Генералова Анна Степановна

Генерова Анна Степановна 1931-2008

Уот сэрии ынырык сылларыгар тыа сирин оҕолоро, бары да кыайан үөрэнэр кыахтара суоҕа, начальнай да оскуоланы бүтэрбэккэ хаалбыттара.

Мин Куокунуга төрөөбүтүм. Куокуну нэһилиэгиттэн 17 – 18, онтон үөһэ саастаах убайдарбыт, хорсун – хоодуот дьоннорбут бары армияҕа ыҥырыллыбыттара. Ол курдук 1941 сылтан саҕалаан 79 эдэркээн дьон сэриигэ ыҥырыллыбыттара. Хаалааччыларга хараастыы, тулаайахсыйыы, ытаһыы, муҥ – сор бүрүүкээбитэ.

Тыылга кытаанах байыаннай балаһыанньа олохтоммута. Холкуостар араас көрүҥнээх   байыаннай нолуогу  төлүүллэрэ.  Биир ыал сылга харчыта суох 10 кг буһуу арыыны, 40 кг эти маҕаһыыҥҥа илдьэн туттараллара. Арыыга кыра да төбүрэх баар буоллаҕына, туппакка төттөрү ыыталлара. Сол курдук кытаанах этэ.

Сэрии иккис, үһүс сылларыгар улахан быстыы, аччыктааһын ааҥнаабыта. Төһө да ыарахан усулуобуйа буоллар, өстөөҕү түргэнник кыайар туһугар, фроҥҥа ситимэ быстыбат көмөнү оҥорор иннигэр түүнүн – күнүһүн билбэккэ, бэйэни харыстаммакка, холкуостаах дьахталлар, оҕолор, кырдьаҕастар бурдук, от үлэтигэр, кыһынын от – мас тиэйиитигэр, сүөһү үлэтигэр, бултааһыҥҥа туруммуттара.

“Тугу барытын – фроҥҥа” диэн партия ыҥырыытын толорууну оҕо – дьахтар, оҕонньор – эмээхсин тус бэйэлэрин ытык иэстэринэн, Ийэ дойду иннигэр бастакы эбээһинэстэринэн буолара. Фронт туһатыгар үрүҥ, кыһыл көмүс, харчы, облигация хомуйаллара, баһыылка, ичигэс таҥас тигэн ыыталлара. Ол  курдук Сунтаар  оройуонун  үлэлээн  иитиллээччилэрэ  33 кг үрүҥ көмүһү, 450 г. кыһыл көмүһү биэрбиттэрэ. ”Сэбиэскэй Саха сирэ” диэн танковой колонна тутуутугар78.448 солк., бойобуой самолеттар тутууларыгар 136.770 солк. хомуйбуттара. 570 устуука баһыылканы, 4664 устуука ичигэс таҥаһы ыыппыттар. Итини таһынан өстөөхтөн босхоломмут оройуоннары чөлүгэр түһэриигэ 113.333 солк. ыыппыттар. Фроҥҥа оҥорбут үгүс көмөлөрүн иһин оройуон үлэһиттэрэ Верховнай Кылаабынай командование махталын, эҕэрдэтин үс төгүл ылбыттар. (Сыыппаралары 1984с. “Бэлэм буол” хаһыаттан ыллым).

Оонньооботох оҕо сааһым.

          Сэрии, сут – кураан, өлүү – сүтүү ыар дьылларыгар бэйэни харыстаммакка, утуйар уубутун умнан бэриниилээхтик үлэлээбит сэрии кэминээҕи оҕолор буолабыт, билигин 70 – тан үөһэ саастаах кырдьа5астар, бурдук ыһыытыгар Табаҕа буолатыгар үлэлиирбит. Холкуостаахтар буола сиигин куоттарымаары күнү супту куоталаһан үлэлииллэрэ. Ыһыы саҕана саамай ыарахан түгэн биһиэхэ, оҕолорго, күн тахсыыта буолара. Күнүскү тохтоло суох үлэттэн сылайан кытаанахтык утуйа сыттахпытына: “Оҕустаргытын, аттаргытын уулата охсон кэлиҥ”,- диэн уһугуннартыыллара. Төһө да, өссө утуйа түһүөхпүтүн баҕарбыппыт иһин сыыдамнык тутта – хапта сатыырбыт. Уулатан кэлэн баран, бурдук тардарбыт. Чэйдээн баран булуук состоруулаах, олгуобуйалаах бурҕалдьыны оҕус моонньугар кэтэрдэн, чурумчукулаах дөрөтүттэн сиэтэн күнү быһа Улахан Табаҕа диэн бааһынаҕа буор хорутарбыт.

         Күһүнүн үүнүүнү хомуйсарбыт. Оччотооҕуга бурдук быһар массыына биһиги холкуоспутугар биир эрэ баара. Ол иһин холкуостаах дьахталлар Табаҕа киэҥ нэлэмэн бааһынатыгар сиэрпэнэн бурдук быһаллара. Ону обургу оҕолор түүтэхтии баайан биэстии түүтэҕинэн соһулуом туруораллара. Сорохтор тохтубут куолаһы, кутуйах хаһааһын хомуйан ыскалаакка туттарарбыт. Хомуйбут бурдугу дьиэҕэ илдьэ барыы, тоҕуу – хоруу буруйу оҥоруунан ааҕыллара.
Ыкса күһүн, оскуолаҕа үөрэммэккэ хаалбыт оҕолор, молотилкаҕа бурдук сыстарыытыгар үлэлиирбит. Иккилии паара гынан көлүллүбүт аттары үүрэрбит. Онно  иккилии аты үс оҕо үүрэрэ. Манна баар этэ сэниэ эстиитэ, титирээһин, тоҥуу, хааман иһэн утуктааһын. Саамай куһаҕана сынньылла турар бурдук мэкиинэтэ, кылыһын быыла сирэйбитин – харахпытын, таҥна сылдьар таҥаспытын тууйа бүрүйэн кэбиһэрэ. Хара сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри сырыттахпыт ол. Ону хайдах гыныахпыт баарай, аны санаатахха, тулуурдаах да оҕолор эбиппит.

         От үлэтэ сиилэстээһинтэн саҕаланара. Сибилигин охсуллубут оту мунньар ыарахана сүрдээх буолара. Сайынын ийэбин кытта от мунньарым. Киэһэ хойукка диэри үлэлиирбит. Дьиэбитигэр кэлэн үлэбит өссө элбиирэ. Сарсыҥҥы аһылыгы бэлэмнииргэ суорунаҕа бурдук тардыы, ынах ыаһына.

14 сааспыттан атынан от мустарарым, күҥҥэ 3-түү, 4-түү га нуорма буолара. Итинтэн ыла үлэҕэ улаханнык эриллибитим. Илиинэн от мунньуутугар 1 га нуормам буолара. Ыытыллар конкурстарга декада аайы кыайыылааҕынан тахсарым.  Онно 10-нуу метр «быттаах бээс» диэн таҥаһынан бириэмийэлииллэрэ, ардыгар от бырыһыана аныыллара.

1944с. түөрт түөлбэ оҕолоруттан биригээдэ тэрийэн, Тимофей Амонов диэн салайааччылаах, дойдуттан 2,5 уонна 3 көстөөх Арҕаа, Илин Куучур диэн үрэхтэргэ оттото таһаарбыттара. Онно оҕолортон Федора Иванова, Татьяна Генерова, Татьяна Сидорова, Данил Еремеев уонна мин баар этибит. Өссө Николай Петров, Иван Семенов бааллара.

Үрэх диэн үрэх, сорох сирдэринэн тобукпутунан дулҕаны быыстаан сылдьан от мунньарбыт. Сайын кураана бэрт буолан, өрт уота туран үрэхпитигэр кутталы үөскэппитэ. Охсуллубут хадьымалга уот өрө салаан киирдэҕинэ салаалаах талаҕынан сабыта охсон умуруора сатыырбыт. Улахан уот тоҕо кыайтарыай, өр – өтөр буолбат эмиэ сиэн киирэ турарын иһин үөгүү – хаһыы бөҕөтүн түһэрэрбит. Оччоҕо биһигиттэн көстүбэт сиргэ  сылдьар охсооччуларбыт кэлэннэр уот умуруоруутугар көмөлөһөллөрө.

Кээһиллибит отторбутун тула хоруу хаһарбыт, оччоҕо уот хорууга кэлэн умуллан хаалара, киэһэ боруҥуй буолуута бүтэрбит. Ырыы, сылайыы, аччыктааһын диэн онно баара. Биирдэ Федора Иванова диэн кыыс түүн үлүгүнэйэн: “Эһэ кэлэн биэбитин сиэн эрээр”, — үөгүү – хаһыы үлүгэрин түһэрэ – түһэрэ суорҕанын умуллубут түптэҕэ быраҕан баран таптайа олороро. Ити барыта оччотооҕу оҕолор күүстэрин таһынан үлэлээннэр уонна мэлдьи кутталга сылдьар буоланнар эттэрэ – сииннэрэ, ньиэрбэлэрэ дьик – дьах буолбутун туоһута буолара чахчы. Ардыгар хоруу таһыгар охсуллубут хадьымал үрдүк буоллаҕына, хорууну уот көтөн киирэн оту сиэн кэбиһэр. Ол курдук биир оппутун көрбүтүнэн былдьаппыппыт. Үрэххэ үксүгэр ууну кэһэ сылдьан оттуурбут. Сүөһү тыһын, тула өттүн быанан үүйэн, атахпытыгар быһыылыы таттаран мамыһыкы оҥостон кэтэрбит. Онтубут ууга тэнийэн уу дэлби туолан халлырҕаан сүгүн хаамтарбакка сордуура.
Аһылыкпытыгар, хата, биир биэлээх тахсыбыппыт, ону Федора ыыра, кымыс оҥороро. Килиэппитин киэһэ оҥорон баран кулуһун итии күлүгэр көмөн кэбиһэрбит. Ону сарсыарда туран хостуурбут. Оччотооҕу буолан буолара эбитэ дуу, минньигэс баҕайы буолара. Итини таһынан мин ноҕоруускам сүүнэ улахан этэ. Күҥҥэ охсубут, мунньубут сирдэрин ат маһынан кэмниирим, күннээҕи көлөһүн күнүн суоттаан биэдэмэскэ суруйарым. Декада бүттэҕин аайы дойдуга киллэрэн отчуоттуурум. Онно бааллар этэ эмиэ кытаанахтар.