Григорьев Василий Дмитриевич

 

Григорьев Василий Дмитриевич – улахан а5а ууьун тордо буолбут, халын айма5ы тэниппит, улэттэн дьолун булбут, Коммунистическай улэ ударнига, бастакы стахановец, сэрии, улэ ветерана, «Уйэ саас» бэлиэ хаhаайына.

Мин хос эьэм, Григорьев Василий Дмитриевич, 1942 сыллаахха Булуу Баппа5аайытыттан сэриигэ ынырыллан барбыта. Иркутскайга тиийэн доруобуйатынан сыыйыллан Куйбышев аатынан сэрии снарядтарын онорор заводка улэ фронугар ыытыллыбыта. Онно буомбалары, снарядтары, миналары онорсубут. Собуокка аьара тымныы буолан уолаттар тургэнник эрчимнээхтик хамсанан улэлииллэрэ. Эьээ Кыайыы кунун чугаьатарга кунустэри-тууннэри элбэх эрэйи-муну корон бэйэтин умнан туран улэлээбитэ. Сэрииттэн 1947 сыллаахха биирдэ эргиллэн кэлбитэ.

Куйбышев аатынан завод барыта 44 цехтан турар эбит, онтон Василий Дмитриевич анаммыт цеҕар байыаннай пушкалар тас араамаларын оҥорон таһаарбыттарын кэннэ, атын цехтарга ситэриллэн сэрии уоттаах хонуутугар тиэрдиллэрэ. Дьон бары төһө да ыар усулуобуйаҕа үлэлээтэллэр, Кыайыы туһугар туох баар күүстээх санааларын ууран үүлэлээбиттэр. Завод үлэтэ сүрдээх ыараханын таһынан, күҥҥэ биирдэ аһаталлар эбит: 400 грамм килиэп, киилэ анардаах миискэ5э хаппыыста миинэ. Аны үлэлэрин режимэ икки суутканан үлэлииллэр сарсыарда сэттэ чааска тураллар, үлэ сарсыарда аҕыс чаастан саҕаланар уонна киэһэ тоҕус чааска дылы салҕанар, быыһыгар биирдэ күнүс уон икки чааска аһаталлар,  иккис сменаҕа атастаһа сылдьаллар, сэттэ хонук күнүс, сэттэ хонук түүн. Аччыктаан да, ыалдьан да дьон элбэхтик өлбүт. Хатан хаалбыт хортуосканы хомуйан крахмалын ылан хааһыланан үссэнэллэр эбит, элбэх киһи сытыйбыт тэллэйтэн атараабы буолбуттар. Аны таҥастара-саптара барыта эргэ, тырытта сылдьар, көлөһүннэриттэн кыбыс кытаанах буолар, үлэлиир дьоҥҥо форма көрүллүбэт эбит. Уосай хаһаарымаҕа утуйаллар, сотору:сотору тревогалаан сордууллар.

Саха сириттэн уопсайа ньҕ эбиттэр, онтон үксүлэрэ суорума суолламмыттар. Василий Дмитриевич ордук II Чочуттан төрүттээх Егоров Иннокентий диэн киһилиин тапсан, биир иһиттэн аһаан, доҕордоһон сылдьыбыттар.

Диссипилиинэни кытаанахтык көрөллөр, үлэлэригэр хойутаатахтарына, тревоганы истибэтэхтэринэ тоҥ умуһахха угаллар.

Үлэлиир усулуобуйалара ыараханыттан, элбэх киһи өлөн-сүтэн барбытыттан ыксаан, Саха сирин дьаһалтатыгар үҥсүү сурук суруйбуттар. Ол кэннэ Саха сириттэн хамыыһыйа кэлэн үксүлэрин дойдуларыгар ыытары, сорохторун чэпчэки үлэҕэ көһөртөрөрү ситиспит. Ити кэннэ Василий Дмитриевич 1945 сылтан 1947 сылга дылы тутуугв, мас та7ыытыгар улэлээбит.

Василий Дмитриевич 1947 сыллаахха улэ фронугар 5 сыл улэлээн, алаьа дьиэтигэр этэ44э эргиллэн кэлбитэ.

Улахан а5а ууһун төрдө буолбут, халыҥ аймаҕы тэниппит, үлэттэн дьолун булбут сэмэй саха оҕонньоро Василий Дмитриевич Григорьев быйыл 104 сааһын туолбута. Кини Бүлүү улууһун Баппаҕаайы нэһилиэгэр 1903 сыллаахха тохсунньуга 5-6 сүөһүлээх, бултаан ииттинэн олорор ыалга бэһис оҕонон күн сирин көрбүтэ. Григорьевтар дьиэ кэргэттэрэ удьуор уьун үйэлээхтэрэ. Василий Дмитриевич убайа Кузьма Дмитриевич 100 сааһын түөрт ыйынан туолбатаҕа, оттон эдьиийдэрэ Маарыйа уонна Мотуруона 90 саастарын лаппа ааһан баран олохтон туораабыттара.

Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ Маалтааныга булчуттар артыалларыгар биир бастакынан киирбитэ. Эдэркээн уол күүьүн – уоҕун кэрэйбэккэ тугу үлэлээбэтэҕэ баарай. Кэлин Ворошилов аатынан холкуос тэриллибитгэр күтүөтүнээн Алексей Митрофановтыын уонна убайынаан Кууһумалыын сүөһүлэрин холбоон, толору бырааптаах чилиэнинэн буолбуттара. Кинилэр үтүө холобурдарын батыһан атын дьон эмиэ холкуоска үлэлии киирбиттэрэ. Кыһыннары – сайыннары үлэ күөстүү оргуйара. Сайын от кэмигэр Василий Дмитриевич звенону салайбыта, онтон биригэдьиирдээбитэ. Сытыы – хотуу, үтүө суобастаах, улэһит уолу кырдьаҕастар үтүө ыччат диэн сөбүлүү көрөллөрө, эдэр ыччат сэргэх, чэбэр уолу батыһаллара, убаастыыллара.

Василий Маарыйана маҥнай саҥа аһыллыбыт оскуолаҕа көрбүтэ. Маарыйа да кинини көрдөҕүнэ, хайдах буолуон билбэт, мунан – тэнэн хаалбыт курдук буолара. Баһылай холкуоска киирэригэр Маарыйаны ыанньыксытынан ыҥырбыта. Бииргэ улэлиир буоланнар көрсөллөрө, кэпсэтэллэрэ — ипсэтэллэрэ элбээбитэ, сөбүлэһэллэрин сүрэхтэринэн сэрэйэсэн билбиттэрэ. Мария Егоровналыын эйэ дэмнээхтик 70 – ча сыл бииргэ олордулар, түөрт кыыс оҕолоохтор, өссө уол оҕону ииппиттэрэ. Григорьевтар оҕолоро, сиэннэрэ ыал бастыҥа үөрэхтээх, үтүө улэһит дьон буолан олороллор. Бэйэ – бэйэни ытыктаһан, хайа да тугэҥҥэ өйдөһөн, икки өттүттэн толору итэҕэйсэн, көмөлөсүһэн олордоххо кыһалҕа да, ыарахаттар да кыайбаттар диэн бэрт судургутук быһаарар уьун уйэлээх олох олоҕун Василий Дмитриевич. Ол да иьин оҕолоро, сиэннэрэ үтүө дьон, мааны ыал буоллахтара

Саха Сиригэр бастакы стахановецтар баар буолбуттара, кинилэртэн биирдэстэрэ – Василий Дмитриевич этэ. 1,4 галаах сир отун охсубута, 1,5 галаах сир отун муспута, 150 бугулу туруорбута билиҥҥэ диэри ахтыллар. Декада түмүгүнэн таһаарылаах үлэтин иһин бастакы күөҥҥэ тахсыбыта. Ол иһин улахан охсооччу быһыытынан киэҥник биллэр. Ворошилов аатынан холкуос бырабылыанньата киниэхэ “стахоновец” диэн бочуоттаах ааты иҥэрбитэ. Ааһан иһэр дьон баппааҕаайылар бугуллара улаханнарыттан көрө саллаллара, күҥҥэ сүүстэн тахса оннук улахан бугулу туруорара.

От үлэтэ түмүктэммитин кэннэ кыстык үлэтэ тирээн кэлэрэ. Сопхуос сүөһүтүн хотонун өрөмүөнэ, саҥа тутуулар, от – мас тиэйиитэ кинитэ суох барбата. Оччолорго өрөбул, уоппуска диэн өйдөбүллэр суох кэмнэр этэ.

Сэрии саҕаламмыта. Туруу дьон Ийэ Дойдуну көмүскүү сэриигэ ыҥырыллан барбыттара. Василий 1943 сыллаахха ыҥырыллыбыта. Сааһырбыт ийэлээх аҕата саамай кыра уолларын, кэргэнэ Маарыйа уонна үс кырачаан оҕолор аҕаларын сэриигэ атааран ытыы – сонуу хаалбыттара. “Хайа дойдуга тиийэн суор – тураах аһылыга буоларым биллибэт, эргиллэбин эрэ, суох эрэ”, — диэн санаалаах сэриигэ барбыта, нууччалыы билбэт буолан, доруобуйатын туругунан сыыйыллан үлэ фронугар ыыппыттара. Иркутскай аттыгар станция акылаатын ууруутугар үлэлэспит, туох да техника суох, хары күүһүнэн барытын толороллоро. Күүстээх, эппиэтинэстээх үлэһит быһыытынан бэйэтин көрдөрбүт уонна ударник аатын ылбыт. Сыл кэриҥэ үлэлээн баран, үчүгэй үлэһит быһыытынан  талыллан Иркутскайдаа5ы байыаннай собуокка улэҕэ анаммыт. Онно буомбалары, миналары, снарядтары оҥорсубут. Собуокка аһара тымныы буолан уолаттар тоҥумаары түргэнник эрчимнээхтик хамсаан үлэлииллэрэ. Биир ыйдаа5ы аһыыр талоннарын эрдэ илиилэригэр туттаран кэбиһэллэр эбит. Ол сылдьан, талонун уордарбыт Саха уола эрэйдээх тоҥон, хоргуйан өлө сыспыт. Василий Дмитриевич фроҥҥа барарыгар тоҕо эрэ, сэрэйбит курдук, иннэлээх сабын илдьэ барбыт, ол иһин тыыннаах хаалбыт диэххэ сөп. Урукуттан иистэнэр идэлээх буолан, кимиэхэ харчыга, кимиэхэ аска таҥастарын – саптарын абырахтаан биэрэр эбит. Онон, илиитин дьоҕурунан тыыннаах хаалбыт. Сэрии бүппүтүн туһунан үөрүүлээх сонун Аан дойдуну тилийэ сүүрбүтэ. Саха уолаттара дойдубутугар төннүөхпүт, дьоммутун, о5олорбутун көрүөхпүт диэн олус үөрэ санаабыттара, долгуйбуттара. Ол эрэн, Василий Дмитриевич дойдутугар сэрии бүппүтүн кэннэ 1947 сыллаахха эрэ төннүбүтэ. “Ол миэхэ муҥутуур дьол этэ” – диир билигин. Дьиэтигэр кэлбитэ кэргэнэ Маарыйа үс кыыһын кытта этэҥҥэ олороллор эбит. Куруук фермаҕа үлэлээбит буолан хоргуйан өлөр суолтан быыһаммыттар. Ийэлээх аҕата кыра уоллара эргиллэн кэлэрин көрбөккө сэрии ыар кэмигэр ыалдьан олохтон туораабыттар. Оттон убайа Кууһума икки кыра оҕото суох буолаахтаабыттар.

Сэрииттэн эргиллэн кэлээт, Василий Дмитриевич үлэ үөьүгэр туспутэ. Сайынын от оттоон, кыһынын таһаҕас таьыытыгар, тэрилтэлэргэ оттук маһы кэрдиитигэр, дьонтон туох да итэҕэһэ суох күүскэ үлэлиирэ.

“Мин үйэбэр табаҕы тардыбатаҕым, аргыны батыспатаҕым. Куһаҕан майгылаах, кыыһырар – тымтар, санаарҕыыр киһи үйэтэ эмиэ кылгыыр. Оттон мэлдьи, кыраттан да үөрэр – көтөр, чэпчэки санаалаах дьонно үтүөнү – кэрэни саныыр киһи уйэтэ уһуур”, — диэн күлэ – үөрэ кэпсиир 104 саастаах Василий Дмитриевич Григорьев. Соторутааҕыта Республика Президенин В.А.Штыров ыйааҕынан “Үйэ саас” бэлиэни туппута.

Кырыйдым диэн олорботоҕо, сопхуос бары үлэтигэр көхтөөхтүк кыттара. Арай 80-ча сааһын туолан баран, чэпчэки үлэ буллум диэн, оһох оттооччуннан өр сыл улэлээбитэ. Бу саас кини улаханнык ыалдьан балыыһаҕа киирбитэ. Массынаннан тиэллибэт, эпэрээссийэни тулуйбат ыарахан туруктаах сыттаҕына куораттан хирург – уролог идэлээх табаарыстара Тимофей Иосифович Габышев айаннаан кэлэн өлөр өлүүтун быыһаан, эмтээн барбыт. Кырдьаҕас киһи Тимофей Иосифовиһы көрөн, үөрүүттэн, долгуйан да, соһуйан да хараҕын уута икки иэдэһинэн сүүрбүтэ.

Кини эдэригэр сып – сап туттунуулаах,  дэгэлдьитэн хаамар, сыыдам киһи эбит. Ыалдьыт кэллэ да чаанньыгын урдугэр түһэр, кими да күүппэккэ, эрэйбэккэ остуолун бэйэтэ тардыбытынан барар, кинини таптаан, ытыктаан “Мааны Баһылай” диэн ааттыыллар. Кырдьык даҕаны, сөпкө биэрбит ааттара буоллаҕа, сырдык сэбэрэлээх, ыраас өйдөөх – санаалаах, хаһан да кыыһырбатах саха мааны оҕонньоро.

Автор: МОБУ СОШ №27

 

Воспоминания У.Дьолуо, ученика 4 класса

 

Тохсунньу ыйга 1903 сыллаахха төрөөбүтэ.

Үөрэ5э суох

1942-1945 сс Иркутскайдаа5ы В.В.Куйбышев аатынан заводка.

1945-1947 cc Иркутскай куоракка тутууга мас таhыытыгар.

Мин хос эhэм, Григорьев Василий Дмитриевич, улахан а5а ууhун төрдө буолбут, халыҥ айма5ы тэниппит, үлэттэн дьолун булбут, Коммунистическай үлэ ударнига, бастакы стахановец, сэрии, үлэ ветерана, «Үйэ саас» бэлиэ хаhаайына.

1942 сыллаахха Бүлүү Баппа5аайытыттан сэриигэ ыҥырыллан барбыта. Иркутскайга тиийэн доруобуйатынан сыыйыллан Куйбышев аатынан сэрии снарядтарын оҥорор заводка улэ фронугар ыытыллыбыта. Онно буомбалары, снарядтары, миналары оҥорсубут. Собуокка аhара тымныы буолан уолаттар түргэнник эрчимнээхтик хамсанан үлэлииллэрэ. Эhээ Кыайыы күнүн чугаhатарга күнүстэри-түүннэри элбэх эрэйи-муҥу корон бэйэтин умнан туран үлэлээбитэ. Сэрииттэн 1947 сыллаахха биирдэ эргиллэн кэлбитэ.

Куйбышев аатынан завод барыта 44 цехтан турар эбит. Онтон Василий Дмитриевич анаммыт цеҕар байыаннай пушкалар тас араамаларын оҥорон таһаарбыттарын кэннэ, атын цехтарга ситэриллэн сэрии уоттаах хонуутугар тиэрдиллэрэ. Дьон бары төһө да ыар усулуобуйаҕа үлэлээтэллэр, Кыайыы туһугар туох баар күүстээх санааларын ууран үүлэлээбиттэр. Завод үлэтэ сүрдээх ыараханын таһынан, күҥҥэ биирдэ аһаталлар эбит: 400 грамм килиэп, киилэ аҥардаах миискэ5э хаппыыста миинэ. Аны үлэлэрин режимэ икки суутканан үлэлииллэр сарсыарда сэттэ чааска тураллар, үлэ сарсыарда аҕыс чаастан саҕаланар уонна киэһэ тоҕус чааска дылы салҕанар, быыһыгар биирдэ күнүс уон икки чааска аһаталлар,  иккис сменаҕа атастаһа сылдьаллар, сэттэ хонук күнүс, сэттэ хонук түүн.

Биир ыйдаа5ы аһыыр талоннарын эрдэ илиилэригэр туттаран кэбиһэллэр эбит. Ол сылдьан, талонун уордарбыт Саха уола эрэйдээх тоҥон, хоргуйан өлө сыспыт. Василий Дмитриевич фроҥҥа барарыгар тоҕо эрэ, сэрэйбит курдук, иннэлээх сабын илдьэ барбыт, ол иһин тыыннаах хаалбыт диэххэ сөп. Урукуттан иистэнэр идэлээх буолан, кимиэхэ харчыга, кимиэхэ аска таҥастарын – саптарын абырахтаан биэрэр эбит. Онон, илиитин дьоҕурунан тыыннаах хаалбыт.

Аччыктаан да, ыалдьан да дьон элбэхтик өлбүт. Хатан хаалбыт хортуосканы хомуйан крахмалын ылан хааһыланан үссэнэллэр эбит, элбэх киһи сытыйбыт тэллэйтэн атараабы буолбуттар. Аны таҥастара-саптара барыта эргэ, тырытта сылдьар, көлөһүннэриттэн кыбыс кытаанах буолар, үлэлиир дьоҥҥо форма көрүллүбэт эбит. Уосай хаһаарымаҕа утуйаллар, сотору:сотору тревогалаан сордууллар.

Саха сириттэн уопсайа 25 эбиттэр, онтон үксүлэрэ суорума суолламмыттар. Василий Дмитриевич ордук II Чочуттан төрүттээх Егоров Иннокентий диэн киһилиин тапсан, биир иһиттэн аһаан, доҕордоһон сылдьыбыттар.

Диссипилиинэни кытаанахтык көрөллөр, үлэлэригэр хойутаатахтарына, тревоганы истибэтэхтэринэ тоҥ умуһахха угаллар.

Үлэлиир усулуобуйалара ыараханыттан, элбэх киһи өлөн-сүтэн барбытыттан ыксаан, Саха сирин дьаһалтатыгар үҥсүү сурук суруйбуттар. Ол кэннэ Саха сириттэн хамыыһыйа кэлэн үксүлэрин дойдуларыгар ыытары, сорохторун чэпчэки үлэҕэ көһөртөрөрү ситиспит. Ити кэннэ Василий Дмитриевич 1945 сылтан 1947 сылга дылы тутууга, мас таhыытыгар улэлээбит.

Василий Дмитриевич 1947 сыллаахха улэ фронугар 5 сыл улэлээн, алаhа дьиэтигэр этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ.