Иванова (Васильева) Вера Николаевна 

Арассыыйаҕа биллэриллибит “Педагог-наставник сылыгар” уонна өрөспүүбүлүкэҕэ биллэриллибит “Үлэ сылыгар” аналлаах таһаарыы «Сэрии сылын оҕото» Сата- Хаҥалас.

Ханнык баҕарар үйэлэргэ киhи сиргэ төрөөн киhи буолан кимтэн эрэ кииннээх, хантан эрэ хааннаах буолар. Ол быhыытынан мин төрдүм-ууhум хантан ситимнээҕим туhунан тугу өйдүүрбүн, тугу истибиппин-билбиппин кэпсиэхпин баҕарабын.

Төрдүм Ньурба улууhун биир кэрэ айылҕалаах, баай-талым бултаах-астаах, Саха Сирин остуоруйатыгар биллэр улахан тимир уустара үөскээн-олорон ааспыт сирдэригэр Бүлүү өрүс үрдүгэр турар Сататтан тардыылаахтар эбит. Кинилэр бэйэлэрин кэмнэригэр үйэлэргэ сүппэт-симэлийбэт курдук Орто дойду олоҕор, дьонугар-сэргэтигэр суолу-ииhи хаалларбыттар эбит. Ол туhунан элбэх кинигэлэргэ ахтыллан-суруллан өлбөт-сүппэт үйэлэммиттэр. Ол курдук «Кыргыдай» диэн хордоҕойго Васильева Екатерина Константиновна (1878 с.т.) уонна Васильев Илья (1865 с.т.) диэн аҕыс оҕолоох (6 уол, 2 кыыс) оччотооҕу аас-туор олох быhыытынан мундуннан-күөнэҕинэн аhылыктанан олорбуттар. Хос ааттара «Ньоройдор» диэн эбит. Ол иhин буоллаҕа буолуо, Сатаҕа «Ньорой күөлэ» диэн күөл баар. Ол үрдүгэр түhуүүлэнэн олорбуттар. Эhэм Ылдьаа эйэҕэс-сайаҕас майгылаах, дьоҥҥо куруук көмөлөhө, сүбэлии-амалыы, булдуттан куруук бэрсэ сылдьар эбит. Ол курдук көмөлөhөн кыаммат ыалларын сүөhүтүн бэйэтин кыстыгар ылан көрөр үhү. Ол туhунан Семен Петрович Гаврильев (журналист) «Сата дьоно» стр. 38 кинигэтигэр ахтыбыта баар. Эhэлээх эбэбиттэн салгыы элбэх оҕо-уруу, сиэн тэнийбэтэх эбит. Үгүстэрэ эдэр, дьиэ-уот тэринэр саастарыгар тиийэн баран сэллик курдук ыарахан ыарыыттан утуу-субуу өлбүттэр.

Үс таайым Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылаахтара. Таайдарбыттан мин билэрим-көрөрүм Васильев Егор Ильич – хос аата Субуй Дьөгүөрүнэн биллэрэ. Уhун хатыҥыр унуохтааҕа ол иhин ааттаннаҕа буолуо. Кини таайдарбыттан соҕотоҕун хаалан кырдьыар диэри Сатаҕа үлэлээн-хамнаан олорбута: сайынын от үлэтигэр, кыhынын сүөhү көрүүтүгэр, кэлин Сата дэриэбинэтэ эстибитин кэннэ (Бөдөҥсүтүү кэмигэр) Үөдэй учаастагар тахсан олорон, ыарахан ыарыыттан 70-тан лаппа тахсан баран, өлбүтэ. Иккитэ кэргэннэмитэ да оҕолоро суоҕа.

Иккис таайым Константинов Василий Гаврильевич 1913 с.т. кини ийэтин Васильева Екатерина Константиновна быраатыгар Константинов Гаврил Константинович – Мотон диэҥҥэ иитиллибит. Кинилэр «Сайылк эбэҕэ» (Ыыста түбэтигэр) олорбуттара. Баhылай кыра үөрэхтээх, колхуоска биригэдьииринэн, ферма сибиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан 1943 сылга сэриигэ ыҥыраллыбыта, рядовой-стрелок диэн.

Ыараханнык бааhыран госпиталга эмтэнэн баран инвалид буолан, 1943 сыл ахсынньытыгар дойдутугар эргиллибитэ. Холкуоска хотуулаах үлэтин иhин «За доблестный труд в ВОВ» диэн мэтээллээх. Кини Имииhит Дайылатын кыыhын Маайаны кэргэн ылан үс оҕоломмуттара: Марина 7 сааhыгар быччаххай буолан ыалдьан өлбүтэ, Ксенияны үс саастааҕар Хасхаайаптарга – Алексеева Дарья Никитична уонна Григорьев Василий Гаврильевичтаахха иитиэх биэрбиттэр. Онтулара кыратыгар ойоҕостотон ыалдьан өлбүтэ. Саамай кыра соҕотох уоллара Байбал – Павел Васильевич Константинов 1946 с.т., үрдук үөрэхтээх ЯГУ-ну бүтэрбитэ, математика уонна информатика учууталынан үлэлээн баран, билигин буочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Кэргэннээх, үс оҕолорун үөрэттэрэн, ыал-үлэhит оҥортоон, элбэх сиэннэнэн Чурапчы Одьолуунун иккис дойду оҥостон, сүөһү-сылгы ииттэн саха ыалын сиэринэн этэҥҥэ олорор. Аҕата 1948 сыл бэс ыйын 24 күнүгэр олохтон туораабыта. Ийэтэ иккис кэргэниттэн биир уоллаах, икки кыыстаах. Онон Ньоорой аҕатын-ууhун салҕааччыбыт Павел Васильевич Константинов буолар.

Икки кыыстан кыралара, мин ийэм, Васильева Мария Ильинична икки кыыстааҕыттан кыратын Маайаны эдьиийэ Степанида Ильинична ииттэ ылбыта. Онто эмискэ иhинэн ыалдьан (муҥурунан буолуо) үс саастааҕар олохтон туораабыта. Ол кэмҥэ ииппит ийэтэ Степанида Ньурбаҕа атынан бэдэрээт көтөҕө (таhаҕас таhа) барбыт кэмэ эбит, суол-иис куhаҕан буолан кыыhын баттаспатах. Онтуттан наhаа хомойорун ахтара. Ийэм «Кыhыл знамя» холкуоска кыра сааhыттан араас үлэҕэ: ыhыыга, окко, сүөһү көрүүтүгэр күүhүн харыстаабакка үлэлэлээбитэ. Комсомолка буолан, араас уопсасастыбаннай үлэлэргэ актыыбынайдык кыттара: хотону дьиэттэн араарыыга элбэхтик сүүрбүтэ-көппүтэ, ону сэргэ агитатордыыра, икки төгүл сельсовет депутатынан талыллыбыта. 1947 сыллаахха «Үлэҕэ килбиэнин иhин» мэтээллээх. Актыыбынай комсомолка буолан докумуоҥҥа түспүт соҕотох хаартыскатын Сатаҕа таайым Дьөгүөрдээх ампаардарыттан булбутум, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан. 1950 сыллаахха холкуос бөдөҥсүйэригэр Хаҥаласка көhөн тахсан Ордьоҕон ферматыгар ыанньыксыттаабыта. Сайын Күбэйиҥдэ «Арыылааҕар» сайылыкка тахсаллара. Үлэлиир, олорор усулуобуйа сайылыкка отой суоҕа. Ампаар дуомугар хонорбут, самыыр курдары түhэрэ. Билиҥҥи курдук сарай эҥин кэлиэ дуо, утуйар таҥаспыт дуомун самыыртан куоттаран биир муннуктан нөҥүө муннукка көhөрө сылдьарбытын өйдүүбүн. Аны санаатахха ийэм эрэйдээх оччолорго ыалдьа сылдьар эбит. Үлэтин кыайбат буолбут этэ. Ол иhин буолуо, мин кыра киhи тахсан көмөлөhө сатааччыбын, оччотооҕу ыанньыксыт үлэтэ диэн элбэх, ыарахан үлэ эбит этэ. Ынах ыырыгар ньирэйин миэхэ таттара сатааччы, ону кыайыам баара дуо, тарбыйаҕым ийэтин эмиийин үүтүн супту эмэн кээhэн ол ытабыла буолааччыбын- кыайтарбатыттан кыhыйан-хомойон. Ол эрэ буолуо дуо улэ, хотонтон сүөһү сааҕа таhааран сыhарбын-соhорбун өйдүүбүн. Оччотооҕу ыанньыксыт дьахталлар кэлин улааппытым кэннэ итинник кэпсээччилэр. Билиҥҥи курдук эмп-том суох буоллаҕа дии, эгэ больничный диэн кэлиэ дуо, солбук да суох эбит, өл да төрөө үлэлиир үлэҥ быhыылааҕа, оччотооҕу кытаанах олох кэмигэр. Ол курдук охтуор дылы үлэлии сылдьан, өрөбүлэ суох ыарахан үлэ, сут-кураан, аччыктааhын, сэрии сыллара, эмп-том суоҕа кини доруобуйатын айгыраппыттарын түмүгэр 1956 сыллаахха, мин үhүс кылааhы бүтэрэр сылбар саас ыарахан ыарыыттан (сэлликтэн) эдэригэр 40-чатын да туолбакка сылдьан олохтон туораабыта. Ийэбин бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Степанида ыарыылаабыта, көрбүтэ-харайбыта, ол иhин эдьиийбэр муҥура суох махталлаахпын. Уонна миигин ийэм өлбүтүн кэннэ детдомна ыытаары гыммыттарыгар сөбүлэспэккэ бэйэтигэр иитэ ылбыта. Оччолорго кэргэнэ Кононов Никифор (1904 с.т.) өлбүт кэмэ этэ. Кинилэр эрдэ аймахтара Сороhуннартан (Антоновтартан) Ньукулай Кононовы (Куонааскыны) 1929 с.т. уолу икки ыйдааҕар ылан ииттибиттэрэ. Уоллара улаатан трактористар курстарыгар үөрэнэн идэ ылан үлэhит бэрдэ буолбута. Ол сылдьан бэйэтин крудук тракторист кыыhы Герасимова Мария Афанасьевнаны Маартан кэргэн ылан тоҕус оҕону төрөтөн, иитэн-үөрэттэрэн үлэhит дьон гынаттаабыттара. Оҕолоро бары ыаллар, сиэн элбэх. Онон Николай Никифорович (Куонааскы) уонна Мария Афанасьевна 9 оҕолоро, 22 сиэннэрэ, 11 хос сиэннэрэ кинилэр олохторун салгыыллар.

Оҕолор эбэлэрэ, эдьиийим Степанида, мин төрдүс кылааска үөрэнэ сырыттахпына иккистээн Яковлев Андрей Гаврильевич (Боттотуу) диэн сүрдээх улэhит, сымнаҕас майгылаах оҕонньорго кэргэн тахсан олус учугэйдик өйдөhөн-өйөhөн Хаҥаласка өр олорбуттара. Оҕонньор бэйэтэ ыал буолбут үс уоллааах, биир кыыстаах этэ. Кини 16 сиэн, 35 хос сиэн, 23 хос-хос сиэн эhэтэ буолан кырдьан, 1982 сыллаахха, кэргэнэ Степанида 1984 сыллаахха ыарахан ыарыыттан сиргэ кэлбит аналларын барытын толорон, араас кэрдиис кэми тулуурдаахтык аhаран, дьоhун олоҕу олорон Орто дойдуттан утуу-субуу арахсыбыттара. Эhэлэрбит, эбэлэрбит, ийэлээх аҕаларбыт сырдык мөссүөннэрэ барыбытыгар сырдык сулус буолан араҥаччылыы, олохторун сиэннэрэ, хаан-уруу аймахтара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салгыы, ааттарын ааттата туруохтара диэн эрэнэбин, алгыыбын.

Мин Иванова (Васильева) Вера Николаевна, 1952 сыллаахха нулевой кылааска Хаҥаласка интернатка олорон үөрэммитим. Бэhис кылааска үөрэнэ сылдьан тыҥабынан ыалдьан балыыhа киhитэ буолбутум. Икки сылы быhа эмтэнэн баран, алтыс кылааска Сунтаардааҕы санаторно-лесной оскуолаҕа баран үөрэммитим. Онтон учугэй доруобуйаланан дойдубар Хаҥаласка 7 кылааска салгыы үөрэммитим. Хаҥалас 7 кылаастаах оскуолатын 1961 сыллаахха 4 буолан үөрэнэн бүтэрбиппит: Семенов Егор Анисимович, эдьиийэ Мария Анисимовна, Гаврильев Гаврил (Үөдэй) уонна мин Васильева Вера Николаевна. Салгыы Аканаҕа, онтон Марха 11 кылаастаах оскуолатын 1965 сыллаахха бүтэрбитим. Онтон Саха Государственнай университетын физмат факультетын бүтэрэн баран, математика учууталынан уонна уонтан тахса сыл завуhунан, биир сыл директор эбээhинэhин толорооччунан Хаҥалас аҕыс кылаастаах оскуолатыгар үлэлээбитим. Кэргэним, Иванов Филипп Игнатьевич, Хаҥалас икки этээстээх сана оскуолатын ситэттэрэн 1983 сыллаахха үлэҕэ киллэртэрбитэ, идэтинэн инженер-строитель, Ньурбатааҕы тутуу МПМК диэн тэрилтэтигэр прорабынан үлэлээбитэ. Онтон дойдутугар Үөhээ Бүлүү Өргүөтүгэр саҥа сопхуоска прорабынан ананан көспүппүт. Мин Өргүөт орто оскуолатыгар завуhунан ананан салгыы үлэлээбитим. Онтон кэргэммин, Иванов Филипп Игнатьевиhы «Заречнай» учаастакка тутууга салайааччыннан анааннар Үөhээ Бүлүүгэ бэйэтигэр көhөн киирбиппит. Мин Үөhээ Бүлүүтээҕи № 1 «Исидор Барахов» аатынан орто оскуолаҕа бочуотаах сынньалаҥҥа тахсыахпар диэри математика учууталынан үлэлээбитим. Сити курдук ийэбиттэн соҕотох хаалан, үөрэх-билии суолун батыhан учуутал уустук гынан баран, саамай наадалаах-туһалаах идэтин талан ылан, 40-ча сыл үлэлээн, билигин бучуоттаах сынньалаҥҥа олоробун.

Кыыhым Мария Филипповна кэргэнэ Иннокентий Иннокентьевич Абраховтыын ЯГУ инженерно-техническай факультетын бүтэрбиттэрэ, үлэһиттэр. Ити курдук олох салҕанар.
Мин 1945 сыл тохсунньутугар күн сирин көрөн «Сэрии сылларын оҕото» диэн удастабырыанньалаахпын, ДВ № 008454 мэтээллээхпин.
«Сэрии сылларын оҕолоро» 20 үйэ саамай ыарахан сылларыгар: уhун-унньуктаах, элбэх оҕо-уруу сиэртибэлээх уоттаах сэрии, сут-кураан, аччыктааhын, эмчит кэмчи буолан, дьон-сэргэ доруобуйатын алларыйыыта, ас-таҥас кырыымчыга, сэрии кэмигэр тыылга оҕо-дьахтар, кырдьаҕастар хааланнар бары үлэлэргэ, эр киhи эрэ кыайар үлэтигэр, күүстэрин харыстаабакка, доруобуйалара мөлтүөр дылы үлэлэрин түмүгэр биhиги курдук аҕыйах оҕо хааллаҕа… Холобур, мин 6-7 сааспыттан фермаҕа ийэбэр көмөлөстөҕүм, аччыктаатаҕым, ыарыыга ыллардаҕым. Онон үөрэ-көтө кэпсиир оҕо сааспыт сыллара биhиги көлүөнэҕэ кэмчи, харах уулаах ахтабыт, саныыбыт тулаайах үөскээбит сылларбытын. Ол иhин буоллаҕа кырабытыттан эрэйи-кыhалҕаны билбит буолан, «Сэрии сылларын оҕолоро» үөрэҕи, үлэни өрө тутан, дьоҥҥо-сэргэҕэ, дойдубутугар туhаны эрэ аҕалар курдук үлэлээн-хамнаан баччаҕа тиийэн кэллэхпит…

Билигин олорбут олохпунан, үлэлээбит сылларбынан дойдубар иэспин үтүө суобастаахтык толордум, төрөппүттэрим, аймахтарым олохторун салҕаатаҕым, санааларын толордоҕум дии саныыбын.
«Сэрии сылларын оҕолоро» диэн саҥа сүүрээн киирбитэ сөп. Оччотооҥу 1928-50 сыллардааҕы кэм оҕолоро үөрэнэн, араас идэни баhылаан үтүө суобастаахтык үлэлээн билиҥҥи олох кэлэригэр улахан төhүү күүс буоллахпыт… Сататааҕы төрүттэрим туhунан ахтыыны Хаҥалас нэһилиэгэр олорбут Иванова Марфа Калиновна (1927 с.т.) тылыттан суруммутум.

Саха өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, Саха өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин бочуоттаах бэтэрээнэ ахтыытын түмүктүүр. Төһө даҕаны олох ыарахаттарын көрүстэр, онтон чаҕыйбакка, санаатын түһэрбэккэ, сөбүлүүр идэтин баһылаан, үлэтиттэн дуоһуйан, дьоһун олоҕу чиэстээхтик олорон, сиргэ кэлбит иэһин толорбутун астына кэпсиир. Учуутал олоҕо үөрэппит оҕолоругар салҕанар – диэн мээнэҕэ эппэттэр. Оҕолорго чиҥ билиини биэрэн, олор үөрэхтэнэн, үлэһит бэрдэ буолан, махталларын истэрэ – Дьол! Бу буолар Учуутал ситиһиитэ.

Вера Николаевна Үөһээ Бүлүүгэ сайылаан, кыһынын Дьокуускай куоракка кыстыыр. Үөһээ Бүлүүгэ тийдэҕинэ, уопсастыбаннай үлэтинэн биир санаалаахтара умнубакка, буолар тэрээһиннэргэ ыҥыран сырытыннаралларын, умнубаттарын астына ахтар.

Эн билии биэрбит оҕолоруҥ үлэһит бэрдэ буолан, үтүө суобастаахтык үлэлээн, дьон махталын ыллыннар, махталлааах үөрэнээччилэриҥ өрүү ситиһиилэрин үллэстэ турдуннар, саҥа сырдык санаалар өрүү арыаллыы сырыттыннар диэн баҕа санаабын тиэрдэбин Валентина Сатаева-Васильева. Дьокуускай.
Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ