Григорьев Гаврил Николаевич (1898-1968 гг.)

“Үтүө киһи аата үйэлэргэ ахтылыннын”

Биһиги олохпутун бу кэрэ гына киэргэппит ытыктанар дьоммут, халбаҥнаабат бигэ туруктаах гына оҥорбут колхуостааһын, сэрии кэмигэр үлэлээбит тыа сирин үлэһит дьоно: кырдьаҕастар, оччотооҕу ыччаттар отчут–масчыт, сүөсүһүт, сылгыһыт, сири оҥорооччу, бурдук үүннэрээччи. Бу дьоллоох олох кинилэр чэрдээх илиилэринэн оҥоһуллубутун өйдүөх тустаахпыт. “Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!».

Билиҥҥи, кэнэҕэски ыччат кинилэр ааттарын ытыктыах, кэриэстиэх тустаахпыт, мин эһэм туһунан күн күбэй ийэм Аргунова Светлана Егоровна ахтыытыттан ааҕан, кэпсээниттэн истэн билэбин — диэн эһэтин туһунан кэпсээнин саҕалыыр Дьокуускай куоракка олорор сиэнэ кыыс Аргунова Майя Галактионовна – Саха сирин тутааччыларын Ассоциациятын юриһа, «Лига отцов» өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай тэрилтэ эппиэттиир сэкэрэтээрэ.
Эһэм Григорьев Гаврил Николаевич Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хара нэһилиэгэр төрөөбүт. Кини аҕата Николай Платонович Григорьев (Харалыыр) Көтөт аҕатын ууһуттан, Мадьыгый Григорьевтартан төрүттээх. Кинилэр Майа алааһын халдьаайытыгар олорбуттар. Ол сиргэ билигин сэргэ турар. Сэниэ, кыанар ыал эбит. Мадьыгыйдар сиэннэрэ Хабарыыс уонна Өлөксөй диэн икки уол оҕо эбиттэр. Оҕонньор, Николай Платонович, 90-ча сааһыгар чугаһаан баран 1943 сыллаахха өлбүт. Сэрии сылларыгар дьонун, биир дойдулаахтарын аһатаары Мооро күөлүгэр илим үтэрэ үһү. Кими да матарбакка, бары үллэстэн, үссэнэн олорбуттар. Ону Хара нэһилиэгин кырдьаҕас олохтоохторо баар эрдэхтэринэ махталынан ахталлара үһү.
Эһэм 1927 сыллаахха оччолорго бастакынан «Прогресс» диэн холбоһугу тэрийбит. Биэс ыал буолан ынахтарын, сылгыларын холбоон саҥа типовой хотону «Үлдьүҥэхтээххэ» туттарбыт. Оһохтоох, нэдиэлэ аайы сууйуллар эбит. Онно Васильева Татьяна Афанасьевна (Чярева), Петрова Татьяна Иннокентьевна, Григорьева Мария Трофимовна, Анна Баланова, Варвара Степанова колхуостааһын буолуор диэри үлэлээбиттэр. Кинилэр сүөһүлэрин ыарахан да сылларга энчирэппэтэхтэр. Ыраах сирдэринэн илдьэн кыстаталлар, Өлүөхүмэннэн, Намынан, Арҕаа Хаҥалаһынан оттууллар эбит. «Прогресс» холбоһук сүөһүлэрин төрүөҕэ элбэҕин туһунан 1955-1956 сылларга дылы ахталлара үһү.
Үтүө төрүөхтэн үчүгэй киһи төрүүр диэн мээнэҕэ эппэттэр. Григорьев Гаврил Николаевич (Харалыыр уола Хабырыыс), үөрэҕэ суох эрээри уһуну- киэҥи өйдүүр, инникини өтө көрөр киһи эбит. Кэргэнин уонна бэйэтин аймахтарын биэс оҕолорун ылан кыра эрдэхтэриттэн иитэн киһи-хара оҥортообуттар. Гаврил Николаевич ииппит кыргыттарын, аҕаларын аатын уларыттарбатах, кэнники дьоннорун, аймахтарын булуохтара диэн. Кэргэнэ Мария Трофимовна-мин эбэм эмиэ биир кэрэ киһи эбит, кыыһырар диэни билбэт, мэлдьи үөрэтэн саҥарар, куруутун үлэлии-хамсыы сылдьар буолара үһү. Мин эбэм аатынан Майя диэн ааттаммыппын.
Бэйэлэрэ төрөппүт биир эрэ уол оҕолоохтор эбит. Ол уол Григорьев Николай Гаврильевич диэн Саха государственнай педагогическай институту бүтэрэн история учуутала идэлээҕэ, 1943 сыллаахха сэриигэ баран бааһыран инвалид буолан кэлбит уонна 1947 сылллаахха өлбүт. Оҕото, кэргэнэ суох.
Сэрии иннинэ Сталин холкуос бэрэссэдээтэлинэн Васильев Егор Пахомович үлэлээбит. Сэриигэ ыҥырыллан барарыгар үлэтин Гаврил Николаевичка туттарбыт. Онон Гаврил Николаевич саамай сут кураан, сэрии ыар кэмнэригэр бүтүн колхуоһу, дьонун-сэргэтин бэйэтин эппиэтигэр илдьэ хаалбыт. Эһэм Гаврил Николаевич дьонун-сэргэтин хоргуппат туһуттан санаатын ууран, ханнык эмэ бурдук үүммүтүн, ол атаҕын, түгэҕин кытары хомуйтаран ыаллар ампаардарыгар маҥхааһай оҥорторон, онно хаһаанан, уопсай остолобуой тэрийэн, хааһы буһартаран, Нөөрүктээйиттэн Лауреат Егоров үүннэрбит хаппыыстатын сэбирдэҕин, төрдүн таһаартаран, ону мииннээн-оттоон дьонун аһаппыт.
Атын сиртэн элбэх киһи колхуоска чилиэнинэн киирбиттэр. Олейниковтар, Солдатовтар (Бүлүүскэйдэр), Григорьевтар уо.д.а Арҕаа Хаҥаластан, Тыылымматтан, Наахараттан, Амматтан, Бүлүүттэн кэлитэлээбиттэр. «Дириҥ, киэҥ, сытыы, булугас, холку, өйдөөх Харалыыр Хабырыыс баар буолан сэриини, суту этэҥҥэ туораабыппыт» диэн кырдьаҕастар, дьиэтигэр кэлэн мэлдьи, махтаналларын ийэбит кэпсиирэ.
Эһэм Гаврил Николаевич колхуостаахтар үлэлэрин сыллааҕы отчуотун үс күн мунньахтыыллара үһү. Биир да кумааҕыта суох. Сылга төһө от оттоммутун, төһө бурдук хомуллубутун, төһө үүт ыаммытын, туох тутуу барбытын. Оттуур ходуһа, бааһына күрүөллэммитэ, төһө сүөһү, сылгы сылы туораабыта, төһө үлэ күнэ оҥоһуллубута, төһө дохуоту колхуостаах аахсыбыта. Ким үлэтин төһө бырыһыан толорбута. Оччолорго үлэһит стахановецтар 150 бырһыантан 250 бырыһыаҥҥа диэри күннээҕи үлэлэрин толороллор эбит. Итини барытын өйүттэн кэпсиирэ үһү. Гаврил Николаевич биир букваны билбэт үөрэҕэ суох эрээри, айылҕаттан талааннаах, өйүгэр барытын тутар дьоҕурдаах дииллэрэ. Мунньах түмүгүнэн куоластааһын ыыталларыгар, 16 саастаах оҕолортон саҕалаан колхуостаахтар бары баар буолуохтаахтара ирдэниллэрэ үһү.
Хара нэһилиэгин үлэһит дьоно сэрии кэмигэр кырдьаҕастар, стахановтыы үлэлииргэ дьулуһаллара. Колхуоска 8 стахановец оҕонньоттор бааллар эбит. Колосов Василий, Дмитриев Афанасий эрбиинэн оттук мас бэлэмнээн күннээҕи нуормаларын 268 бырыһыан толорбуттар. Атын да үлэҕэ сылдьар колхуостахтар Терентьев Гаврил, Дмитриев Павел Михайлович (кыыл Байбаас) үчүгэй үлэлэринэн, Бүтүн Сойуустааҕы быыстапкаҕа кыттыбыттар, 16 кубтаах маһы кэрдэллэрэ үһү. Былааннарын 200 бырыһыан толорбут Кириллин Савва, уус — Назаров Илья бааллара.
-Үлэ күнүн сатаан туһанан, маһы кэрдии уустук үлэтин ньыматын табан, туттар тэриллэрин үчүгэйдик оҥостон, күнү толору туһанан үлэлииллэрэ – диир эбит Гаврил Николаевич. Сталин колхоз Майа оскуолатын, балыыһатын кыстык маһынан хааччыйан олорбута. Хара үлэһит ыччата эмиэ таһаарыылаахтык үлэлииллэрэ. Үгүс ыччат, үлэҕэ килбиэнин иҺин мэтээлинэн наҕараадаламмыттар.
Эһэм Гаврил Николаевич партия чилиэнэ, эдэр эрдэҕиттэн салайар үлэҕэ ферма, биригээдэ биригэдьииринэн үлэлээбит.
Колхуостааһын кэмигэр эһэм Григорьев Гаврил Николаевич хонуу биригэдьииринэн үлэлээбит. Бааһыналары солоон, кэҥэтэн, күһүн-саас паардаан, сиэмэ бурдугу кыһын ыалларынан тарҕатан сортировкалатан, саас бааһыналарга ноһуому куулунан таһан, хаар типтэрэн, ыһыыга туттуллар көлөлөрүн эрдэттэн бэлэмнииллэр эбит.
Ол саҕанааҕы ыччат Павел Дмитриев (Бачыым) 6-8 көлөннөн фермаҕа от тиэйэрэ, эмиэ итиччэ көлөннөн мас тиэйэрэ. Икки хара атынан икки массынана от оҕустарара. Былааннарын 250-300 бырыһыан толороллоро. Ол курдук, комсомуол сэкэрэтээрэ Гоша Олорчохонов уонна Лукин Володя, Дмитриев Кеша.
Хонуу, ферма биригэдьиирэ үлэни сатабыллаахтык тэрийэн, ол түмүгэр колхуостара өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр таһымҥа тахсыбыт. Дмитриев Иннокентий Афанасьевич (Баабы уола), фермаҕа Павлова Анисия Трофимовна, Иванов Василий Иннокентьевич, ыччат бригадира Гоша Олорчохонов, Егоров Василий (тойон мурун) уонна да атыттар үлэ үөһүгэр сылдьыбыттар.
Григорьев Гаврил Николаевиһы дьоно Харалыыр Уола диэн бэркэ астынан ааттыыр ытык киһилэрэ-диэн ахтыбыт Михаил Николаевич Гермогенов. Өрөспүүбүлүкэ биир бастыҥ колхуоһун салайан хаалыы эппиэтинэһэ улахана сүрдээх этэ. Ону мин өйдүүрүм, толло да саныырым. Гаврил Николаевич салайар үлэтин истиилэ, миэхэ тирэх буолара. Колхуос салайааччылара бары бэйэлэрин үлэлэрин бэрт үчүгэйдик билэр, наһаа да үлэһит дьон этилэр.
1940 сыллаахха уот кураан буолан, дьон олоҕор ыарахан күннэр-дьыллар бүрүүкээбиттэр. Ити сылларга Сталин аатынан колхуоска эһэм Гаврил Николаевич элбэх үлэни ыыппыт. Колхуос кулуубугар итии аһылык тэрийэн, оҕотуттан, кырдьаҕастарыгар тиийэ күҥҥэ биирдэ хааһы сииллэрэ. Ол түмүгэр биир да киһи хоргуйан өлбөтөх. Терентьев Семен Семенович кэпсиирэ: «Мин хараҕа суох эбэбин Өлөөнө Терентьеваны сиэтэн илдьэрим, кыра этим, ыарыйдаҕына иһиккэ хааһы кутан биэрэллэрэ. Эбэм махтанан «Харалыыр уола Хабырыыс баар, уһун–киэҥ өйдөөх улуу улахан киһи дьонун–сэргэтин быыһаата» диэн баран, уруйдаан ырыа ыллыыра үһү.
«Мутукча» сайылыкка 1942 с. бэс ыйын тиһэх күннэригэр нэһилиэк эдэр дьоно, кырдьаҕастар, ыччаттар, хаһан да муста илик элбэх киһи түмсүбүт. Күөх хонууга олорон наҕылыччы аһаабыттар, мустубучча, эдэрдэр илии–атах оонньуутун тэрийбиттэр, ыллаабыттар–туойбуттар.
«Сталин аатынан колхуоһу сүкпүт–көтөхпүт, биир бастыҥ колхуос оҥорбут баар эрэ бастыҥ ыччаттарбыт күн сарсын Аармыйаҕа бараары бэбиэскэ тутан олороллор, сэрии диэн сэрии, кими туох күүтэрэ биллибэт, дьол, дьылҕа билэр дьыалата. Күндү доҕотторбуот, бүгүн эһигини атаараары муһуннубут. Кыайыы кынаттанан этэҥҥэ эргиллээриҥ. Оттон биһиги, хаалааччылар холкуоспут аатын түһэн биэриэхпит суоҕа»-диэн колхуос бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ, табаарыс Григорьев Гаврил Николаевич этиитэ, барааччылары да, хаалааччылары да олус долгуппут, кынаттаабыт диэн кэпсииллэр.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр бүттүүн сэбиэскэй норуот, биир киһи курдук, өстөөҕү утары туох баар бары күүһүн биэрэн туран сэриилэспитэ. Кырдьаҕастыын, оҕолуун Кыайыы туһугар охсуспуттара. Тыылга хаалбыт кырдьаҕастар, ыччаттар, дьахталлар Кыайыы туһугар бары кыахтарын ууран фроҥҥа көмөлөспүттэрэ. Итии таҥаһынан, гос.заем сурутуутунан, дьахталлар кыһыл, үрүҥ көмүс симэхтэрин биэрэн көмөлөспүттэрэ. Оборона фондугар үп–харчы хомуллуутугар аҕас-балыс Мария, Анисия Трофимовналар биирдии бэйэлэрэ 50-ннуу тыһыынча солкуобай биэрбиттэр. Ол туһунан «Во имя Победы»-диэн кинигэҕэ суруллубут. 1944 с. танковай колония тутуутугар 200 тыһыынча солкуобай үбү хомуйан, Верховнай Главнокомандующай Иосиф Виссарионович Сталин эҕэрдэ телеграмматын туппуттара: «Передайте колхозникам и колхозницам колхоза имени «Сталина», собравшим 200 тысяч рублей на строительство танков мой братский привет и благодарность Красной Армии, желание колхозников и колхозниц будет исполнено, Иосиф Сталин»-диэн.
Аҕабытын, эһэбитин, хос эһэбитин үлэ-тыыл бэтэрээнин оройуон бочуоттаах киһитин Григорьев Гаврил Николаевиһы-Харалыыр уола Хабырыыһы, нэһилиэгим туһа диэн үлэ бөҕөнү үлэлээбит киһини сүгүрүйэн, махтанан туран ахтабыт оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ. Кини үтүө быһыыта үйэлэргэ ахтылла туруо диэн эрэнэбит — диэн ахтыытын түмүктүүр сиэнэ Майя Галактионовна Аргунова.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева –
Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс”
доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит»
киинин салайааччыта,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Автор: А.Павлова, 8 а кылаас үөрэнээччитэ.