Илларионова Матрена Дмитриевна (1909 г.р.)

 

  1. ФИО ветерана тыла: Илларионова Матрена Дмитриевна
  2. Дата рождения: 1909 г.р.
  3. Место рождения: с. Енгольжа Ленинского района (Нюрбинского улуса) ЯАССР.
  4. Где и кем работал во время войны: с. Чукар Ленинского р-на ЯАССР, колхозница, доярка, разнорабочий.

ТЫЫЛГА ДА ТЫЫН МЕХСУУТУГЭР СЫЛДЬЫБЫППЫТ

Хос эбэбит Матрена Дмитриевна Илларионова колхознай тутул, тыыл ветерана 86 саастаа5ар 1995 сыллаахха Кыайыы 50 сылын керсе тылынан ахтыытын кыыьа Евдокия Тимофеева суруйуутуттан.

Былыр да, быйыл да тыа сирин дьонун кыЬайар кыьал5а, арааьа, биир быьыылаах. Ол – суеьyну хайдах этэн,н,э кыстатабыт?- диэн. Саха киьитэ барахсан куьунну дьогдьооттон са5алаан, сааскы бастакы куеххэ уктэниэр диэри улуу ба5ата итиниэхэ эрэ.

Мин тереебут сирбэр Енелдье Ыллыкытыгар Мелдьегер аартыгынан а5ам таайа Хара Баьылай олорбута. Оччолорго убайым Саха Ньукулайы батыьан тиийэрим, абына-табына ыаллаах сир эбит этэ. А5ам, Кэрэмэс Миитэрэй, Чуукаарга урэх баьыгар Арыылаах диэн сиргэ уескээн олорбута. Ыарахан дьылга киьи хоьууна буолан, таайыгар суеьу кыстатан биэрэрэ. Былыргы дьон оннук хардарыта суеьу айахтаьааччылар. Ол – эстэн хаалбат албастара буолаа5а ди.

Биьиги 1936 с. “Комсомол” колхозка киирбиппит. Мин кэргэним айанна сырытта5ына, суруйтаран тоьуйбутум. Хотунум утарсыбата5а. Мунду Куел унуоругар Ырбай Кирилэ дьиэтигэр сотору-сотору мунньах да мунньах. Суеьуну эрдэ уулатан, баайталаан баран, арыт атынан, соро5ор сатыы барарым. Тэрээьин муннахтарга себулэспэккэ тардыалаьыы, хардарыта а5ытаассыйалаьыы, меккуер бе5ете буолара.

Тердуе буолан кыьынын Хаккырыарга сылгы аьатарбыт. Икки эр бэрдэ туерт атынан ыраахтан от тиэйэллэрэ. Ньукулаатай Мэхээлэ (Дьо5ойон) биьикки сыар5а етуутун теле тардан, хаамтарбытынан сылдьан атырдьа5ынан бокуойа суох от субуйарбыт. Сылгыларбыт ону батыьан иьэллэр. Аьаары баьыгыраьыы бе5е. Итинник хаамтарбытынан биэрэстэ анара сиргэ (“Сылгы Еттугэр”) от ыьарбыт. Дьэ туьугар эмиэ быьымах улэ этэ. Тургэн туттуу наада. Киьи илиитэ улук буолара.

Эр дьон ханныктык эмэтик кумаа5ыга суруналлара (ликбезкэ уерэммиттэрэ). Мин куннэ хас сылгыны аьаппыппын уеттурэххэ кэрдиистээн бэлиэтэнэрим, кыттыгастарым субэлэринэн. Айабыын, эбинэр энин кэлиэ дуо? Оччотоо5у киьи чиэьинэй бе5е. Келеьун кун ол уеттурэ5им бэлиэтинэн аа5ыллара. Сайынын Хаххырыарга биьиэхэ урдуттэн отуунан дьиэлэнэн, инньэ Текеенеттен тиийэ Саппарык Байбал, Сыччыыйап Ньукулай Чемчех уолаттара, уо.д.а. оттууллара, Ендуруейэп Ньукулай диэн биригэдьиирдээхпит. Кини кэргэнэ Маарыйалыын мин ол дьону аьатабын. Суурбэ ына5ы ыан суораттыбыт, 15 биэни ыан кымыстыырбыт. Илиинэн уу баьа сатаан баран, ыксаан чычааьын аанньа биир хара ына5ы чурумчулаан, сыар5а келуйэн, арыт кункустэн, арыт хорууттан мас уьаатынан уу баьарбыт. Наьаа дьалкыйбатын диэн уьааппытын куулунан буруйэрим. Эрэй албаска уерэтэрэ. Отчут куннээ5и нуормата: биир муунта лэппиэскэ, биир миискэ суорат, киэьэ-сарсыарда – кымыс. Кус о5ото киирдэ5инэ биир-икки киьини кенуллээн омур5антан киэьэ “миин буллара” ыыталлара. Сайын ахсын итинник оттуурбут.

1941 с. угэспитинэн уерэ-кете сайынны тубук уеьугэр сырыттахпытына, сэрии буолбут уолутуулаах сура5а урэхпит бастарын онойбутэ. Куьуеру колхозпыт председателэ Игнатьев Никита Наумович, биригэдьиирбит Гаврильев Уйбаан (Тонуьаа), Такырык уола, Долоду уола (суруллар ааттарын умнубуппун) биьиги колхозтан бастакынан сэриигэ барбыттара. Кэнники ус киьи “хара суруктара“ эрэ кэлбиттэрэ. Оттон председательбит анаар илиитин сэймэктэтэн бодонуран эргиллибитэ. Ол да буоллар Никита Наумович барахсан туьалаабытын ыьыктыбака сылдьан былырыын елеехтеебутэ – саатар Кыайыы бу уйэ анаардаах убулуейун уеруутун баттаспакка хаалаахтаата.

Ол сэрии кыьар5аннаах сылларыгар быар куустан олорбут баара да саарбах. Оттообуппутун, бурдук быспыппытын, ынах, биэ ыабыппытын кубулуппатахпыт. Илиилээх бары улэлээбитэ. Ити билигин теье эрэ “улэьит илии тиийбэт” диир буоллахтара уьу. Оччолорго инньэ диэбэт этилэр. Тиийбэти, тугэммэти аа5ан сунхара олорор бокуой суох буолара. Тыылга да тыын мехсуутугэр сылдьыбыппыт.

Сэрии кэннинээ5и оло5у челугэр туьэрии тубугэ, аахтахха, бараммат элбэх. Туораах бурдук, салаа от туьугар куустээх улэ5э келеьуммут бе5е то5унна5а. Бурдук баьаарыгар “Кыьылга” харабыллаабыппыт. Туун маьынан уьааты кырбаан “лоьорук охсорбут”. Стахановскай декадаларга кыттан, арыынан бириэмийэлэнэрбит. Суеьуну айахтаьыы сэрии сылларыгар да баара. Текеене5е Енелдье  киьитэ Дьегуер Байбала аах олорбуттара. О5олоро суо5а. О5онньордоох эмээсин эрэйдээхтэр, билинни бу мин курдук, дэлби кырдьан хаалбыт этилэр. Кутуетургээн, мин кэргэммэр тылларын ылыннараннар, алта суеьуну бутуннуу ииттэрбиттэрэ. Икки ынахтара саас эрдэ тереебуттэрин ыан испиппит. Ол эрэйдээхтэр тинэьэ кунаны манньалаабыттара.

Кэнники колхозка эмиэ, тэьэ-тэьэ, ыал бары биирдии ньирэйи кыстатар этибит. Аьылыгын дэлэччи биэрэр кэпсэтиигэ себулэнэрбит. Билигин араас еруттээх дуобардар ылыннарар кыахтара улахан буолла5а дии. Кыанар-хотунар дьонно ол – хол иьинэн дьыала буолуохтаах. Хардарыта туьатын эрэ таба тэрийэр быраап. Бу 86 сааспар диэри, суеьу танаралаах олохпун монообут бэйэм, сэнээрбиччэ ыаьахпын баалаабаккытыгар эрэнэбин. Эдэрим буоллар билигин да суеьу, от улэтигэр дэлэ кыттыьар этиэм! А5ыйах сыллаахха диэри о5олорум моой ходуьаларыгар тиэйтэрэн тиийэн омур5ан чэйин кутарбын, субуу тардарбын астынар да буоларым. Суеьу барахсан – саха киьитин уйэ тухары аьа-танаьа буолла5а дии!

 

 

Автор: дочь Е.Тимофеева, правнучка П.Яковлева, ученица 1в класса.