Филиппова Анна Валерьевна

Невер суола мин эбээм дьылҕатыгар.

Араас санаалар күн ахсын киһи өйүгэр киирэн ааһаллар. Арыт сырдык, оҕолуу санаалар, арыт хомойуу-хоргутуу, кэмсинии аҥаардаах курус санаалар. Уруккуну-хойуккуну санаан аастахха, оҕо сааспыт кимнээҕэр минньигэс, дьоллоох кэмнэр эбит. Киһиэхэ оҕо сааһын эбээлээх эһээҕэ атаарбыт күннэрэ олоҕор бука саамай күндү буолаллара чахчы буолуо дии саныыбын – диэн кэпсээнин саҕалыыр, эдэр эрээри, бэйэтин сааһыгар сөп түбэспэт муударай, киэҥ көрүүлээх, элбэх билиилээх дьүөгэм, биир санаалааҕым Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтиттэн төрүттээх Филиппова Анна Валерьевна
“Сарсыарда сэпэрээтэр тыаһыттан, үлэ-хамнас, көх-нэм буолан, кэпсэтии-ипсэтии ырааппытыттан уһуктарым. Ойон туран тэлгэһэҕэ атах сыгынньах күөх окко үктэнэн, күҥҥэ сыламныырым, сарсыардааҥы салгыны эҕирийэрим. Чуумпу сарсыарданы көрсөн таһырдьааҥҥы дьэҥкир, сөрүүн төрөөбүт алааһым уутунан суунан сэргэхсийэрим. Бу сайынын этэ.

Онтон кыһыҥҥы томороон күҥҥэ, сарсыарда саҥа оттуллан үөрэ-көтө тыһыргаан эрэр оһох тыаһыттан, эбээ сылаас суорҕаннаах бэриинэтин быыһыгар уһуктар саҕа туох күндү кэлиэй.
Ыксаабакка, өр таалалаан сытыы… Истиэнэҕэ эһээм хары чаһыта тоһоҕоҕо ыйанан турар. Номнуо сэттэ чаас буолбут. «Тоойуом, тур. Оскуолаҕа барар кэм кэллэ. Чэйдээтибит»-диэн эбээм уһугуннарар. Сахалыы саҥарар араадьыйаҕа, баҕар бүгүн,“алын кылаас оҕолоро тымныыннан сибээстээн үөрэммэттэр》- диэн диктор санарарын ээр-сэмээр кэтэһэн сытабын.
Эһээм таһырдьаттан мас көтөҕөн киллэрэн оһох иннигэр уурда. Тэлгэһэҕэ бөлүүҥҥү кыраһа сонуннарын кэпсээтэ. Онон этэҥҥэ хонон туран, саҥа күнү саҥалыы көрсүөххэ сөбүн, дөрүн-дөрүн сарсыардааҥы маҥнайгы сонуну кэпсэттилэр.

Сарсыардааҥы чэй. Эбээ үүттээх итии чэйэ, арыылаах алаадьыта, куһуок саахар мин айахпар киирэн мип минньигэстик ууллар. Ити остуолга турбут симик астар билиҥҥи араас, аныгы олох аһынааҕар быдан сүрэхпэр чугас, күндү. Эбээм оронугар, хантан да кэлэн сытан, киһи утуйан уоскуйар, аан дойдуттан хаххалаах, дурдалаах курдук сананар.

Мин бэйэбин өйдүүр буолуохпуттан, бары кыһыннары-сайыннары дьиэни, олбуору толорон, эмдэй-сэмдэй оҕолор мэниктээн, дьээбэлэһэн, оонньоон-көрүлээн, эбээлээх-эһээлээххэ улааттахпыт. Бииртэн-биирбит улаатан, бииртэн-биир ситиһиилэрбитин кэпсээн үллэһиннэхпитинэ сэмэйдик үөрэн, аһата, сынньата сатыыллара бу баар курдук.

Миигин кинилэр ааппыттан, чыыммыттан тутулуга суох күн сиригэр баарым, төрөөбүтүм эрэ иһин, эҥкилэ суох таптыыр дьонум. Оҕо саас дьолун, күөх халлаанын, күөх отун, чаҕылхай күннэрин иһин, күндү дьоммор эһиэхэ, муҥура суох махтал.

Билигин улаатан бэйэм үлэһит, кэргэн, ийэ, эбээ буолан олорон санаатахпына, эбээм кэргэн, ийэ, эбээ быһыытынан ааспыт үйэ хаамыытын, олоҕун уустугун барытын тулуйан, үлэлээн-хамсаан оҕолорун иитэн, үөрэхтээн, сиэннэрин көрсөн, атахтарыгар туруорсан, эһээбинээн эн-мин дэсиһэн, сарын сарыннарыттан өйөнсөн 64 сыл бииргэ дьоллоохтук олорон ааспыттар эбит. Күндү эһэм Дмитрий Афанасьевич олорон ааспыт сиэрдээх олоҕун, хорсуннук сэриилэспитин, дойдутугар тыыннаах эргиллэн, үлэлээн-хамсаан ааспытын туһунан эмиэ иһирэх санаа, туспа кэпсээн.
Эбээ…эбээ диэн тыл саамай истиҥи, сылааһы, дьикти иэйииннэн санатар.

Мин кэпсээним эбээм, Анна Иннокентьевна Солдатова – Лукина — Күүстээх Ааныска туһунан. Эбээ, эбээм барахсан… дууһата саамай кэрэ, сырдык, ыраас.

Кини 1921 сыллаахха от ыйын 7 күнүгэр Дьөппөн нэһилиэгэр күн сирин көрбүт, төрөппүттэрэ эрдэ өлөн тулаайах хаалбыт кыысчаан, бииргэ төрөөбүт 12 оҕоттон саамай кыралара буолан, онно-манна сылдьан, ыалларга иитиллибит. Ийэтэ Борисова Елена Федоровна (Өлөөнө) – саха, аҕата Солдатов Иннокентий Никифорович –нуучча этилэр.

От ыйын куйааһа сырылатан турдаҕына, эһээм Лукин Дмитрий Афанасьевич ийэтэ Иванова – Лукина Пелагея Делисеевнаҕа, кийиитин Хаҥалас улууһун I Дьөппөнүттэн Солдатова Анна Иннокентьевнаны Мэҥэ-Хаҥалас Улуу Тоҕойугар Сайылыкка сүктэрэн аҕалбыта үһү. Ону оччотооҕу 10-11 саастаах кыыс Раиса Николаева кэпсииринэн күнүс алаадьы, эт бөҕө буһаран аһаабыттарын, эбээм маҥан дьүһүннээх, уһун бытырыыстаах былааттаах, маҥан аты мэҥэстэн кэлбитин көрбүтүн кэпсиирэ. Эбээбит Анна Иннокентьевна барахсан сүрдээх холку, үлэһит бэрдэ этэ. Барыны-бары кыайа-хото тутарын, ыарахан үлэттэн толлон турбакка, аҥаар кырыы толорон иһэрин иһин, дьон-сэргэ хайҕаан: “Күүстээх Ааныска” – дииллэрэ үһү.

Мин 1974 сыллаахха эбэм курдук от ыйыгар төрөөбүт буоламмын кини аатынан аныгылыы Анютка диэн ааттаммытым. Бүтүн арассыыйа дьоно бары бырааһынньыктыыр ытык маай бырааһынньыгын сылын ахсын эбэлээх эһээбин санаан ылбакка буолбаппын. Дьоллоох оҕо сааһы, үөрэ-көтө күөх окко көҥүл төкүнүйбүт, Майам мүөттээх салгынын толору эҕирийэ тыыммыт күннэрбин бэлэхтээбит дьонум кинилэр буолаллар.

Бары билэбит Саха сирэ сэрии инниттэн алааһынан абына-табына олорон кэлбит олоҕун, онтон колхуостааһын, сэбиэскэй былаас олоххо киириитэ, Аҕа дойду сэриитэ, сэрии кэннинээҕи аар-туор аччык олох… Күүстээх-кыахтаах уолаттары, эр дьону имири хомуйан уоттаах сэриигэ ылан барыталаабыттара, бу саха сиригэр боруостаммат охсуу этэ. Ити кэмнэргэ барытыгар, тыа сиригэр оҕо-дьахтар, оҕонньор хааланнар, кыайбат үлэлэригэр көмүс көлөһүннэрин тохпуттара, күн бүгүн сорох-сорохторо кыайан ахтыллыбакка, төрүт суох дьон курдук хаалан хаалбыттара баар суол, ол эрээри оҕолоох, сыдьааннардаах киһи син биир хантан эмит көстөн, ахтыллан ааһыахтаах.

Сэрии сылларыгар, ити билигин сылдьар «Улахан Невер” диэн суолу оҥорууга, нэһилиэктэртэн дьону мобилизациялаан үлэлэппиттэр. Ол мобилизацияҕа эбээм Анна Иннокентьевна эдэр, үлэни кыайар буолан, Хара нэһилиэгиттэн Сталин колхуостан (колхуос бэрэсэдээтэлэ Григорьев Гаврил -Харалыыр уола Хабырыыс) манна түбэһэн, кэргэнин сэриигэ атааран, үс кып-кыра оҕолорун кырдьаҕас эбэлэригэр хаалларан барбыт.Туох да киһи киһитин билсибэт гына элбэх дьону мунньан, суһаллык оҥоһуллубут бараахтарга олорон, кыһыл илиилэринэн суолу тэлэн, тыа кэрдиитигэр үлэлээбиттэр. Билигин санаатахха олус дьулаан, ыарахан үлэҕэ сылдьаахтаабыттар. Сарсыарда аайы эрдэ туруоран перекличка оҥороллор үһү, күннээҕи нуормаларын этэллэр уонна цинганан ыалдьыбатыннар диэн улахан мас буочукаттан биирдии тууһаммыт кета балыгы биэрэллэр үһү, ону аҥардастыы сиэн баран, дэлби утатан уу иһэллэр, уу истэхтэринэ тот курдук буолаллар эбит уонна күнү быһа мас түөрэллэр, кэрдэллэр, мутук ыраастыыллар этэ. Онно, кыһыннары–сайыннары үлэлээн, дьон аччыктаан, тоҥон-хатан өлөллөрө. Кыһын өлбүт киһини ыарахан үлэҕэ аччыктыы сылдьар дьон ханнык сэниэлэринэн көмүөхтэрэй, ол тыырар суолларын кытыытыгар хаарынан саба быраҕан кэбиһэллэр уонна салгыы бара тураллар эбит. Өлбүттэр оннуларыгар саҥаттан саҥа киһини аҕала тураллара үһү. Ол да иһин буолуо, норуокка билигин ити «Улахан Невер” суола дьон уҥуохтарынан тутуллубут суол диэн билинэллэр. Эбээбит “Улахан Невер” суолугар Хаптаҕай сэлиэнньэтиттэн Алдан улууһун Улуутугар диэри үлэлииригэр, эдэр ийэ эрэйдээх, онно үс оҕотун ыалдьан өлбүтүн сураҕын эрэ истибит. Сэрии сылын сокуона кытаанаҕынан оҕолорун кыайан кистэспэккэ сүтэрэн, айманар туох баар аһыытын барытын иһигэр тута сылдьыбыт, тустаахха кытаанах буоллаҕа.

Бу суол тутуута ыарахан содуллааҕын, сүтүктээҕин ол кэмнэргэ үлэлээбит дьон ахтыыларыттан көрүөххэ, бигэргэтиэххэ сөп. Хара нэһилиэгин Сталин колхуостан барбыт Григорьева Екатерина Гаврильевна 1927 сыллаах төрүөх 1,5 сыл Невер суолун тутуута ыараханын, аччыктааһыннааҕын, сэниэ сэрбэ бараныылааҕын, ыарыһах буолбутун оҕолоругар кэпсиирэ үһү. Дьокуускай куорат Пушкин аатынан Национальнай библитиэкэтин периодика разделыгар баар 2005 сыллаах атырдьах ыйын 24 күнүнээҕи “Якутия” хаһыатыгар Ульяна Гурьева-Герой ийэ, тыыл, үлэ бэтэрээнэ суруйбут ахтыыта туоһулуур. Маны таһынан, Алексеев диэн 7 саастаах уол оҕо Невер суолугар ийэтин кытта сылдьыбытын туһунан, сааһыран олорон, ахтыы суруйбута бигэргэтэр. Дьэ, оннук сыралаһан үлэлээн, эбээбит барахсан чахчы күүстээх санаалаах, кытаанах үлэни кыайар-хотор буолан, тыыннаах хааллаҕа.

Эбээм Невер суолугар үлэлээн кэлэн баран, 1946 сыл күһүнүгэр дылы Сталин холкуос субан сүөһүтүн көрүүтүгэр Чыамайыкы сиригэр сылдьыбыт. Кэлин сэрии бүппүтүн кэннэ эбээм үлэтин сыанаалаабыттара, Сталин мэтээлинэн наҕараадалаабыттара, ону кытта биир ыанар ынах биэрбиттэрэ. Ону таһынан, эбээбит, сибиинньэ, куурусса эбии ииттинэн, күн баччаҕа диэри олорор ыйаахтаах, биһиги удьуор этэҥҥэ кэллэхпит. Кини Сэрии кэнниттэн, кэргэнэ эргиллэн кэлэн, сэттэ оҕолорун киһи–хара оҥортообуттара, атахтарыгар туруортаабыттара.

Ити кэпсииллэрэ чахчытын, мин бэйэм эппинэн-хааммынан билэн улааппытым, дьылҕа-хаан бэлэҕин курдук саныыбын. Мин куруук эбээм аттыгар сылдьан, дьиэ кэргэн хаһаайката барыны бары сатыахтаах диэни билбитим, ньиргиччи миинэ барыар диэри буспут амтаннаах күөс, бурдук ас, алаадьы, лэппиэскэ астыырга, аска, таҥаска харыстанньаҥ, куруук хаһаастаах буоларга үөрэммитим.
Мин сэттис кылааска үөрэнэ сырыттахпына кыһыл көмүс сыбаайбаларын үөрүүлээхтик бэлиэтээбиппит. Билигин санаатахха, күүскэ уонна килбиктик, сэрэнэн таптаһан, истиҥник бэйэ-бэйэлэрин олус да харыстаһан олорбуттар, сылдьыбыттар эбит. Эбээлээх эһээбит, дьиэ-кэргэн түмсүүлээх буоларыгар баҕараллара.

Эбээбит техникаҕа олус сыстаҕас этэ. Тимири барытын хомуйа сылдьара, ханнык буолта, гайка хантан түспүтүн барытын энчирэппэккэ билэрэ дьикти этэ. Хойукка диэри, тууһаммыт кета, горбуша балыгы олус сөбүлүүрэ, ийэм аах анаан сакаастаан, булан аҕалаллара, урукку ыар олоххо тыыннаах хаалбыт аһылыга буолан, олус күндүтүк саныыра, наһаа минньигэстик сиэн кэбиһэрэ.

Эбээм «Материнская слава I-II-III степени», «За Доблестный труд в годы ВОВ 1941-1945 г.г.» мэтээллэринэн наҕараадаламмытынан, тыыл, үлэ бэтэрээнэ, Коммунистическай үлэ ударнига буоларынан оҕолоро, сиэннэрэ киэн туттабыт.

Араас кэмнэргэ, үйэлэр алтыһыыларыгар төрөппүт уонна оҕо ыйытыктара сүрдээх сытыытык тураллар. Сотору өссө атын кэм кэлиэ. Улахан уларыйыы-тэлэрийии буолаары турара өтө көстөр, ол эрэн хайдахтаах да сайдыылаах, технологиялаах кэм кэллэр, үйэлэр тухары симэлийбэккэ кэлбит, киһини киһи гынар сыһыан, бу төрөөбүт дойдуга, ийэҕэ, аҕаҕа, ытык кырдьаҕаска, төрөппүт оҕоҕо муҥура суох сырдык, истиҥ — Таптал буолар. Өй-санаа тэтимин толору билбит, баһылаабыт, баай духуобунастаах дьон үйэлэрэ кэллэҕинэ, кимтэн төрүттээхпитин, сыдьааннаахпытын барытын билэрбит туһалыа. Урукку ааспыт кэмнэр туоһулара, бу биһиги кэнэҕэски ыччакка дойдубут, аймахтарбыт историятын төһө тиэрдибиппитинэн биллиэҕэ”- диэн кэпсээнин түмүктүүр, Дьокуускай куоракка олорор сиэнэ Филиппова Анна Валерьевна, Саха өрөспүүбүлүкэтин идэҕэ туһаайан үөрэтии государственнай автономнай тэрилтэтин Дьокуускайдааҕы медицина кэллиэһин үөрэх чааһыгар мэтэдииһэ, Саха өрөспүүбүлүкэтигэр Ыччат бэлиитикэтин туйгуна, Саха өрөспүүбүлүкэтигэр “Дууһабытынан эдэрбит” эригийиэн киинин “үрүҥ көмүс” волонтера.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ