Иванов Иннокентий Васильевич (1897с)

Кыайыы буолбута быйыл 80 сыла,а5ам бойобуой сырыыларын,ийэм тыылга ыарахан улэтин,бу эйэлээх олоххо олорон хаьан да умнубаппыт,биьиэхэ,кэнчээри ыччаттарыгар уйэлэргэ суппэт ейдебунньук буолар.

Мохолуу эбэ сириттэн тардыыланан орто баайыылаах сиэрдээх оло5ум онкулунан Наннай о5онньор-Иванов Иннокентий Васильевич-1 сыалыйатын сыппааьына,сутуруоларын сууйааьына,77 сааспын аьара туспут Николаева Антонида Иннокеньтевна-Булуу куорат олохтоо5о,кылгастык сэгэтэн ебугэм,тереппуттэрим туьунан ахтан-санаан ааьыам.

А5ам Иванов Иннокентий Васильевич-1 (Наннай)-1897с.Ньурба Малдьа5арын Чуо5уругар,Биэс о5олоох,Наннай Баьылай уонна Эппэрэсиинньэ диэн ыалга иккис о5оннон тереебут.А5ам Сталинград сэрии кыттыылаа5а,тыыл,улэ бэтэрээнэ этэ.

Ийэм Федорова Евдокия Степановна 1905 с.Ньурба,Малдьа5ар Долоонугар Федоров Ыстапаан(Секке) уонна Чуукаартан теруттээх Куьа5ан сирэй-Даарыйа диэн туерт о5олоох сэниэ ыалга тереебут.Ийэм сэрии кэмигэр тыылга холкуоска ыанньыксытынан улэлээбитэ.

А5ам кэпсииринэн 1936 сыллаахха хаьаайыстыбалары беденсутэр кэмнэригэр ебугэтин сириттэн-уотуттан Чуо5уртан Мохулууга кеьен кэлэр.Уерэ5э да суох буоллар,улэ5э-хамнаска сатабыллаа5ын ейдееннер,холкуос бэрэссэдээтэлинэн а5ыйах бириэмэ5э талыллан улэлиир.А5а дойду уоттаах сэриитин кытта мэнэстиьэ сут-кураан дьыллар турбуттарын да иьин,Чкалов холкуос дьоно-сэргэтэ оччолорго ырааьын,киьилиитин кэмигэр,бары биир дьиэ курдук олорбуппут диирэ.Кытаанах куннэргэ-дьылларга суеьуну аьы сутуппакка,дьоммутун аччыктаппакка дьылы туорааччыбыт,туох кистэлэ кэлиэй,ыскылааттан нуорма быьыытынан эт,арыы тунэтэн айах хамсаттарааччыбыт,бурдук ата5ын хаьаанан уссэнээччибит.Эбэбит барахсан соботунан,мундутунан елленееччубут диирэ.

Сэрии-суостаах сурах,алаастан алааска тар5анан,дьон-сэргэ уйул5атын хамсаппыта ыраатта.Нолуок сэрии иннинээ5и сыллардаа5ар ус-туер тегул улаатан,булгуччулаах нолуогу телуур кыьал5аттан биир суеьулээх бииринэн маппыта.Дьон куннээ5инэн эрэ инчэ5эй тирбэ5э быстыбатынан олорор кэмэ тиийэн кэлбитэ.Сэрии са5аланыа5ыттан сокуон эбии кытааппыта.Кэтэх суеьулээх да5аны бэл,бэйэтин суеьутун туттара да кенуллэммэт,сэбиэт эрэ кенуллээтэ5инэ биирдэ туттара.Ити дьаьалы а5ам сурэ5эр ытырыктата истэрэ.А5ыйах ахсааннаах саха дьонун сэриигэ ылбаттар ини диэн бэйэтин алы гынара.Дьиэ кэргэнин иитээри ,сарсыарда халлаан сырдыа5ыттан уьус туман туьуер диэри улэлиирэ.Суох,сэрии кими да ордорбокко,чулуу уолаттарбытын А5а дойду сэриитигэр хомуйбута.Сэрии кыргыс сиригэр ийэ дойдубут тэбэр сурэ5э ыйааьынна турар кэмигэр,а5ам бэбиэскэ тутан боруонна барар буолбута.

А5ам барахсан туерт кыра кырбас о5отун,ессе эбиитин быраатын Чоорой уола Киэсэни ,таптыыр кэргэнин хаалларан,хаьан бутуехтээх сэрииттэн тыыннаах ордон кэлиэн билбэккэ,уерэ5э суох,45 саастаах а5ам ,ийэ дойдутун кемускуу алаьа дьиэтиттэн,алааьыттан аттанар.

Бу кунтэн ыла ыарахан кун-дьыл тирээбитэ.Сэрии кэмэ буолан,туохха барытыгар кытаанах ирдэбил этэ.Ийэм 15 ына5ы ылан ыанньыксытынан,бэйэтин со5отох хаалбыт ына5ын холкуос хотонугар туруорар.Кунуску ыам кэнниттэн окко кемелеьере.Ийэм барахсан теье да куннээ5и тубуккэ утуруйтэрдэр,саныыр санаата кэргэнигэр этэ,кэргэниттэн уерэ5э суох буолан сурук кэлбэтэ.Нууччалыы билбэтиттэн теье эрэ муунтуйда диэн саныыра.

Ийэм эрэйдээх кыьынны тымныыга улэтин,дьиэтин икки ардыгар,дьиэтин аанын баттата-баттата о5олорун танара илиитигэр хааллараахтаан улэлээн букунуйар. 1942-43 сыл сааьыгар,»хас биирдии бурдук куолаьа-боторуонна тэннэьэр»диэн дьон бе5ену сор суоллаабыта,хаайыыга симпит улахан хампаанньа са5аламмыта, 1942с.саамай тыа сиригэр улахан иэдээн саба буруукээбитэ.Дьон хоргуйан елуутэ элбээбитэ,ыарахан улэни тулуйбакка тонон-хатан быстаран елбуттэрэ.

Биьиги ийэбит барахсан эдэр буолан кун-дьыл сай арда5ын,кыс хаарын тулуйда5а.

А5ам ахтыыта

Биьиги сэриигэ ынырыллан барааччылар Кукаакы нэьилиэгиттэн,Малдьа5артан элбэх буолан,Ньурбаттан борохуотунан барбыппыт.Бииргэ барбыт сахаларым Ефремов Семен Гаврильевич,Лыткин Николай Прокопьевич,Сафьянов Иван уо.д.а. Иркутскайтан поеьынан, аара уерэнэ-уерэнэ супту Сталинградка бала5ан ыйын са5ана тиийбиппит.Сталинград елуу-сутуу амырыын уотунан уьуура турара.Маннай куорат иьигэр сэттэ суукка устата кыргыспыппыт.Нуктаан ылар кэммэр куруук елбут ийэлээх а5абын туулбэр керееччубун.О5олорбун,кэргэммин,тереебут дойдубун олуьун да керуехпун ба5арарым.Кэлин санаатахха,ийэ диэн иэйиэхсит,а5а диэн айыыьыт эбит,миигин арыаллыы,араначчылыы сырыттахтара диирэ а5ам.Онно биир дойдулаахтарбыттан биир эрэ киьи тыыннаах ордубута,Самсонов Иван диэн.Кэнники кинини кербете5ум.Бу кыргыьыыга бааьырбата5ым.Онтон 20-чэ хонон баран,куорат атын еттунэн уларыйан кыргыьыыга киирдибит.Ол киирэрбитигэр билэр дьоннорбуттан икки саха баара Янков Егор,Петров Ион.Ус суукка устата сэриилэспиппит.Манна эмиэ бааьырбакка тахсыбытым.Янков Егор бааьыран госпитальга киирбитэ.Биьиги дивизиябытыгар а5ыйах киьи ордубутун,атын дивизияларга холбообуттара.Онно 30-ча буолбуппут.Мин маннай сылдьыбыт чааьым 24-с полк, 51-с дивизия 6-с рота этэ.Сталин кытаанах бирикээьинэн,сэриигэ сылдьар байыастарга туьаайан сурун бирикээс «Чугуйуман» диэн буоларын быьаарар.Сэриигэ елуу эбэтэр тыыннаах хаалыы.Ити иккиттэн биирдэстэрэ хайаан да буолуохтаах.Бу киирсии улахан ынырык хабыр хапсыьыы буоларын эппитинэн-хааммытынан билэрбит,ейдуурбут.Хааннаах кыргыьыы хабыр харсыьыытыгар 100-туу г.арыгы иьэрдэллэрэ.Уьус киириибитигэр икки суукка устата сэриилэспиппит.Естеехтеру Сталинград таьыгар ууртэлээн эрэбит диэбиттэрэ.Сир халлааны кытта силбэьиэр дылы биир кэм ере дьигиьийэн олороро.Уот кутаа ортотунан сылдьан,табаарыстарбыт сылбах курдук охтоллорун керерге дьулаан да буоллар,хайыахпытый урдулэринэн атыллыы атыллыы ураа хаьыылаах » За Сталина!За Родину!»атаака5а суурэрбит,Эмискэ сир ийэ ере дьигиьис гынна да,мин сутэн хааллым.Туун ейдеммутум,атахпын снаряд оскуолага табан,хааным элбэх барбыт быьыылаах,испиттэн санам тахсыбат.Кыьыл факеллаахтар араанньы буолбуттары кердуу сылдьалларын кербутум,ейбун сутэрэ-сутэрэ,илиибин ууна сатыыбын,миигин булан,Саратовка госпитальга киллэрбиттэрэ,онно икки ый сыппытым.Онтон Челябинскай куоракка ус ый эмтээбиттэрэ.Эмтэнэн еруттубутум кэннэ,ити сайын тереебут дойдубар, «Бойобуой утуелэрин иьин», «Сталинград оборонатын иьин», «За отвагу» диэн мэдээллэрдээх дьиэбэр кэлбитим.

Сэрииттэн нэьилиэгэр араанньы буолан кэлбит со5отох кини.Эдэр чэгиэн еттулэрэ билигин да кыргыс хонуутугар…Онон уерэ5э да суох буоллар,колхуоьугар бэрэссэдээтэлинэн,сэрииттэн кэлиэхтэригэр дылы,улэлээбитэ.Ата5а илиитэ ыалдьара буолуо да биллэрбэт этэ.А5ам теруку мас ууьа этэ.Сайынын кэбиьиигэ туттар,кыьынын оту-маьы таьар,холкуос кыракый сыар5атын оноьуга,кыраабыл,атырдьах чааьыгар этэ да барыллыбат.Угус суесуьут ынах ыыр олох маьын,курдьэ5ин оноттуура.Ыаллар кердеьуулэринэн олорор дьиэ аанын тириинэн буруйуу,итиннэ эмиэ сатабыл наада.Аны ньирэй быьа эмэн кэбиспэтин диэн томторук,келуур о5ус тэрилэ,уу баьар мас уьаат,барыта кини илиитин иьинэн ааьара.

Онтон ийэм, быыс буллар эрэ,эмиэрикэ куулунан дьууппа,ыстаан тигэн,мас хатырыгын уутугар кырааскалаан о5олорун таныннарара.

А5абыт барахсан кэлиэ5иттэн,истэрэ торт,санныларыгар кэтэр танастаах,санаалара бе5ех.

Дьэ,оннук а5абыт оттуллубут кемулуек оьохтуу тигинэччи улэлээн,холкуоьун хаьаайыстыбатын сергутэр.

Кукаакы нэьилиэгэ уп хомууругар кыайан, 1943-44сс.холкуоспут бэрэссэдээтэлэ Уйбаан Ксенофонтов оройуон «Бочуотун»дуоскатыгар таьаарыллыбыта диирэ.

1945с.саас куутуулээх кунду кыайыы кунэ алаастан алааска,хас бала5ан дьиэ аайы кэрэ кэпсээн буолан тар5анар.Харах уулаах уеруу кунэ!Ерегей кунэ!Хас биирдии саллаат,Холкуостаах эрдээхтик туруулаьыытын тумугэр ситиьиллибит кыайыы кунэ!!!

Мохолуу эбэттэн уус-уран хомо5ой тыллаахтар,сорсуннаах булчуттар,холкуос хаьаайыстыба ханыырыгар угус кылааты уурсубуттар,сэрии хонуутуттан тыыннаах эргиллэн кэлбит буойуттартан уунэн тахсыбыттара.Хаьан да сурукка-бичиккэ киирбэтэх дьикти сир туьунан билигин Мохулуу эбэ уос номо5ор сылдьар.А5а халлаан алгыьынан Мохолуу эбэ Хотун 10 буойун уолаттарын кырыктаах сэрии толоонуттан араначчылаан,тыыннаах эргилиннэрбитэ-сэдэх тубэлтэ.Олор истэригэр мин а5ам Сталинград курдук кырыктаах сэрииттэн 1942-1943 сс. тыыннаах эргиллэн кэлбит быатыгар,утумун уьатаары,кэнчээритин кэнэтээри,миигин теретен,элбэх сиэннэнэн,хос-хос сиэннэнэн,сырдык аатын ааттата сырыттахтара.

Хос эбэм,хос эьэм,туьунан ахтыыны суруйда,Дьокуускай куорат 13 нуемэрдээх 3б.кылааьын уерэнээччитэ Николаев Долун,а5абынан эбэм,Булуу куорат олохтоо5о,Культура улэтин туйгуна,78 саастаах.

 

Автор: А.И.Николаева