Иванов Семен Данилович-Хаххый

 

Үлэ сылыгар аналлаах

Аҕам барахсаны санаан…

Биһиги төрөөбүт-үөскээбит төбүрүөннээн, түөлбэлээн олорор тапталлаах нэһилиэкпитигэр, кэнчээри ыччакка кэрэ кэпсээн, сээркээн сэһинньиккэ уос номоҕо буолар үгүс үлэһит дьон оҕо-уруу тэнитэн олорбуттара. Нэһилиэкпит Хаҥалас сирэ киэҥинэн айылҕата кэрэтинэн, булда-алда баайынан, барыта дьикти уратылаах курдук.

Ньурба бөһүөлэгэр олорон, үлэлээн ааспыт, сэрии сылын оҕото Иванов Семен Данилович, норуокка биллэр аатынан «Хаххый Сэмэн» туһунан билиһиннэриэхпин баҕарабын. Мин ийэм, Филиппова Мария Прокопьевна эмиэ Сата Бөллөрүүһэптэртэн төрүттээх буолан, Семен Даниловичтыын уруурҕаһар этилэр. Ийэм Хаҥаластан Ньурбаҕа киирдэр эрэ сылдьара, хонон-өрөөн сэһэргэһэллэрэ. Ол да иһин буолуо иэрэ-баара саастыы буолан, оҕолор Ольга, Леонид көрүстэрбит эрэ эдьий, быраат дэһэн үөрэ-көтө кэпсэтэр үтүө үгэстээхпит. Үөһээ Бүлүүгэ тийдэрбин эрэ Ольгаҕа түһэн күндү ыалдьыт, хонор-хоноһо буолабын. Ольга Семеновна Үөһээ Бүлүү Үөрэҕирии салаатыгар өр кэмҥэ үлэлээн баран, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Аҕатын туһунан суруйан кини хоһооннорун хомуурунньугун аҥаарыттан аҥаарын эрэ бэчээттэтэн үйэтиппитэ, ол билигин Хаҥалас түмэлигэр баар. Ольга Семеновна аҕатын туһунан 2021 сыллаахха сайын, Дьокуускайга кэлэ сылдьан кэпсээбитэ.

«Биһиги аҕабыт Иванов Семен Данилович-Хаххый балаҕан ыйын 5 күнүгэр 1928 сыллаахха, Бөллөрүүһэп Хабырыыс уола, аҕата Иванов Данил Гаврильевич-Даар Дайыла уонна ийэтэ Анна Васильевна дьиэ кэргэнигэр иккис оҕоннон, «Сата”-диэн тимир уустарынан киэҥник биллибит түбэҕэ күн сирин көрбүтэ. Сэрии кэнниттэн ыал үксэ Сататтан Үөдэйгэ, Ынахсыкка көһөн киирбиттэрэ. Аҕабытын Ынахсыкка таптал аатынан ордук «Хаххый Сэмэнинэн» билэллэр. Баар суох соҕотох, күҥҥэ көрбүт эдьиийэ, уон оҕо амрах ийэтэ Иванова Ирина Даниловна этэ. Эдьиийин кыра оҕолуу таптыыра, убаастыыра куруук сыллыы сылдьара. 1934-1940 с.с. Үөдэй алын кылаастаах оскуолатын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Оскуола кэнниттэн «Карл Маркс» аатынан колхуоска пилорамаҕа, биригэдьииринэн, суруксутунан кэлин механигынан үлэтин саҕалаабыта. Ийэбит Кочнёва Елена Николаевна ыам ыйын 6 күнүгэр 1929 сыллаахха күн сирин көрбүтэ. Аҕата Николай Иннокентьевич Кочнёв, ийэтэ Попова Глафира Васильевна барыта 10 оҕолоохторуттан биһиги ийэбит иккис оҕо этэ. Ийэбит Ынахсыт интэринээт оскуолатыгар поварынан үлэлиирэ. 1952 с. ыам ыйын 2 күнүгэр икки эдэр дьон бэйэ-бэйэлэрин көрсөн сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, харахтарынан хайҕаһан ыал буолан тапталларын туоһутунан 9 оҕолоро этибит. Үс оҕо олох кыра саастарыгар ыалдьан туораабыттара. Аҕам ол да саҕаттан техникаҕа сыстаҕаһын бэлиэтии көрөннөр, 1959 сыллаахха кулун тутар ыйга көмүстээх Алдаҥҥа механик-суоппар идэтигэр Ынахсыт эдэр чулуу уолаттарын: Иванов Семён Даниловиһы, Григорьев Николай Андреевиһы, Охлопков Михаил Григорьевиһы уонна Прокопий Степановиһы кытта үөрэттэрэ ыыталлар. Этэҥҥэ ситиһиилээхтик үөрэхтэрин бүтэрэннэр уолаттар төрөөбүт дойдуларыгар эргиллэн кэлэн үлэ үөһүгэр түһэллэр. Урукку дьон олоххо сүрдээх көхтөөх буолаллара. Ол саҕанааҕы эдэр ыччат үксүлэрэ талыллыбыт курдук уҥуохтарынан улахаттара, кыраһыабайдара-кэрэ дьон этилэр. Үлэлэрин тас өттүгэр кулуупка ыытыллар бары тэрээһиннэргэ үөрэ-көтө көхтөөхтүк кытталлара. 1962 сыллаахха Ньурбаҕа көһөн киирбиппит. Аҕабыт араас мааркалаах массыынаннан таһаҕас, чох, мас тиэйэр-таһар этэ. Кэлиҥҥи сылларга лесопууҥҥа суоппарынан, механигынан бочуоттаах сынньалаҥҥа тасыар диэри туох баар күүһүн-кыаҕын ууран үлэлээбитэ. Аҕам хас да пятилетка социалистическай куоталаһыытын кыайыылааҕа, үлэтэ сыаналанан райсовет, исполком грамоталарынан, «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта, үрдүк таһаарыылаахтык-күүрүүлээхтик үлэлээн, дьон-сэргэ биһирэбилин, хайҕабылын, махталын ылыан ылбыта. Төрөппүттэрбит биэс оҕону олох кырабытыттан дьиэ ис-тас үлэтигэр такайан үөрэппиттэрэ. Онон тугу да сатаабатахпыт диэн суох. Бары үлэлиир этибит, ким ханнык симиэнэҕэ түбэһэн үөрэнэрбититтэн. Ийэлээх аҕабыт биэс оҕону көрөн, иитэн, үөрэттэрэн, билигин бары дьоһун ыал ийэлэрэ-аҕалара, эбээлэрэ-эһээлэрэ буолан олоробут. Дьоммут ситэри олорботохторун, оҥорботохторун салгыыр сиэннэр элбэхтэр.

Биһиги аҕалаах ийэбит туох да сүрдээх чэнчис дьоннор этэ. Аҕабыт суоппардыы сылдьан хаһан да таҥаһа кирдээх, ньоҕуруо, бензин, сэлээркэ сыттааҕын олох өйдөөбөппүн. Сотору-сотору таҥаһын эрдэттэн илитэн бэйэтэ суунара. Аҕам баттаҕа хоп хойуу, хап-хара наһаа үчүгэй будьурҕай “долгуннаах” курдук буолара. Сарсыарда алта чаас саҕана туран оһоҕун оттон, суунан-тараанан, бытыгын хорунан, таҥнан-саптан баран бүтэһигэр эбэһээт, үчүгэй баҕайы сыттаах одеколонунан соттор үгэстээх этэ. Хас сарсыарда аайы, утуйа сытар оҕолорун хоһугар киирэн, хас биирдиибит суорҕаныгар одеколон ыһар үгэстээх буолааччы. Онон хас сарсыарда аайы наһаа үчүгэй сыттаах салгыҥҥа турар этибит. Аҕабыт туох баар туттар сэбэ-сэбиргэлэ, таҥаһа-саба, кинигэлэрэ, хаһыаттара, сурунааллара барыта анал миэстэлээх буолара. Уурбут сириттэн ылан атын сиргэ уурбут буоллаххына мөҕүллэҕин «Туттан бараҥҥыт миэстэтигэр уурар буолуҥ-«диир буолара.

Күһүн, саас бултуурун-алтыырын, айылҕаҕа сылдьарыттан дуоһуйара, этэллэрин курдук «Булт диэн баран муннукка ытаабыт» киһи кини уонна эдьийин уола, быраата Люциан. Бултуу барар кэмигэр хас да күн инниттэн тэрилин барытын тэринэн дьэ «Сататын» диэки айанныыра. Ынахсыкка эдьийигэр Ирина Даниловнаҕа түһэрэ, хонон сынньанан нөҥүө күнүгэр, булка угуйбут быраатын Люцианын уонна «Доҕор»- диэн ыттарын илдьэ дьэ бултуу бараллара. Бултуур үүтээнигэр дьиэ баар, ол онно араҕас тастаах тэтэрээтэ истиэнэҕэ ыйанан турар, дэлби имиллибит-хомуллубут, арааһа дьэ элбэх илии туппут, харандааһа истиэнэҕэ анньыллан турара. Ол тэтэрээтигэр Сататын айылҕатын, булчут бырааттара Володяҕа, Георгийга, Люциаҥҥа, «Доҕор»диэн ытыгар, доҕотторугар, айылҕаҕа, көтөрүгэр, кыылыгар хоһоон суруйбут этэ уонна да элбэх суруйбут хоһоонноро бааллара. Бу үүтээҥҥэ булчуттар хонон бултаан-алтаан сынньанан ааһар сирдэрэ этэ. Дьэ онно, бу араҕас тэтэрээти бары уларса сылдьан ааҕаллар эбит. Ааҕан бүттэхтэринэ истиэнэҕэ ыйаан кэбиһэллэрэ үһү. Дьэ онно Сататын салгыныгар арыллан хоһоон айыллара. Аҕам хас бултуу кэллэҕин ахсын, араҕас тэтэрээтигэр саҥаттан саҥа айыллыбыт хоһооннорун суруйан эбэн иһэр эбит. Төрөөбүт дойдутуттан куруук илии тутуурдаах, өттүк харалаах кэлэр буолара, ол сылдьан отоно, моонньоҕоно элбэх , иккилии- үстүү биэдэрэлээх кэлэрэ. Аҕам булдуттан эбэһээт баар таһынааҕы ыалларыгар бэрсэрэ, үллэртиир идэлээҕэ. Аҕам сир астаабытын хаһан да иккистээн ыраастаабаккын, ол курдук ыраастык сир аһын хомуйара. Төрөөбүт дойдутуттан олох дуоһуйан, эттиин- сиинниин чэбдигирэн, өйдүүн-санаалыын сааһыланан дьиэтигэр киирэн кэлэрэ. Этэргэ дылы көтүөн кыната эрэ суох буолара. Кэлин аҕам бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран, иллэҥ кэмэ элбээн, олоххо мунньуммут санааларын сааһылаан, холбуу тутан хоһоону суруйара элбээбитэ. Кэпсииринэн, ордук төрөөбүт сиригэ-уотугар Сатаҕа таҕыстаҕына, дойдутун салгынынан тыынан, бииртэн биир хоһоон айыллан тахсан иһэр эбит. Барыта сүүс биэс уонча хоһооннооҕо биллэр. Айбыт хоһооннорун тиэмэтэ олох бары көстүүтүн таарыйаллар, тапталтан саҕалаан олоҕу анааран көрүүтүгэр тиийэ…Төһөлөөх хоһоон суруллубакка хаалбытын билбит суох. Таах суолга баран иһэн ону-маны көрө-көрө хоһоон айан ааҕан иһэр буолара. Этэргэ дылы, айбыт таҥара бэйэтэ билэн эрдэҕэ…

Биир үтүө күн сайын аҕам «Сарсын төрөөбүт дойдубун Сатабын оҕолорбор көрдөрүөм, барыахпыт»-диэтэ. Сарсыарда мин, быраатым Лёня уонна аҕабыт буолан үһүөн айаҥҥа туруннубут. Дьаархаҥҥа тиийэн кэлэн парому син өр кэтэһэн, син уһуннук айаннаан дьэ Сатабытыгар тиийэн кэллибит. Массыынаттан түһээппитин кытта аҕабыт экскурсиятын саҕалаан барда. «Бу манна биһиги дьиэбит турбута, билигин олоҕо эрэ хаалбыт»-диэтэ. «Оол онно Марыйалаах, ол кэннигэр Баһылайдаах»- дии-дии илиитинэн ыйа-ыйа кимнээх ким дьиэтин кэнниттэн олорбуттарын, олох бу олорор ыаллар курдук кэпсээн киирэн барбыта. Мин көрөрбүнэн ол саҕана үс-түөрт балаҕан турара. Барыларын кэрийтэлээн балаҕан иһигэр киирэн көрбүппүт, онно ыаллар тутта сылдьыбыт иһиттэрэ-хомуостара, сэптэрэ-сэбиргэлэрэ мээнэ ыһылла сытара. Тимир орон, дьикти оһуордаах оһох күрүүкэтэ, чаанньык, кувшин, онтон даҕаны элбэх дьон туттубут мала-сала баара. Уонна, биир сири көрдөрөн «Мин 12-13 саастаах этим бу манна аты сиэтэ сылдьан бурдук суорунаннан татттарарбыт»-диэн кэпсээтэ. Ол сирэ ат төгүрүччү тэпсэн, дириҥ оҥкучах буолбут, онтон ол суоруна турбут сиригэр ортоку суос-соҕотох, уп-улахан хатыҥ үүммүт этэ. Аҕам төрөөбүт Сататын күөх кырсынан хааман, ол саҕанааҕы табаарыс оҕолорун, дьоннорун-сэргэтин санаан уйадыйан ылаахтаабыта, харахпар олох бу баардыы көстөр. Ол кэннэ Сатаҕа мин хаһан да үктэммэтэҕим. Төрөөбүт дойдутугар, оҕо сылдьан сүүрбүт-көппүт алааһыгар, аатырбыт Сата уустара түөлбэлээн олорбут сирдэригэр сырытыннарбытын, билигин сааһыран олорон махтана саныыбын. Үөдэйгэ үөрэммит кэмнэрин олус истиҥник ахтара, ол курдук, «Үөрэммит биһикпэр»-диэн хоһоонун 1997 сыл, олунньу 2 күнүгэр суруйбута. Дмитрий Потапов диэн Чаппандаттан төрүттээх оҕо 2017 сыллаахха Үөдэй оскуолата 95 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан бу хоһоонун ырыа гынан, оскуола Гимна буолбута. Аҕам баара буоллар төһөлөөх үөрүө этэй… Аҕабытын дьоллоох киһиннэн ааҕабын, кини бу сир үрдүгэр төрөөн-үөскээн, тапталын булан, оҕо-уруу тэнитэн, сиэннэрин уонна хос синнэрин тиийэ көрсүбүтэ. Онтон ордук дьол бу күн сиригэр туох баар буолуой?!

Ийэбит барахсан күн сириттэн эрдэ барбыта. Ол да буоллар сорох сиэннэрин көрсөн, эбээ аатын билэн бэйэтин дьоллооҕунан ааҕынара. Ийэлээх аҕабыт үлэһит дьон үтүөтэ буолан, кинилэр тапталларыгар угуттанан дьоллоох оҕо саас кэмнэрин биллэхпит. Оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр, хос сиэннэрбитигэр баар бары үчүгэйи, олоххо ситиһиилэрбитин барытын кинилэри кытта сибээстиибит. Күндү дьоннорбутун куруук ахта-саныы, сиэннэригэр кэпсии, ааттарын үйэтитэ сылдьыахпыт — диэн ахтыытын түмүктүүр улахан кыыстара Ольга.

Күнүн аайы үөрэ-көтө саҥа күнү уруйдаа, баҕа санааҥ бастыҥа туолан истин, үтүө санаа үрүйэтин үрүлүтэ сүүрдэн, кэрэ ыра санааны көччөх гынан көтүтэ сырыт күндү киһим. Кэпсэтиибитин аҕатын суруйбут хоһоонунан түмүктүүбүн.
Ахтылҕаммын таһаардым.

Сатам мүөттээх салгына
Сайа оҕуста дууһабын,
Аҕабынаан оттуур алааспар
Ахтылҕаммын таһаардым.

Аҕам бултуур сирдэринэн,
Орох тэппит ыллыгынан,
Оҕо сааспар сылдьыбыт
Омоон суолбунан сырыттым.

Кустуур уонна балыктыыр
Күөлүм үөрэ көрүстэ,
Долгуннарын өрө ыһан
Долгуһуйда үөрдэ- көттө.

Отум- маһым барыта,
Үөрэ-көтө көрүстэ,
Тахсар күнүм уруйдаата,
Уоттаах куйаас сатыылаата.
Алаһа өтөхпөр сылдьаммын
Ахтылҕаммын таһаардым,
Кыркыдайым кырдалыгар
Күөлэһийдим, төкүнүйдүм.

Үрэхпиттэн уу баһан
Утаппыттыы чэй истим,
Этим-хааным тэнийдэ,
Эппэр эбии күүс киирдэ.

Сатам мүөттээх салгына
Сайа оҕуста дууһабын,
Өйүм- санаам өрүкүйдэ
Өрө көтүөх курдукпун.

1998 сыл балаҕан ыйын 11 күнүгэр суруйбута. Сата

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

 

Автор: А.Павлова, 8 а кылаас үөрэнээччитэ