгын ытан көр!»,- диэбит. Онтон тахсаннар иккиhин сыал ытан көрбүттэр, доробуунньалара биир сиргэ түhэр буолбут. Дьэ ити курдук мындырдык уолун саатын оңорон биэрбит. Ол саата билигин да баар. Ону таhынан чорооннору, остуоллары, олоппостору, о5о олорор остуоллаах олоппосторо, миинньиллэр сылгы ыңыырдарын, иңэhэлэрин, үүннэрин оңорбута элбэх дьоңңо үтүө  өйдөбүл буола сылдьара буолуо диэн  киэн тутта эрэнэ саныыбыт. Билигин биhиэхэ бииргэ төрөөбүттэргэ хос Эhээбит Куприян илиитэ тиийэн оңорбутуттан  өйдөбүнньүк  буола сылдьааччылар эмиэ бааллар. Ол курдук кыра о5о олоппоhун кыра кыыьыгар Таняга оңорбут олоппоhо эбээбит Анна Куприяновна 8 о5ото бары олорон, ол кэннэ сиэннэрэ, хос сиэннэрэ онно олорон улааппыттара, кун бугунугэр дылы биhиги дьиэ кэргэңңэ  өйдөбунньук буола сылдьара наhаа учугэй, остуоллара кытта бааллар киhи онон киэн туттар, биир да оскуомата суох мас утэhэннэн эрэ тутулла сылдьаллар, бө5ө-та5а буус бутун сылдьалларыттан киэн туттабыт хос Эhээбит илиитинэн уhаммыта баарыттан. Эдьийбит Татьяна Куприяновна а5ата уhанарын, оңорорун, мындырын ийэтиттэн, бииргэ төрөөбүттэрбиттэн, дьон кэпсиириттэн истэ улааппыт буолан а5атын курдук  тутууга  сыhыаннаах буолаары идэтин талбыт.  Нюрбатаа5ы техникумна бу ылбыт идэтинэн бэриниилээхтик о5олору уhуйа сылдьыбыта. Ийэтин курдук саныыр эдьийэ Усова Татьяна Куприяновна улахан кыыhа Айталина Егоровна Васильева эмиэ эhэтин курдук мындыр, сатаабата5а суох. Художник рестовратор идэлээх. Дьокуускай куоратка бу идэтинэн музейга таhаарыылаахтык  үлэлии сылдьар. Бииргэ төрөөбүт убайдара, таайбыт Петр, эдьийбит Таня улахан уола Андрей авиатехник идэлэрин талбыттара  эмиэ элбэ5и  этэр дии саныыбыт. Аба5аабыт Кириллин Николай, эбээбит Аана бииргэ төрөөбүт убайа Петр уонна быраата Куприян классическай тустууга уонна хапса5айга оройуон, республика түhүлгэтигэр төhө   да аатырбаталлар, балачча киирсэллэрин  бары да бэккэ билэбит, иккис уол Николай утумнаахтык дьарыктанан эмиэ киэң  эйгэ5э биллэр дуобатчыт.  Онон дьоммут  дьарыктара, мындырдара о5олоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр бэриллэрин итэ5эйэбит, кэтээн да көрөбүт, харыстааммыт улаханнык саңарбаппыт. Эбээбит Аана о5олоруттан бары илиилэригэр талааннаахтар, бары уруhуйдууллар, туохтан да инньэн турбаттар уhаналлар да, тутууга да сыhыаннаахтар. Онтон биhиги ийэбит Нюргустана Васильевна бастакы идэтэ «Художник оформитель, мастер народного промысла» Сунтаардаа5ы 3-с нуөмэрдээх СПТУ-ну бутэрбитэ, бу эмиэ удьуор утумун утумнаабыта баара биллэр.

Хос Эhээбит Куприян Кириллович төннөн кэлбитин кэннэ утуу-субуу  элбэх о5олоноллор. Олортон 1945 сыллаахха улахан эдьийдэрэ, биьиги Ийэбит Нюргустана Васильевна Ийэтэ-эбээбит Анна Куприяновна Попова «Сэрии сылларын о5ото», элбэх о5олоо5унан 1-кы, 2-с истиэпэннээх, «Yлэ бэтээрээнэ» мэтээллэрдээх, «Оскуола инньинээ5и уөрэ5ирии 100 сыла» бэлиэлэр хаhаайына.     1948 сыллаахха убайдара-таайбыт Николай Куприянович, «улахан Таня» — Татьяна Куприяновна 1951 сыллаахха, а5атын аатын сүкпүт  уол-таайбыт Куприян Куприянович 1956 сыллаахха, Антонина Куприяновна 1961 сыллаахха, онтон кыра кыыстара Татьяна Куприяновна 1966 сыллаахха төрөөбүттэр. Бу кыра эдьийбит Таняны эбээбит биэнсийэ5э тахсан баран төрөөбүтугэр хос эбээбит барахсаны «Сааскын эптибиккин, о5олонор саастаах дьахтаргын» диэн биэнсийэтин сотторбуттаага диэн сэhэн гынан кэпсииллэрэ эбит. Хос Эбээбит Мотрена  Ивановна 20 тыыннаах төрөөбүт о5отуттан сэттэ о5о тыыннаах ордон дьоннорун төрүтүн  тэнитэ-ууhата сылдьаллар. Эмп томп суох кэмигэр о5олор  үксүлэрэ корь, ис ыарыытыгар, ойо5остотон  өлөллөрүн хос Эбээбит биирдэ эмит кэпсээн аhарааччы диэн, эбээбит Аана уонна дьоммут кэпсииллэрэ. Эдьийбит Таня учуутала Светлана Васильевна а5атыгар анаан таhаарбыт «Ѳтөх төңүргэстээх, сурт кэриэстээх» диэн кинигэтигэр эмиэ эдьийбит Таня кыра сылдьан ойо5остотон  өлө  сыспыппын туhунан а5ата Макаров Василий Иванович  үс күн устата оронун таhыгар олорон бүөбэйдээн бэттэх а5албытын туhунан  суруйбутун аахпытын кэпсээбит. Кулатова Мария  Федотовна пинициллин  үөдүйбэтэ5э буоллар бу да кыыс  өлүө этэ диирин эмиэ истээччибит. Фонарик  үөдүйэ илигинэ Кыhыл ферматыгар олорор ыалга Маня о5онньорунаан чүмэчини стеклянка5а уган сырдатынан эдьийбит Таня5а кэлэн укуол биэрэн баралларын элбэхтик кэпсииллэрэ. «Үрүң  аанньалларбыт» Макаров Василий Ивановичка, Ушканов Иван Григорьевичка, Кузнецова Степанида,  сиэстэрэлэргэ-Борускуо5а, Маайа5а, Маня5а махтал тылларын аныыбын,  диэн кур этээччи эдьийбит Таня (1966-2023).

Хос Эhээбит Куприян Кириллович 1969 сыллаахха 65 сааhыгар, хос Эбээбит Мотрена Ивановна 1977 с 61 сааhыгар күн сиригэр суох буолбуттара. Кинилэр ситэ олорботох олохторун сэттэ тыыннаах ордон хаалбыт о5олоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыы тэнитэ-ууhата туруохпут.

Бу ахтыыны кыра эдьийбит Таня-Татьяна Куприяновна  суруйан хаалларбыт суруйуутугар онно эбэн ситэрэн суруйда Нюргустана Васильевна Попова.

25.01.2025 с.

 

 

Автор: родитель Н.В.Попова