Филиппова Мария Прокопьевна

(05.03.1927г.р.)

Ийэм туһунан иһирэх санаам…

                                                           Ийэҕэ бу сиргэ кэрэттэн кэрэтэ,

                                                            Сүрэҕин сорҕото төрөппүт оҕото.

                                                            Ийэ баар бу сиргэ Аан дойду аанньала,

                                                            Ананнын киниэхэ барыбыт махтала…

 

    Оҕо саас диэн, киhиэхэ эрэ барытыгар умнуллубат кэрэ кэм… Эдэр сэнэх эрдэххэ, ону улахаҥҥа уурбаккын, баардыылабаккын. Сааһыран истэҕиҥ аайы ойор-тэбэр оҕо сааскын саныырыҥ элбээн иһэр. Оонньообут оҕо сааспын санаан кэллэхпинэ… нуһараҥ, чуумпу сайыҥҥы киэһэ, түптэ күөх унаар буруота, ыраахтан дьиэрэйэр киэһээҥҥи ыамҥа, ынахтары ыҥырар, «һайдыыр” саҥалара, сүөһүлэр маҥыраһаллара, сылгылар кистиилэрэ, оҕолор  сөрүүккээн, оонньоон сырсаллара, киһи эрэ сүрэҕин нүөлүтэр, кэрэ көстүү хараххар ойууланар.

    Кыра оҕо сылдьан оонньообут, сүүрбут-көппүт кырдалларбын, сибэккинэн симэммит төрөөбүт алааспын, көй чыычаах күйгүөрүн, кэрии тыаҕа кэҕэ этэн чоргуйарын, сып-сылаас алаһа дьиэбин, ийэм барахсан минньигэс сыттаах аһылыгын куруутун ахтабын.

    Ол да иһин буолуо, мин дойдубар тийдэрбин эрэ, оттообут ходуһаларбар, отоннообут ойуурдарбар сылдьан, сибиэһэй салгыны эҕирийэ тыынан, күүс-уох эбинэн, эдэрдии эрчимирэн, оҕо сылдьан бииргэ көччүйэн оонньообут оҕолорбун билсэн, үөрэх-билии эйгэтигэр уһуйбут учууталларбын уонна биир дойдулаахтарбын көрсөн, дуоһуйа кэпсэтэн, санаам көнньүөрэн, өрө көтөҕүллэн кэлэр үтүө үгэстээхпин. Төрөөбүт төрүт сир ахтылҕана диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Дойду ахтылҕаныттан ийэҕэ таптал эрэ ордук күүстээх.

Ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут, тойукка туойуллубут, кэпсээҥҥэ киирбит, эгэлгэ арааһа сир астаах, баай-талым байанайдаах, киэҥ нэлэмэн сыһыылардаах, кыталык түһэр кырдалларынан  уос номоҕо буолбут, балысхан балкыырдаах “Дьөҥкүүдэ” диэн эбэлээх, хатыҥ чараҥ алаастардаах, ылбаҕай ыччаттардаах, ыалдьытымсах ыаллардаах, үрүҥ илгэни үрүйэлии сүүрүгүрдэр хоһуун-хоодуот үлэһит дьоннордоох, “Хаҥалас тойуксуттар дойдулара”–диэн суон сураҕырар, Ньурба оройуонун биир түс-бас кырдьаҕас нэһилиэгэр үлэни өрө туппут, үлэттэн дьолу булбут “Самсоновтар дуо”– дэнэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ иккис оҕоннон күн сирин көрбүтүм.

Ийэлээх аҕам тапталларын үйэлээх туоһута 11 оҕолоро. Киһи бу орто дойдуга төрөөн-үөскээн, атаҕар туран, үлэһит буолан, бастатан туран, төрөппүттэрин аатын ааттатар.

Ийэм Филиппова Мария Прокопьевна 1927 сыллаахха кулун тутар 5 күнүгэр, “Дьөҥкүүдэ эбэ Хотун” кытылыгар турар “Кураан Түгэҕэ” диэн сиргэ күнү көрбүт. Төрөппүт ийэлээх аҕата “Сататтан” төрүттээхтэр эбиттэр. Аҕата Алексеев Данил (Хара Тайыла), ийэтэ Марыына биэс оҕолоохторо. Убайа Хабырыыс, эдьийэ Марыына, бырааттара Дьөгүөр уонна Миитэрэй диэннэр. Кэпсииллэринэн, эдьийэ Марыына 5 саастааҕар ийэлэрэ, онтон 8 саастааҕар аҕалара суох буолбуттар. Таайбытын Дьөгүөрү Петровтар ииттэ ылбыттар. Кыра уоллара эрдэ ыалдьан туораабыт, улахан эдьийэ Марыына убайынаан Хабырыыстыын абаҕаларыгар Бурҕаа оҕонньорго иитиллибиттэр.

Ити курдук, дьылҕа-хаан ыйааҕынан дьонноро эрдэ өлөннөр, оҕолор бары ыалларынан иитиигэ барбыттар. Ийэм эрэйдээх эрдэ тулаайах хаалан, ийэ сылаас тапталын билбэтэх. Филиппов Прокопий Алексеевич (Хаптаҕай) диэн ыалга иитиллибит. Манна даҕаны иитийэх ийэтэ Кэтириинэ эрдэ өлөн, ийэ тапталын уһуннук билбэтэх. Хаптаҕай Михаил диэн биир уоллааҕа сэриигэ баран төннүбэтэҕэ, сураҕа суох сүппүтэ.

Ийэм тулаайах буолан, Агааппыйа диэн эмээхсиҥҥэ хамначчыттаабыт. Үһүс кылааска үөрэнэ барар сылыгар, эмээхсин кинигэлэрин, тэтэрээттэрин барытын оһоххо биэрэн кэбиһэн, онон үөрэҕэ бүппүт. Ол да буоллар ийэм эрэйдээх, Агааппыйа эмээхсиҥҥэ үчүгэйдик сыһыаннаһара, биһигиттэн эмиэ оннук сыһыаны ирдиирэ. Үчүгэйдик көрүллэр буолан буолуо, Агааппыйа эмээхсин биһиэхэ наар сылдьар этэ, барарыгар кэһиилээн, “илии тутуурдаах” ыытара. “Дьоҥҥо кырыктааҕын иһин, айылҕа атаҕастаабыт”- диэн ийэм аһынара.

Ийэм 13 сааһыттан колхуос үлэһитэ буолан, улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлээбит. Сытыы-хотуу кыысчааны таба көрөннөр, 14 саастааҕар комсомолга ылбыттар уонна 25 ынаҕы туттаран ыанньыксыттаппыттар. Сайыны быһа от кытаанах үлэтигэр үлэлэтэллэрэ, онтон 1947-1948 с.с. улахан кураан буолан, ойуур уота туран, аны аһыка ыһан кэбиһэн, олору утары охсуһуу түбүктээх үлэтигэр сылдьыспыт.

Ийэм буһарбыт аһылыга олус минньигэс буолара. Буһарбыт миинэ, куппут чэйэ, оҥорбут алаадьыта туох эрэ ураты, атын ыаллартан ордук минньигэс курдук буолара. Онтон биһиги ийэбит оҥорбут быырпаҕын элбэх киһи сөбүлээн иһэрэ, ыаллыы сытар Маар, Акана нэһилиэктэриттэн кытта ыла кэлэллэрэ. Өр сылларга Ньурба оройуонун баһылыгынан үлэлээбит Петрова Варвара Андреевна ийэм оҥорбут быырпаҕын олус сөбүлээн иһэрэ, сакаастаан ылара. Варвара Андреевна ийэлээх аҕабын олус убаастыыра, үбүлүөйдэрин дьаныһан туран бэлиэтэппитэ уонна бэйэтэ сылдьан эҕэрдэлэтэлээбитэ. “Киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтэниэхтээхтэрин эрдэттэн биллэрбэтэххин”-диэн миигин улаханнык сэмэлээн турардаах. Варвара Андреевна Дьокуускайга дьиэтигэр ыҥыран ыалдьыттаппыта, онно: «Дьонуҥ дьоhуннаах дьон олорон аастылар… «- диэбиттээх.

Ийэм биир даҕаны оҕотун чорбоппокко, барыбытыгар ирдэбиллээх буолааччы. Айылҕаны олус сөбүлүүрэ, биһиги бары “айылҕа оҕолоро” буоларбытын санатара, сири-уоту аһата сылдьарбытын, сиргэ, ойуурга сылдьан улаханнык айдаарбаппытын, киртиппэппитин, кирдээх буоллаҕына ыраастыырбытын кыра эрдэхпититтэн такайара. Сылын ахсын, күүстээх от үлэтэ бүттэр эрэ “Түүкээн” үрэх кэрэ айылҕалаах сиригэр дьиэ кэргэнинэн бары сынньана тахсарбыт, сир астааһыныгар бары бииргэ сылдьарбыт. Ол сирбитигэр тийээт да, дьон сынньана, сир астыы сылдьан киртиппиттэрин ийэлээх аҕам, бастатан туран, ойууру ыраастаталлара. “Тоҕо атын дьон киртиппиттэрин биһиги хомуйуохтаахпытый?”-диэн ыйыппыттаахпыт: “Бу эһиги эмиэ сир астыыр, сынньанар сиргит, көрүөхтээххит,  айылҕаҕыт киртийбит буоллаҕына ыраастыахтааххыт, кэлин манна эмиэ эһиги оҕолоргут, сиэннэргит кэлэн ыраас сиргэ сыннньаныахтара дии”- дииллэрэ. Дьон-сэргэ сынньанарыгар диэн, уолаттарыгар остуол, ыскамыайка оҥотторбуттара, бөх-сыыс мунньалларыгар уонна аһылыктарын сөрүүн сиргэ уурдуннар диэн туспа умуһах хастарбыттара. Саха дьонун үгэһинэн дьоммут туус, испиискэ, чэй мэлдьи хаалларар буолаллара, оттуур отуубутугар эмиэ. Ыйыттахпытына: “Биир эмэ киһи быстаран иһэн салҕаныа”–дииллэрэ. Кэлин Түүкээҥҥэ сылдьан көрбүппүт, оҥорбут остуолбутун, ыскамыайкабытын билигин даҕаны туһаналлар эбит этэ, олох чиҥник тураллара. Мээнэ ойууру киртиппэккэ, бөхтөрүн биһиги бэлэмнээбит сибитигэр мунньар буолбуттарын көрөн үөрбүппүт. Уолаттар, күтүөттэр аҕабытынаан бары бииргэ бултка сылдьаллара, доҕотторо, атастара бултаһа, сынньана атын сирдэртэн кэлэллэрэ.

Оттуур сирбитин эмиэ ыраастык тутарбыт, оту ыраастык, хаалларбакка харбыыры ирдииллэрэ. Урут, кэтэх оттооччу оттообут отун 50% совхозка тутан ылаллара, ийэм эрэйдээх сүөһү ииттэн, оҕолорун үрүҥ аһынан аһатар баҕатыттан, “ыарахан” сылдьан, кыратын сүгэн, биһигини, эт кырбас оҕолорун батыһыннаран, от оттуу ойуурунан, ийэбит этэринэн,  “быһалыы” барарбыт. Кэлин биирдэ, ийэбититтэн ыйыппыттаахпын, ону, ийэм эрэйдээх: “Дьон көрсөн, бу дьахтар ымсыытыгар оһоҕостоох эрээри оҕолорун соһо сылдьан оттуур диэхтэрэ диэн саатаммын саһан, ойуурунан барарым” диэн эппиттээх. Сүөһү барахсан этэ, үүтэ саха дьонун аһаттаҕа, элбэх киһини атаҕар туруордаҕа.

Дьоммутун кытта окко сылдьан, ыаллартан сахалыы кинигэ уларсыһан, ийэбитигэр омурҕаҥҥа уочаратынан кинигэ ааҕарбыт. Ол саҕана, сахалыы кинигэ аҕыйах буолан, нууччалыы кинигэни утары переводтаан, ааҕар курдук кэпсиирбит. Кинигэ ааҕар көмөтө элбэх. Тыа оҕолоро нууччалыы саҥарарга кинигэттэн эмиэ билии ыллахпыт, билиҥҥи оҕолор телефонтан үөрэнэн нууччалыы, оннооҕор английскайдыы өйдүүллэр. Бука онон улахан куораттарга үөрэннэхпит. Балтыларым Татьяна, Анна Читаҕа үөрэнэн, медиктар, мин Киргизияҕа үөрэммитим.

Ийэм дьиэ ис-тас өттүгэр, чугас эркин сирдэргэ ырааһы ирдиирэ. Сайынын ас астанар хоспоҕор чугас ойууртан, бааһынаттан бөх-сыыс буолан хаппыт, тостубут мастары хомуйтарара. «Эһиги сылдьар ойуургут, эһиги дьэдьэнниир алааскыт, төрөөбүт айылҕаҕытын ыраастык тутуохтааххыт, ырааһа көрөргө үчүгэй уонна аһылык астыырбар, оттор маспын бэлэмнээн, эмиэ көмөлөһөҕүт”- диирэ.

Ол саҕанааҕы оҕолор, олох ыараханыттан эбитэ дуу, битэмииннээх ас аҕыйаҕыттан эбитэ дуу, быттыйаллара, аны ол сыстыганнаах быһыылаах этэ. Оскуолаҕа сотору-сотору балыаһаттан фельдшер, медсестра кэлэн ырааһы бэрэбиэркэлииллэрэ. Өйдүүрүм тухары, көрөллөрүгэр мэлдьи, мин бырааттарбынаан, балыстарбынаан ырааспытын оскуолаҕа холобур оҥороллоро: “Элбэх оҕолоох ыал оҕолоро эрээри өрүү  ыраас буолаллар”-диэн хайгыыллара. Онтон мииигин, наар кылааспар, ырааһы көрөр “санитарка” дуоһунаһыгар талаллара, ол ийэм үтүөтэ буоллаҕа.

Ийэм: “Киһи ис туруга уонна ис таҥаһа ыраас буолуохтаах”- диэн үөрэтэрэ. Төһө даҕаны элбэх оҕолоох ыал буолларбыт, киһи эргэтин олох  кэтэрдибэт этэ. Биэс эмдэй-сэмдэй кыыс бииргэ улааппыппыт эрээри, бары тус туһунан анал таҥастаах буоларбыт. Хас бырааһынньык иннинэ барыбытыгар саҥа таҥас тигэрэ, кыргыттар ырбаахыларбыт муодаларын сүбэлэһэн «Работница», «Крестьянка» сурунаалларга көрдөөн буларбыт. Саҥа дьылга, дьахтар күнүгэр, маай бырааһынньыгар саҥа ырбаахы тигэттиирэ, онтон ыһыахха эбэһээт иккилии саҥа ырбаахы тигэрэ. Дьэрэкээн ойуулаах, муодунай, кимиэхэ даҕаны суох, үчүгэй ырбаахыланан олус үөрэрбит.

11 оҕо тус туспа чемодааннаах буоларбыт, муннукка биир сиргэ үрүт үрдүгэр бэрээдэктээн уурарбыт, көстүүтүн тупсараары түүлүнэн сабарбыт. Өрөбүл аайы ийэбит чемодааннарбыт “туругун” бэрэбиэркэлиирэ. Тус туспа ороммут покрывалата “кырыылаан” хомуллара, утуйар таҥаспыт барыта үп үрүҥ буолара, сыттыгыҥ үрүҥ түүлүнэн сабыллара, ол таҥаспыт, түүлбүт ып ыраас, маҥан буоллун диэн сотору-сотору хаһаайыстыбаннай мыыла суурадаһыннаах ууга, оһох үрдүгэр оргутарбыт. Остуолга, орон анныгар ол-бу “бөҕү” мунньары сөбүлээбэт этэ.

Арай биирдэ, киинэҕэ таҥаспын уларыттан бараары ыксаан, чемодааммын орон анныгар анньан барбытым, кэлбитим чемодааннаах таҥаһым тиэргэҥҥэ ыһылла сытарын көрөммүн, наһаа ыксаабытым, хомуйбакка барбыппыттан буруйдаммыппын өйдөөммүн,  барытын сууйан, мас чоҕунан ититиллэр өтүүгүнэн өтүүктээн, чемодаммар дьаарыстаан миэстэтигэр уурбутум. Хойут, биирдэ санаан кэлэн, ийэбиттэн эмиэ ыйыппыттаахпын: “Таҥаспын тоҕо тиэргэҥҥэ ыспыккыный”-диэн. Онуоха ийэм эрэйдээх, санаан хаалбыппын сөхпүтэ уонна быһааран биэрбитэ: “Элбэх оҕоҕо барыгытыгар хаста мээрилиэхпиний, кыраларга эмиэ үөрэх буоллун диэн, соруйан, ыраас хонууга таһааран, ыһыллыбыт курдук уурталаабытым, суунаргын көрөн, аһыммытым эрээри, эппэтэҕим, ол эрэн, ыраастанаргыттан үөрбүтүм”-диэбитэ. Онтон ыла, күн бүгүнүгэр диэри, “саҥата суох үөрэҕи” бигэтик ылынаммын, туттубуппун барытын миэстэтигэр уурарга чиҥник үөрэммиппин. Уонна оҕолорбуттан даҕаны оннугу ирдиибин.

Онтон: “Ис турук ыраас буолуохтаах”- диэн ирдиирэ – чиэһинэй, бэрээдэктээх, култууралаах буолуу, ол күүскэ барыбытыттан ирдэнэрэ. Үчүгэйи оҥорбукка махтанары, алҕаһаабыт буоллахха бырастыы гыннарар сөптөөҕүн үөрэтэллэрэ. Кырдьаҕас дьон киирдэхтэринэ олоппос ылан биэрэрбит, ыалдьыт кэллэҕинэ дорооболоһон, мэһэйдэспэккэ, кыралары хоско киллэртээн, уу чумпутук олордон аралдьытарбыт.

Аҕам хонтуораҕа үлэлиир буолан,  дьоммор араас “тойоттор-хотуттар” тиһигин быспакка сылдьан, эбиэттээн, хонон-өрөөн, сынньанан бараллара. Дьоммор ыраахтан гастроллуу кэлбит артыыстары кытта көрдөһөн хонноро түһэртииллэрэ. Уон биир оҕолоох ыалга түспүттэрин биллэхтэринэ, чуумпубутун, бэрээдэктээхпитин, ырааспытын сөҕөллөрө, хайгыыллара. Артыыстар кэлин билсэн, гастроллуу кэллэхтэринэ, бэйэлэрэ түһэр буолбуттара. Элбэх дьон сылдьарыттан дьонум үөрэллэрэ, баардарынан-суохтарынан көрсөллөрө. “Хаһан даҕаны “суох” диэбэт буолуҥ”-диэн үөрэтэллэрэ.

Ийэм эрэйдээх соҕотох улааппыт буолан, быраттаныан, балыстаныан олус баҕарара үһү, ол да иһин буолуо, биир да оҕотун бэйэтиттэн араарбатаҕа, ол да саҕана ииттэ ыла сатааччылар да бааллара. Иитийэх дьонугар балаҕан биир муннугар соҕотоҕун утуйар эбит, онон кыратыгар хараҥаттан олус куттанара үһү: “Хаһан даҕаны көмүлүөк оһох уота умуллубатыгар баҕарар этим”- диэн муҥнанарын, ол иһин, элбэх оҕолонуон баҕарарын кэпсиирэ: “Оҕолорбунан дьоллоохпун, мин оҕолорбунан баайбын, былыр оннооҕор кырдьаҕастар этэллэрэ, элбэх бырааттыылартан тыатааҕы дьулайар диэн”-диирэ. Утуйарбытыгар, оҕолорум  хараҥаттан куттаныахтара диэн буолуо, наар түүнүн кыра уот холбуура, айан суолугар олорор буоламмыт, уоттаахпытын көрөн, суолга быстарбыт дьон түүннэри тоҥсуйан, чэйдээн, итии уу ылан, хонон, суунан-тараанан ааһааччылар. Төннөн иһэн, махтанан, оҕолорго кэмпиэт “кэһии” хаалларан ааһаллара, салгыы билсиһэн, бара-кэлэ сылдьар буолаллара. Ийэм туһунан муҥура суох махтана кэпсиирим элбэх буоллаҕа.             Ийэм олус чэнчис буолан, сайынын бэйэтин хотонун муостатын килбэччи сууйан, аанын аһан салгылатара. Эдэр сылдьан колхуоска дояркалыырыгар эмиэ оннук сууйан, ыраастык хотонун тутарын, кырдьаҕастар сөҕө-махтайа кэпсииллэрин истэрим. Үчүгэйи оҥорбутуттан бэйэтэ эмиэ астынара, кыраттан үөрэрэ.

Ийэм эйэҕэс мичээриттэн, ийэм сылаас, сымнаҕас ытыстарыттан, ийэм үтүө санаатыттан, истиҥ сүбэтиттэн-аматыттан, ийэм тапталыттан ордук күндү, иһирэх, чугас ама туох баар буолуой бу сир үрдүгэр?! Муҥура суох тапталы сыдьаайар, эһиги эрэ үчүгэйдик сылдьыҥ диэн төһөлөөх сыратын биэрбитэ буолуой? Ийэм эрэйдээх дьиэтин түбүгүттэн ордон, сарсыарда эрдэ туран, хотонугар тахсыан иннинэ, уу чумпуга истиҥ иэйиилээх олорон, санаата көнньүөрэн, муннун анныгар ыллыы-ыллыы, оҕолоругар таҥас арааһын тигэрэ. Ол курдук, түүлээхтэн бэргэһэ, сон, тыстан унтуу тигэн барыбытыгар кэтэрдэрэ, ону таһынан, сиэннэрин, хос сиэннэрин эмиэ иистэнэн таҥыннартаабыта. Сарсыарда уһуктан турарбытыгар дьиэ иһэ килиэп, барыанньалаах бөрүөк, алаадьы, бэрэскии, баахыла минньигэс сытынан туолара. Хас сарсыарда  аайы, отонноох күөрчэх ытыйан сиэтэрэ, лэппиэскэ, алаадьы, барыанньа арааһа, быыппах, чохоон, суорат тиһигин быспакка өрүү биһиэхэ баар буолара.

Кырабытыгар оттуу сылдьан, омурҕаҥҥа ийэбитигэр уочаратынан кинигэ ааҕарбыт, сахалыы кинигэ кэмчи буолан, улахаттар нууччалыы кинигэттэн сахалыы тылбаастыырбыт. Ол эмиэ, тыа оҕолоро нууччалыы өйдүүрбүтүгэр, саҥарарбытыгар көмөлөөх эбит этэ. Мин соҕуруу Киргизияҕа үөрэммитим, балтыларым Татьяна уонна Анна Чита куоракка үөрэммиттэрэ.  Ойуурга сир астыы, сыһыыга оттуу сырыттахпытына айылҕа хайдах курдук кэрэтин, ийэм икки илиитинэн нэлэтэн эргиччи, өҥүн-дьүһүнүн ойуулаан көрдөрөрө. Дьоммут биһиэхэ этэн турардаахтар: “Дьон үксэ сынньана соҕуруу талаһар буоллулар, бу бэйэбит сирбит-уоппут ордук кэрэ, хайдах курдук айылҕабыт кыраһыабайый, уоппускаҕытыгар оттоон, айылҕаҕытын кытта алтыһаргыт ордук туһалаах”-диэн. Ийэм былыргы матыыбынан ырыалары ыллыырын сөбүлүүрэ, сэттэ уонугар туойар буолбута. Остуоруйаһыт бэрдэ этэ, утуйуохпут иннинэ остуоруйалыырын сөбүлээн истэрбит, остуоруйа истээри, уруокпутун эрдэ ааҕарбыт, ийэбитигэр дьиэ ис-тас үлэтин көмөлөһөн бүтэрэрбит уонна төһөннөн эрдэ сытабыт даҕаны соччоннон элбэх остуоруйаны истэрбит. Остуоруйалара уһуна бэрт буолан, арыт ийэбит сылайан утуйдаҕына уһугуннарбат этибит, ситэрэн кэпсиирин истээри, эмиэ иккис киэһэни кэтэһэрбит. Остуоруйа истээри, таһынааҕы ыалларбыт оҕолоро уочаратынан хоноллоро. Биһиги кырабытыгар Дьокуускайтан араадьыйа кэрэспэдьиэнэ кэлэн ийэм остуоруйаларын, бэрт өр дьаныһан, хас да күн устан барбыта, таһаарбытын суоҕун, кимин өйдөөбөппүн. Сайынын биһиги дьиэбит таһыгар элбэх оҕо мустан “лапталаан”, “капитаннаһан” оонньуурбут, ийэм алаадьылаан, бэрэскии оҥорон, оҕолору барыларын матарбакка күндүлүүрэ, оо минньигэс да буолара… Урут бииргэ оонньообут үөлээннээхтэрим, билиҥҥэ диэри, көрсөн сэһэргэстэхпитинэ, наар санаан-ахтан ааһаллар.

Күндү киһибит кыраҕа, кыаммакка аһылыгынан, таҥаһынан көмөлөһөрө, аһынара. Ыаллыы нэһилиэктэн, “Мотуу” диэн эмээхсин тыаларынан сылдьан, ыаллары кэрийэн хонуктуура. Ийэбин: “Маайыкатам барахсан үтүө киһи, аһыныгас, онон элбэх ыччаттардаах”-диирин өйдүүбүн, хонон-өрөөн, суунан-тараанан, ас-таҥас бэриһиннэрэн, табаах, испиискэ уктар сиэптээх ырбаахы тиктэрэн, үөрэн-көтөн, махтанан барара. Биһигини 11 оҕону барыбытын ааппытынан эндэппэккэ билэттиирэ. “Болуодьуката, Баалыката, Өкүүчэкэтэ, Таанньыката, Ааныката…” диэн дьиктитик таптаан ааттаталыыра. Ийэбит эрэйдээх ыаллара көрдөстөхтөрүнэ, быһа гыммакка, дьиэлэрин үрдүн, истиэнэтин сууйарга көмөлөһөрө. Ат сиэлин эт сототугар эрийэн, итиччэ кытаанаҕынан, хатыылааҕынан ынах быата, ат көнтөһө буор босхо хатан биэртэлиирэ. Күһүҥҥү тымныыга, идэһэ саҕана, ыаллара көрдөһөн, сүөһү өлөрүүтүгэр ис ыраастааһыныгар, сууйуутугар,  эмиэ көмөлөһүннэрэллэрэ. Суппуунтан унтуу тигэн, быысапканнан дьэрэкээн оһуордаан, тилэҕин улларан, биһиэхэ кыргыттарыгар кэтэрдэрэ, дьүөгэлэрэ ымсыыран тиктэрэллэрэ, оҕолоругар сакаастыыллара, арыт таҥас булбатахтарына, бэйэтэ  хаһааммыт суппуунунан тигэн биэрэрэ. Күн аайы ыалдьыттаах булааччыбыт. “Ыалдьыт сылдьар ыала үчүгэй”-диирэ. Кэлбит дьону чэйдэтэн, күндүлээн-маанылаан ыытара.  Сааһыран баран, сототугар таҥас эринэн олорон, ынах быатын хатара. Ийэбитин аһынан, быа хатарын бопсор этибит, ону: “Дьон кыһалҕалаах буолан көрдөһөр”-диирэ.

Элбэх оҕолоохпут диэбэккэ, ол саҕана ас-таҥас даҕаны кырыымчык соҕус этэ эрээри, ийэм аһынан, олорор дьиэлэрэ суоҕун иһин, бииргэ дояркалаабыт Даарыйа диэн дьүөгэтин, кыыһынаан Ааныскалыын, биһиэхэ дьуккаах киллэрбитэ. Даарыйа мөҥө-этэ, мээнэ саҥара сылдьыбат, налыччы, элбэх саҥата суох этэ, аймахпыт дии санаан, Аанысканы эдьийбит диирбит. Эдьийбит Ааныска маҥан сэбэрэлээх, олус кыраһыабай кыыс этэ, наһаа кэрэ куоластааҕа, үөрэххэ туттарса барарыгар ийэбинээн, сурунаалтан таланнар, олус муодунай икки ырбаахы, иккилии суол ис таҥас тигэн атаарбыта, биһиги ымсыырыы бөҕө этибит. “Эйэ дэмнээхтик, аймах курдук, олус да иллээхтик олорбуппут, бииргэ төрөөбут балтыларым, бырааттарым курдук саныырым, биирдэ эмэ кыыһырсыбыппытын олох өйдөөбөппүн”- диэн хойут Анна Лазаревна кэпсиирэ, наар дьоммор сылдьара. Кэргэннэнэн, дьиэлэнэн, оҕо-уруу тэнитэн, ыал бастыҥа буолбута. Ийэлээх, аҕабар олус махтанар этэ. Ыалдьан олохтон эрдэ бараахтаабыта эрээри, бэйэтин олоҕун салгыыр, аатын ааттатар ыччаттардаах, сиэннэрдээх. Хойут, үөрэхпин бүтэрэн кулууп үлэһитинэн үлэлиир кэммэр ыллаан, араас тэрээһиннэрбэр кыттара, куолаһа кэрэтин, ырыата үчүгэйин билигин да дьон кэпсэл оҥостоллор.

Ийэм барахсан сааһырдым диэн санаарҕаабакка, нэһилиэгин уопсастыбаннай олоҕор актыыбнайдык кыттара. Элбэх былыргы иһит-хомуос арааһын, чороонугар тиийэ, Анисимов Семен Афанасьевич Хаҥаласка  музей тэрийэригэр биэрбитэ. Онтон кэлин, Хаҥалас, Чаппанда музейдарыгар ат чаппараахтарын тигэн бэлэхтэтэлээбитэ. Нэһилиэк ыһыахтарыгар быыппах оҥороро, олорор түөлбэлэринэн күрэхтэргэ, аһылык, иис быыстапкаларыгар наар кыттара.

Дьэ, ол иһин да буолуо, дьон этэринии, дьоҥҥо үтүө, дэлэгэй сыһыанынан дьоллоох, дьоһун киһи Ийэм барахсан, Ньурба улууһун Хаҥалас нэһилиэгин бочуоттааҕа Герой Ийэ, үлэ, тыыл бэтэрээнэ, 2 группалаах инбэлиит – Филиппова Мария Прокопьевна, бэйэтэ этэринии, элбэх оҕолонон, элбэх сиэннэрдэнэн, хос сиэннэрдэнэн дьоллоох олоҕу олорбута.

Тобук ыарыыта тохтоотун,

Торуоскаҕын туора бырах,

Тура-олоро сырыт!

Оҕолоруҥ, сиэннэриҥ

Сылаас сыһыаннарынан угуттанан

Олоҕуҥ уһаатын – диэн оҕус сиэппит уолуҥ сахалыы алгыһын аныыр диэн суруйбут, Россия суруналыыстарын Союһун чилиэнэ, өр сылларга Ньурба оройуонугар адвокатынан үлэлээн биэнсийэҕэ тахсыбыт, Ньурба бочуоттаах олохтооҕо Васильев Прокопий Иванович, төрөөбүт Хаҥалаһыгар тиийдэр эрэ, ийэбэр  сылдьара, 2007 сыллаахха “Ийэлэр күннэринэн” эҕэрдэлии, күндү ыалдьыт буолан, көрсөн, сэһэргэһэн, урккуну-хойуккуну санаһан оройуон хаһыатыгар суруйбут ыстатыйатыгар анаабыт алгыһынан түмүктээтим.

Автор: В. Сартаева-Васильева.